Dagblaðið Vísir - DV - 15.08.1987, Blaðsíða 4

42
LAUGARDAGUR 15. ÁGÚST 1987.
„Líður best innan um
íslenska sérvitringa“
- Lawrence Millman rithöfundur lætur móðan mása um norðurhj arabúa
Ég held að ég hafi fyrst heyrt Law-
rence Millman nefndan fyrir
röskum f]órum árum þegar hann
hringdi í mig óforvarendis til að
láta í ljós áhyggjur sínar yfir því
hvernig búið væri að verkum Karls
Dunganon í Listasafni íslands,
vildi svo fá að vita meira um sér-
vitringinn þann.
Auðheyrt var af írónískum undir-
tóninum í rödd mannsins að hann
vissi þá þegar talsvert meira um
ísland og Islendinga en hann lét
uppi.
Ég lagði mitt af mörkum til sam-
talsins, grennslaðist svo fyrir um
þennan fjölvísa Bandaríkjamann.
I ljós kom að hann átti sér stóran
kunningjahóp á Islandi sem ekki
lá á upplýsingum um feril hans og
ferðalög því mestan part starfsævi
sinnar virtist hann hafa verið á
faraldsfæti.
Til íslands kom Millman sem
Fulbright kennari árið 1982. en þá
hafði hann þegar skrifað tvær bæk-
ur, „Our Like Will Not Be There
Again" (1977). sem er frásögn af
dvöl höfundar meðal gamalla
sagnaþula á írlandi. og skáldsög-
una „Hero Jesse" (1982) sem kom
til greina við úthlutun PEN/ Er-
nest Hemingway bókmenntaverð-
launanna.
Síðan hafa komið út eftir Mill-
man þýðingar hans á skáldskap
eftir Grænlendinga, „Smell of
Earth and Clay“ (1985), og kverið
„Parliament of Ravens“(1986) sem
inniheldur prósaljóð, örsögur og
smásögu frá íslandi.
Nú er á leiðinni safn þjóðsagna
frá Grænlandi og Norður-Kanada,
„ A Kayak Full of Ghosts", sem
Millman hefur safnað og endur-
sagt.
Orðheppinn og launfyndinn
Þegar þetta er skrifað er Millman
að sanka að sér efni í doðrant um
mannlíf hér á norðurslóðum, sem
væntanlega kemur út eftir tvö ár
hjá Houghton-Mifflin forlaginu en
í þeirri bók verður að stórum hluta
fjallað um okkur Islendinga.
Símkynni okkar Millman leiddu
síðan til bréfaskrifta sem leiddu svo
til þess að ég pantaði hjá honum
greinar og þýddi, bæði fyrir tímari-
tið Storð og DV.
Það var hins vegar ekki fyrr en
nú í sumar að við pennavinirnir
hittumst. Millman reyndist vera
alveg eins og bréfin sem hann skrif-
ar, mælskur, orðheppinn og laun-
fyndinn.
Honum stendur ekki á sama,
hvorki um fólk né orðsins list. Sam-
ræður eru honum sem tæki til að
snurfusa hugmyndir, slípa hugtök,
negla niður hárrétt orð, koma reglu
á heiminn. Jafnframt er Millman
góður hlustandi og spyr eins og
aðkomumaður úr Mývatnssveit,
ekki Cambridge, Massachusetts,
þar sem hann dvelur þegar hann
er ekki á norðurslóðum.
En eftir hverju er bandarískur
rithöfundur að slægjast hér á norð-
urhjara? Millman var fús að svara
þeirri spurningu, svo og öðrum
slíkum, var auk þess óspar á
óspurðar fréttir.
Orð eru líka afdrep
„Ég hef alltaf kunnað vel við mig
á berangri, á afskekktum stöðum í
Norður-Kanada, Grænlandi, Al-
aska. Það er eitthvað yfirmáta
heilbrigt við auðn og öræfi, slíkt
landslag gerir meiri kröfur til
manneskjunnar heldur en gróður-
sælt suðrið.
Til þess að komast af í auðn, þarf
maðurinn að skapa sér afdrep. Orð
eru líka afdrep. Það er fátt sem
fvllir mig eins miklum innblæstri
og grýtt eyðimörk í allri sinni nöt-
urlegu fegurð.
Ég held að þessar aðstæður geri
norðurhjarabúa frjórri í andanum
heldur en þá sem búa sunnar á
jarðkringlunni og hafa ofgnótt
náttúrunnar fyrir augunum upp á
hvern dag.
Eru til mikilhæfari rithöfundar í
heiminum í dag heldur en norður-
hjarabúarnir Halldór Laxness og
William Heinesen?
