Dagblaðið Vísir - DV - 05.12.1985, Blaðsíða 14

14
DV. FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER1985.
Menning Menning Menning Menning

Blár fugl situr
á grein
Maria Gripe:
SESSELJA AGNES, undarleg
saga.
Vilborg Dagbjartsdóttir þýddi.
Mál og menning, Reykjavík, 1985.
242 BLS.
María Gripe er tvímælalaust mikil
skáldkona og bækur hennar og leik-
rit með því allra besta sem þýtt hefur
verið á íslensku af þeirri tegund
verka sem flokkuð eru handa böm-
um' og unglingum en eru ekki síður
eftirsótt af fullorðnum. Góður skáld-
skapur nær til allra lesenda sem leita
óháð aldri.
Þýðingar Vilborgar Dagbjartsdótt-
ur hafa unnið sér veglegan sess í
hugum íslenskra lesenda og þessi
þýðing verður ekki eftirbátur hinna.
Afturhvarf eða ný stefna?
María Gripe segir sögu sína, Sess-
elju Agnesi, vera „undarlega sögu“.
Ástæðan hlýtur að vera sú að höf-
undur er hér að rjúfa raunsæishefð-
ina sem ríkt hefur í bókmenntunum
frá því á þriðja áratugnum en virðist
nú vera á undanhaldi fyrir endur-
borinni rómantík og nýplatónskri
hugmyndafræði, endurvöktum sym-
bólisma og auknum vinsældum bók-
mennta frá síðmiðöldum sbr. feiki-
legar vinsældir „Nafns rósarinnar"
eftir Umberto Eco og „ísfólksins"
eftir Margit Sandemo þó ólíkum
verkum sé saman að jafha hvað list-
fengi og lærdóm snertir. Og nú sið-
ustu fréttir úr Newsweek af furðufyr-
irbæri í U.S.A.: Margar milljónir
eintaka seljast af ævintýrasögunum
„Earths Children" eftir Jean M.
Auel, þriðja bindið, sem heitir „The
Mammoth Hunters", nýkomið út og
prentað í milljón eintökum til að
byrja með (hard cover). Sagan gerist
á forsögulegum tíma og er ástarsaga.
Lýsir þetta kannski hinni eilífu þrá
mannanna eftir uppruna sínum og
ævintýrum sem brýst hér út í ljósum
logum?
Tvennirtimar
María Gripe fer þó ekki lengra
aftur en til síðustu aldamóta, lætur
Heiðveigu fæðast 1886 og systur
hennar Agnesi tveim árum síðar.
Þetta frásagnarsvið nær fram yfir
1925 þegar Hulda (sem er nokkurs
konar sagnarandi Nóru) flyst úr
húsinu sem fjölskylda Nóru býr í
síðara tímaskeið sögunnar; raun-
verulegur frásagnartími er um 1 ár.
Tímabilin fléttast saman. Það eru
frændsystkinin Nóra og Dagur sem
í sameiningu komast að leyndardóm-
um fortíðarinnar. Sagan af því er
spennandi og dularfull. Á yfirborði
er allt raunverulegt og „skynsam-
legt“ en af því að Nóra er skyggn
fara ýmsir hlutir að gerast sem eru
óútskýranlegir þó þeir séu jafnraun-
verulegir fyrir Nóru og loftið sem
hún andar að sér. Undir niðri kraum-
ar. Það er eitthvað í fortíðinni sem
á erindi við nútímann. Og samkvæmt
ævafornum kenningum erum við
héma megin aðeins dauft endurskin
af hinum raunverulega heimi hand-
an og ofan við jarðlífið, eða jafnhliða
því á öðru sviði. Höfundur leiðir
lesanda sinn inn í heim sem er horf-
inn og kynnir okkur andblæ þessara
tíma frá upphafi 20. aldar þegar
mýrómantíkin átti mikil tök í lífsstíl
manna. Höfundur lætur Dag vera
heimspeking sem vitnar í Schopen-
hauer: „Við nánari athugun er ger-
samlega óhugsandi, að það, sem einu
sinni hefur verið til með fullum þrótti
raunveruleikans, muni nokkru sinni
verða að engu, og síðan um alla eilífð
halda áfram að vera ekkert." (150).
Nóra sér inn í annan heim og þar
eru verur sem stjóma leit hennar að
einhverjum ákveðnum sannleika.
