Dagur - 28.04.1948, Blaðsíða 7

Miðvikudaginn 28. apríl 1948.
D AGUR
7
r
r
ötum í
Eftir ÓLAF
— Fyrri
+.---------—j.
Vegna þrengsla í blaðinu j
að undanförnu liefur birt-1
I
ing þessar'ar greinar dregizt j
í nokkrar vikur. • !
INNGANGUR.
Það *mun hafa verið um eða
upp úr aldamótunum síðustu, að
skólaskylda var í lög tekin hér á
landi, og fyrst í stað var hún víst
aðeins átta mánuðir, eða þar um
bil. Nú er hún orðin 7—8 mánuð-
ir árlega í 8 eða 9 ár.
Þegar.hér við bætist svo fjöldi
af ýmiss konar framhaldsskólum,
bæði þeim, er veita almenna
*
fræðslu, og sérskólum, er orðið
hafa til að mestu leyti á þessu
sama tímabili, þá er engin fjar-
stæða að spyrja: Hefir raunhæf-
menntun og menning þjóðarinn-
ar, siðferði hennar, starfshæfni,
víðsýni og afköst vaxið í réttum
hlutföllum við aukna fræðslu?
Þeim virðist fara hraðfjölgandi,
sem efa að öllum þeim tíma og
fjármunum, sem varið er til að
mennta þjóðina, sé vel varið, og á
meðal þessara efasemdarmanna
má finna ágæta menntamenn,
kunna, þaulreynda skólamenn,
þjóðkunna, dáða rithöfunda og
fjölmarga minna áberandi menn
úr ýmsum stéttum þjóðfélags-
ins.
Svo virðist sem enginn vilji
verða til þess ,enn sem komið er,
að andmæla þessum röddum, eða
eru þær enn eigi. nógu háværar
til þess að hrófla við venjunum,
værðinni og trúnni á ríkjandi til-
högun fræðslumálanna.
Vera má, að enn hafi þeir, sem
efast, eigi gefið skoðunum sínum
á fræðslumálunum nógu ákveðið
form eða bent á nýjar leiðir, en
sú skjjjdi jafnan reglan að rífa
eigi niður án þess aítgera nokkra
tilraun til að byggja upp aftur.
Þótt eg leggi nú hér orð í belg,
er það eigi vegna þess, að eg sé í
hópi þeirra manna, er mesta
hafa þekkingu og reynslu í þess-
um málum, en þau Jhafa oft upp
á síðkastið hvarflað mér í hug, og
eg er einn þeirra mörgu, sem er,
ef svo má segja, fæddur og upp-
alinn í algerðum skorti skóla og
menntunar og hefi því séð skóla-
skipulág vort vaxa úr nær engu
upp í það, sem það nú er. Eg hefi
því nokkura aðstöðu til að gera
samanburð á menntunarskilyrð-
um og viðhorfum mínum og
minna jafnaldra í uppvextinum,
og þeirra æskumanna, er nú vaxa
upp, og draga ályktanir af þeim
samanburði.
SAMANBURÐUR.
í fáum orðum verður þessi
samanburður þannig:
Á mínum uppvaxtarárum voru
fróðleiksfúsir unglingar, að
minnsta kosti í sveitunum, van-
fóðraðir hvað alla uppfræðslu
áhrærði. Það þótti því ætíð hin
mesta hátíð ef einhver var feng-
inn til að annast uppfræðslu
JÓNSSON
grein —
barna, 'en fáir nutu slíkra lysti-
semda meira en 2—3 vikur á
vetri. Allflest börn, sem eitthvað
gátu lært, sóttu námið af kappi
þennan stutta tíma og náðu oft
furðulegum árangri. Þó voru
sveitakennarar á þessum árum
venjulega lítt lærðir en börnin
voru fá, sem kennarinn þurfti að
annast í einu, svo að hann gat
sinnt hverju einstöku eftir þörf-
um og viðfangsefnin voru ekki
mörg.
Onnur kennsla, ef einhver var,
fór fram á heimilunum án nokk-
urs sérstaks skólahalds og var
venjulega aðeins fólgin í nokkuð
óreglulegum lestrar- og skriftar-
æfingum og yfirheyrslum í
kristnum fræðum.