Það er einmitt andagift norður-
hjarabúa sem gefur þeim sterka og
oft sérviskulega skapgerð, sem ég
kann vel að meta. Þess vegna líður
mér best innan um fólk eins og sr.
Rögnvald Finnbogason, Þórð á
Dagverðará, Jóhann Pétursson
vitavörð og þau heiðurshjón Þor-
geir Þorgeirsson og Vilborgu
Dagbjartsdóttur.
Ég er ekki síður að skrifa um
skapgerð Suðureyjabúa, Færey-
inga, Islendinga og Grænlendinga
heldur en það sem fyrir augu ber á
hverjum stað.
Meir um fólk en plöntur
Ferðabók? Já og nei. Ég nota
gamalt áhrifasvæði Víkinga, frá
Suðureyjum til Nýfundnalands
sem nokkurs konar ramma utan
um mjög svo persónulegar hugleið-
ingar um mannlíf á þessum slóðum.
Þótt undarlegt megi virðast
finnst mér mannfólkið mun áhuga-
verðara heldur en fuglar eða
plöntur. Ég hefi líka meiri áhuga
á draugum en plöntum.
Það er kannski þess vegna sem
mér finnst ég eiga samleið með Is-
lendingum sem eru mjög uppteknir
af draugum. Er ekki draugasagan
fullkomnasta frásagnarform sem til
er? Það er nefnilega ekki nóg að
segja frá draugagangi heldur verð-
ur sögumaður að geta gert frásögn
sína bæði trúverðuga og ógnvekj-
andi.
En huldufólk kann ég ekki að
meta. Kannski er það vegna þess
hve mikið var gert úr tilvist þess í
tengslum við leiðtogafundinn.
Væri ég huldumaður hefði ég tek-
ið mér tvö hundruð ára frí eftir
fundinn þann.
I bókinni tek ég mér það bessa-
leyfi að hlaupa út undan mér í allar
áttir, og agnúast út af ýmsu því sem
ég hef ímigust á, jafnvel þótt það
komi málinu ekki beinlínis við.
Það verður að vera skap í
bókum
Það verður að vera skap, jafnvel
ófyrirleitni, í svona bókum, annars
er best að láta þær óskrifaðar.
En best er að segja það strax að
þótt bókin sé byggð á upplifunum
mínum hér á slóðum víkinga, þá
er ég alls ekki að fjalla um það
svæði sem heild.
Enda erum við að tala um fólk
af norrænum, breskum og græn-
lenskum, eða inuit, uppruna. Fyrir
utan indíána í Labrador.
Þó eiga þessar norðurhjaraþjóðir
eitt sameiginlegt. Þær eru allar
yfirmáta gestrisnar en þurfa ævin-
lega að vera að biðjast forláts á
gestrisni sinni.
Ég hef miklu meiri áhuga á að
draga fram það sem frábrugðið er
með Færeyingum, íslendingum og
Grænlendingum heldur en skil-
greina sameiginlega arfleifð þeirra.
I. Færeyjum tókst mér að sjá
grindardráp sem mér fannst ekki
nándar nærri eins viðurstyggilegt
og ég hafði búist við. Það var eitt-
hvað upprunalegt, jafnvel mikil-
fenglegt, við að sjá Færeyinga
koma aðvífandi í glænýjum Benz-
um og BMW bílum sínum, vippa
sér út úr þeim og nútímanum, til
að vaða út í blóði drifinn sjóinn
með breddurnar á lofti.
Þetta var að minnsta kosti stór-
um uppbyggilegri sjón heldur en
að horfa upp á þá græða peninga,
sem þeir eru stöðugt að gera.
Færeyingum sama um túr-
ista
Svei mér þá ef Færeyingar lifa
ekki enn ríkmannlegar en Islend-
ingar. Og er þá mikið sagt. En
þessu ríkidæmi Færeyinga fylgir
talsverð þröngsýni og skinhelgi.
Og meiri meðalmennska en á Is-
landi. Einmitt þess vegna finnst
mér gott hjá þeim að halda í grind-
ardrápið, hvað sem heimurinn
tautar og raular.
Færeyingum stendur einnig á
sama um túrista. Þeir mega koma
ef þeir vilja, en þá verða þeir að
sitja og standa eins og heimamenn
segja fyrir um. Þeir leggja sig ekk-
ert sérstaklega fram til að þóknast
þeim. Þeir skilja heldur ekki hvað
íslendingum er umhugað um að fá
túrista h.dm til sín.
íslendingar mættu gjarnan taka
þá sér til fyrirmyndar í svona
þrjósku.