Langömmusystirin Heiðveig, sem
líka var skyggn, heldur í örlagaþræði
ekki ósvipuð nom, en hér er hún af
góðu kyni. Hún er örlagadís sem
elskar listina umfram allt en gefur
sér þó tíma til að kippa í spottann
svo að lítið ber á til að bjarga sínum.
Draugasaga eða. . .?
Nóra hefur misst foreldra sína í
bílslysi og var tekin í fóstur af afa-
systur sinni í föðurætt, Karínu, og
manni hennar, Andrési, sem em for-
eldrar Dags. Dauða foreldra hennar
hefur verið haldið leyndum fyrir
henni í mörg ár svo að hún fékk
aldrei að syrgja þau á eðlilegan hátt.
Þetta hefur haft sín slæmu áhrif á
samskipti hennar við fósturforeldr-
ana. Einmanakennd og sjálfsásökun
leggjast þungt á hana en ást og skiln-
ingur sigrar allt að lokum.
Þó þetta sé draugasaga og leyni-
lögreglusaga á yfirborði er þetta í
raun þroskasaga Nóru, sögð til þess
að uppeldisleg mistök endurtaki sig
ekki eins og gömlu þjóðsögumar
okkar og dæmisögurnar gerðu. Það
úir og grúir af táknum í sögunni. Til
dæmis eru nöfn aðalpersónanna
hlaðin merkingu vegna vísunar í
önnur bókmenntaverk; Nóra -
Brúðuheimili Ibsens, Heiðveig í
Villiöndinni eftir sama, Dagur, Agn-
es, Hulda o.fl. Fuglar og blóm eru
notuð táknrænt, tónlist og litir
sömuleiðis.
í verkinu ríkir tvíhyggja: nútíð -
fortíð, húsin tvö, þ.e. íbúð Nóru og
kofinn í skóginum þar sem ríkir
kirkjugarðsstemmning í tunglskini
og fleira mætti nefna. Milli þessara
tveggja húsa liggur brú og undir
hvelfinguna skrifa þau nöfn sín,
Nóra og Dagur - og sjá um leið þriðja
nafnið: Sesselja Agnes - sem tengir
þau að lesanda finnst. Hundurinn
Lubbi, öðm nafni Hero, lifði líka í
tveimur heimum, sífellt á þeytingi
milli þeirra yfir nefnda brú eins og
það væri togað í hann af ómótstæði-
legu afli báðum megin frá. Á þessum
stað, undir hvelfdum boga brúarinn-
ar, snertast varir ungmennanna en
þau hörfa jafnskjótt hvort frá öðm,
þau eins og skynja forboð skyldleik-
ans.
Bláa blómið - tákn rómantísku
stefnunnar
Það er svo margt sem felst i þessari
sögu sem ekki kemst til skila í stuttri
umsögn. Jafnvel þó ég segði hverju
leitað er að (sem ég geri ekki) þá er
enn margt eftir að finna sem fer
framhjá þeim sem aðeins les spennu-
söguna en þeir lesendur finna sem
hafa eftirtektina. Um leið síast inn
í lesandann rómantískur menningar-
arfur. Þar þekkir margur æskuhug-
myndir sinar, sem eldri er orðinn,
og gleðst við, hinir fá nýjar róman-
tískar hugmyndir. Því hver ein hug-
mynd er ný þeim sem hana hugsar í
fyrsta sinn.
Ýmist hrollur í höfundum eða lesendum
ISLENSKAR HROLLVEKJUR
Matthias Viðar Sæmundsson valdi sögurn-
ar.
Almenna trókafélagiö 1985.
Hrollvekja - eða hrollsaga sem er
betra - hvað er nú það - thriller eða
hryllir? Maður hefur svo sem heyrt
eitthvað í þá áttina, en oftast var það
einhver erlend samsuða. En íslensk-
ar hrollsögur eru auðvitað til líka,
meira að segja víða að finna, en ærið
oft innan í öðrum sögum og örðugt
að skilja þær frá. Og hvað er hroll-
vekja?
Matthías Viðar segir að „hún
endurspegli sálrænt ástand sem allir
menn upplifi einhverju sinni“. Rétt
er nú það. En hann segir líka í for-
mála sínum: „Hún er óbundin
ákveðnu formi en bygist á tækni sem
framkallar tiltekin hughrif, ekki með
uppmálun viðbjóðs, heldur tilfinn-
ingamögnun. Lesanda er stefnt inn
í dimmleitan heim þar sem hátt-
bundin munstur leysast upp í at-
burðarás sem á sér ekki skynsamlega
skýringu." Líka rétt, en ekki allur
sannleikurinn. Það er meira að segja
vafasamt að segja að hryllingin stafi
af því að atburðarásin víki úr farvegi
skynsamlegra skýringa. Hún getur
ekki síður risið af því að atburðarás
lýsist skynsamlegri en um leið ægi-
legri skýringu.
Aðeins kímiefni
En hvern á hrollvekjan að hrylla
- höfundinn, lesandann eða söguper-
sónu? Auðvitað lesandann. Höfund-
ur getur svo sem leikið það að festa
sjálfan sig upp á þráð í eigin ímyndun
og lýst því ástandi listilega eins og
Þórbergur, en það verður ekki hroll-
vekja handa lesendum, heldur aðeins
kímiefni. En sagan getur orðið perla
eigi að síður. Og þá komum við að
því að hrollvekjan verður að koma
hrolli í lesandann, ef hún á að ná
heiti. Það er með öðrum orðum undir
lesanda komið, geðslagi hans og lífs-
reynslu að hálfu eða meira, hvað
verður honum hrollvekja, og sjaldan
það sama mér og þér. Þó eru þau
meistarastykki til að þau nái að
hrylla marga - t.d. Djákninn á
Myrká. En það er afar varhugavert
að ætla að finna hrollvekjur með
ratsjá bókmenntalegrar skilgrein-
ingar, og raunar er þessi bók til vitn-
is um það.
Tuttugu úrvalssmásögur
Matthías Viðar Sæmundsson hefur
dregið saman í væna bók tuttugu
ágætar smásögur, sem hann kallar
hrollvekjur, en varla ber nema rúm-
ur helmingur þeirra nafn með rentu,
enda vantar þarna ýmsar mergjuð-
ustu hrollvekjur íslenskra bók-
mennta sem von er til, þar sem þær
eru ofnar fastar í lengri sögur og
verða varla greiddar úr þeim heilar.
Ýmsar sögur í þessu safrii, til að
mynda tvær eftir Þórberg, lýsa
skrýtilegri og skáldfrjórri ímyndun
höfundarins sjálfs með þeim hætti,
að lesandi bæði hlær og grætur af
hrifningu á meistara orðsins en finn-
ur ekki til hrolls sjálfur - miklu frek-
ar kímnikenndar. Hið sama má raun-
ar segja um afbragðssögu Guðmund-.
ar Daníelssonar, Vísu Hadríans
keisara, þar sem lesandinn skemmt-
ir sér, alveg laus við hroll, yfir upp-
máluðu sálarástandi höfundar. Fleiri
sögur þarna eru af sömu ætt. Aðrar
eru aftur ósviknar hrollsögur, þar
sem lesanda er velgt undir uggum,
og má nefna Veður öll válynd eftir
Heimatilbúinhrollvekja. . .
LÍFIÐSJÁLFT...
Þetta er nú einum of...
Höfundur: Guðlaug Richter.
Myndir: Anna Cynthia Leplar.
Útgefandi: Mál og menning, 1985.
Já, nú er komin út enn ein vestur-
bæjarsagan og síst sú lakasta (af
mörgum góðum). Ég fæ ekki betur
séð en satt og rétt sé það sem segir
aftan á bókinni:
Þetta er nú einum of... er
skemmtileg saga af krökkun-
um í vesturbænum þegar
TfVOLÍ var rétt hjá ílugvell-
inum og Trípolíbíó sýndi
Zorró og Roy Rogers myndir
og þegar fullur poki af vínar-
brauðum kostaði fimmkall!
Það sem meira er, þetta er lifandi
og sönn frásögn af lífi fólks sem hefur
blóð í æðum og tilfinningar í taugum.
Kristján Snorrason, 9 ára, er sögu-
hetja þessarar nýju bókar eftir nýjan
höfund sem skrifar fyrir börn en er
greinilega enginn viðvaningur með
pennann.