Þið eruð svo hræddir við að
styggja stóra bróður í vestri sem
gæti tekið upp á því að hætta að
kaupa af ykkur þorskinn. Þið gefið
jafnvel út blöð og tímarit eins og
News from Iceland og Iceland Revi-
ew, sem eiga að hafa okkur
Bandaríkjamenn góða, fullvissa
okkur um það hvað þið séuð elsku-
legt fólk og merkilegt, en þurfandi
og þakklátt fyrir bandaríska mark-
aði.
Vissulega eruð þið merkileg þjóð,
en ekki endilega vegna þess hvað
þið lesið mikið, eigið marga heita
hveri og eruð heppin með forseta.
Vemmilegar endurminning-
ar karlægra bænda
Ég hef séð mikil bókasöfn á
bóndabæjum hér, en ég hef líka
rekist á fjölda bóka meðal Græn-
lendinga, Færeyinga og kanadí-
skra eskimóa.
Eru Islendingar ekki mestmegnis
að lesa vemmilegar endurminning-
ar karlægra bænda? Svo skilst mér.
Nei, ég held að goðsögnin um ís-
lenska lestrarhestinn sé tilbúning-
ur bandarískra túrhesta sem halda
að menn þurfi að hafa háskóla-
gráður til að mega opna bækur.
Ég hef langtum meiri áhuga á að
skrifa um sálarlíf íslendinga og
skaphöfn, umburðarlyndi þeirra,
hjálpsemi - og sérvisku.
Ég hef komið mér upp kenníngu
um náin tengsl milli umhverfis og
sálarlífs. Landslagið verður smátt
og smátt eins og hluti af skaphöfn
manneskjunnar.
Islenskt landslag er svo óvenju-
legt, síbreytilegt og undarlegt. I
tímans rás hafa þeir uppivöðslu-
seggir, sem komu til fslands frá
Noregi, breyst í takt við landslagið.
Þess vegna er heita hveri, jökul-
kaldar ár og eldfjöll að finna í einni
og sömu manneskjunni hér á Is-
landi.
Og enn eru íslendingar jafnuppi-
vöðslusamir.
En þú spurðir mig um norður-
slóðir sem heild hér áðan. Sú heild
er frekar aðlaðandi hugmynd en
veruleiki.
Vettvangur fyrir hernaðar-
umsvif
En nú eiga lönd á þessum slóðum,
Suðureyjar, Færeyjar, ísland,
Grænland og Labrador, sameigin-
legra hagsmuna að gæta. Þau eru
í síauknum mæli orðin vettvangur
fyrir hernaðarumsvif risaveldanna.
Færeyingar sitja uppi með rat-
sjárstöð sem Danir hafa komið fyrir
hjá þeim, Grænlendingum er mein-
illa við bandarísku herstöðvarnar
þar í landi, sérstaklega eftir að upp
komst kjarnorkuslysið sem varð
þar fyrir mörgum árum, og nú eru
túndrurnar, sem eru heimalönd
Nescapi indíána á Labrador, stöð-
ugt notaðar til að æfa innrásir í
Sovétríkin. Þessar æfingar ganga
undir nafninu „Deep Strike“ og
eiga að verá leyndó en það er erfitt
að leyna hvínandi orustuflugvél-
um.
Auðvitað er þetta allt gert að
indíánunum forspurðum.
Veiðilönd þeirra hafa verið út-
svínuð og hreindýrin, sem þeir lifa
á, eru stokkin á brott.
Vinur minn, séra Baldur Vil-
hjálmsson, segir líka að bandarísk-
ur her eigi álíka mikið erindi til
Islands og vísigotar til Róms forð-
um daga.
Ég er eiginlega á sama máli. Og
ef þú ætlar að spyrja um rauðu
hættuna þá svara ég því til að ég
tel enn meiri hættu stafa af ofstæk-
ismönnum í Washington.
Hundurinn hennar Pamelu
En höldum okkur við bækur. Það
er að minnsta kosti ekki hægt að
drepa neinn með þeim.
Ég held að ekki hafi verið gefin
út reglulega góð bók um ísland síð-
an Dufferin lávarður sendi frá sér
„Letters from Northern Latitudes"
árið 1855.
Víst er gaman að bók Audens en
hún fjallar meir um Byron lávarð
en Island, auk þess sem tónninn
er helst til hommalegur fyrir minn
smekk.
Þá eru sæmilegar íslandsbækur
víst upp taldar.
Ég tel ekki með doðrant frú Pam-
elu Sanders, fyrrverandi sendi-
herrafrúar, vegna þess að hann
segir mest af hundi höfundar.
Hvort mín bók verður markverð
viðbót við Islandslitteratúr veit ég
ekki. En hún verður öðruvísi, það
get ég ábyrgst.“
-ai