Heim úr sveitinni
Stjáni er á leið heim úr sveitinni í
upphafi sögu, heim í skólann og
skyldustöríín sem hann hefur með
höndum á heimilinu. Sögusviðið er
síðan Reykjavík, vesturbærinn,
fjaran, höfnin og Holtið, uppáhalds-
staður krakkanna í hverfinu og
úrvalsstaður fyrir bófahasar, rútu-
bílaleik eða draugaleik enda trónir
Draugahúsið þar afsíðis með öllum
sínum ógnum. Ekki má gleyma ein-
um aðalvettvangi sögunnar sem er
litla kjallaraíbúðin. Þar eiga heimili
foreldrar Stjána með ómegð sína: sex
böm. Stjáni er elstur, þá Vala,
Bogga, Þura, Maja og nýfæddur
bróðir sem hlýtur nafnið Snorri
þegar líður á söguna. Þama býr líka
Dadda sem vinnur í búð við Lauga-
veginn og er mömmu til halds og
trausts því að pabbi er háseti á milli-
landaskipi og því lítið heima. Þama
hefur hver sín sérkenni sem höfúnd-
urinn ber fyllstu virðingu fyrir. Les-
andi á þvi gott með að sjá fyrir sér
þessar persónur hverja fyrir sig og
taka þátt í lífi þeirra.
Bútur af lífinu
En nátengdust manni verður auð-
vitað söguhetjan sjálf, Stjáni, enda
em atburðir sögunnar byggðir á
daglegu amstri hans, áhyggjum og
gleði. Áhyggjumar eru flestar
bundnar skyldustörfum hans: bama-
pössun og heimilisstörfum og því
hvort hann eigi möguleika á að taka
þátt í einu eða öðru sem félagar hans
em að skipuleggja. Gleðistundimar
em samt margar og birtast stundum
er minnst varir. Það þarf ekki annað
en góða hugmynd til að gera hvers-
dagslífið að skemmtun einni. Dæmi
um slíkt er Tívolíferð þeirra systkina
eða ferð niður að Tjörn með nesti -
og franskbrauð með osti, kakó og
góður félagsskapur getur létt hin
erfiðustu heimilisstörf ótrúlega mik-
ið.
Viðfangsefni þessarar sögu er líflð
sjálft í Reykjavík fyrir u.þ.b. aldar-
fjórðungi, auðvitað aðeins örlítill
bútur sem grandvallast á vali höf-
undarins. Börn, og reyndar allir, geta
hér lesið skemmtilega sögu sem þarf
ekki útskýringa við. En ef íhugað er
örlítið nánar hvaða þætti höfundur
hefur valið sér kemur i ljós að sögu-
persónur sínar sækir hann flestar í
hóp alþýðunnar.
í smásjánni
Þær eru venjulegt fólk sem vinnur
hörðum höndum og er að koma yfir
sig þaki inni í Smáíbúðahverfi.
(Kunnugir geta þekkt hvert kenni-
leiti í sögunni.) Höfundur hefur líka
valið að hafa sögupersónur sínar
breyskar. Meira að segja pabbi,
átrúnaðargoð Stjána sem stendur á
stalli framan af sögunni, þolir ekki
smásjá stöðugrar nálægðar eftir að
hann hættir á sjónum og sýnir þá
veikari hliðar. Móður sína og að-
stöðu hennar sér Stjáni líka smám
saman í nýju ljósi. En viðhorf Stjána
til foreldra sinna ber líka vott vax-
andi þroska hans á sögutímanum
sem er einn vetur.
Höfundur velur sér dreng að aðal-
persónu, dreng sem stendur við hlið
móður sinnar og sinnir börnum og
heimili af stakri alúð - og er það
varla tilviljun. Drengurinn býr yfir
mjög trúverðugum persónuleika.
Oftast er hann býsna jákvæður þrátt
fyrir harðar kröfur en hann á það
líka til að snúa ranghverfunni út,
eins og við öll. Hann þarf að neita
sér um ýmsa skemmtun og verður
þá erfitt að halda velli í félagahópn-
um.
Þeir atburðir sem höfundur lætur
bera uppi söguna eru allir valdir úr
hversdagslífinu. Raunverulegir, litlir
atburðir sem gætu komið fyrir hvem
sem er - engin gervispenna, engar
gervilausnir.
Ekki verður skilist svo við athugun
á vali höfundarins að nefná ekki
Engilbert. Þessi fínpússaði prófess-
orssonur í lakkskóm, köflóttum
jakka og með hringspangagleraugu
á nefi stingur hlægilega í stúf við
hina krakkana í sögunni. En „ekki
er allt sem sýnist". I Engilbert finnur
Stjáni hinn sanna, skemmtilega vin.
„Þú átt eftir að skilja þetta allt betur
seinna," segir hann eitt sinn við
Stjána. Sé ég ekki betur en þessi