Nú ganga börnin víða í skóla
allan veturinn og hluta af sumr-
inu í sex eða átt ár fyrir ferm-
ingu. Kennararnir eru sérmennt-
aðir til starfans. Námsefnið er
bæði meira og miklu fjölbreytt-
ara heldur en áður var, en áhugi
nemendanna og tilhlökkun virð-
ist minni og það, sem numið er,
setur einkennilega laust. Það er
nokkurs konar andlegt lystar-
leysi, sem þjáir fjöldann af ungl-
ingum, eins og þessar mörgu
námsgreinar ruglist saman og
þvælist hver fyrir annarri.
Fyrir og fyrst eftir aldamótin,
áttu nýfermdir' unglingar lítinn
kost á framhaldsnámi. Olli þessu
bæði skortur skóla og efna, miklu
fremur heldur en skortur á löng-
un og áhuga. Sumir gripu þá til
þess úrræðis að afla sér fræðslu
af eigin ramleik og náðu stundum
furðu miklum árangri í þeim
greinum, er hugurinn helzt girnt-
ist, þrátt fyrir mikið líkamlegt
erfiði, er litlum tíma leifði til
sjálfsnáms. Auðvitað urðu skilin
mjög skörp og augljós milli þeirra
unglinga, er þráðu aukna fræðslu
og létu ekkert tækifæri ónotað til
að afla hennar og hinna, er ann-
að tveggja skorti hæfni eða stað-
festu til að stunda sjálfsnám
mitt í önn dagsins.
Nú er enginn hörgull á fram-
haldsskólum, er ýmist veita al-
menna fræðslu eða einhvers kon-
ar sérmenntun. Fjárráðin eru
rúm og unglingarnir fara í stríð-
um straumum í framhaldsskól-
ana. Sumir af sjálfsdáðum, en ef
til vill fleiri eftir ákvörðun að-
standenda, sem endilega vilja láta
unglingana verða þeirra dásemda
aðnjótandi, er enginn kostur var
á í þeirra ungdæmi.
Vera má að vegna ónógs kunn-
ugleika felli eg of þungan dóm
um viðhorf nemendanna til þess-.
ara skóla, en mér virðist það
þannig, að þeir námfúsustu og
samvizkusömustu vilji gera
það skammlaust, sem af þeim er
krafist, en mikill meiri hlutinn
reynir að krafsa sig í gegnum
prófin með lágmarks-áreynslu
og kunnáttu, og það hvarflar
varla að þeim, að þeir séu að læra
sjálfs sín vegna. Sjálfsnám gerist
mjög fátítt meðal unglinga —
hrein undantekning — og er þó
frítími þeirra flestra ólíkt meiri
en áður vai'.
Hér er eitthvað öðruvísi heldur
en vera á. Upplag og eðli þjóðar-
innar hefir trauðla breytzt á svo
skömmum tíma, sem hér um ræð-
ir, en uppeldi og aðstæður hafa
tekið ótrúlegum stakkaskiptum.
Hin almenna uppfræðsla hefir
breytzt úr vanfóðrun, er hjá
mörgum hélt við sífeldum áhuga
og hungri eftir aukinni þekkingu,
í ofeldi, sem veldur leiða og lyst-
%
arleysi, jafnvel hjá þeim, er
mesta hafa hæfileikana.
ANDLEG OG LÍKAMLEG
ÞÖRF.
Hvert þjóðfélag stendur og fell-
ur með þeim störfum, er þar eru
innt af höndum og í litlu þjóðfé-
lagi eins og voru, er áríðandi að
starfsorka hvers einstklings not-
ist sem bezt og sé lögð fram und-
andráttarlaust.
Oll störf má flokka í tvo stóra
flokka, líkamleg og andleg störf.
Þessi aðgreining er þó bæði óvís-
indaleg og ónákvæm, þótt hún sé
almennt viðhöfð. Þannig reyna
mörg þau störf, sem teljast til
þeirra andlegu, lítið á hyggjuvit-
ið, en ýmis líkamleg störf krefj-
ast mikillar, andlegrar áreynslu.
Vafalaust komumst vér næst
því rétta ef vér gerum flokkana
fjóra. Þeir yrðu þá þessir:
1. Störf, er reyna aðallega á
líkamann eða vöðvaorkuna.
2. Störf, ei' reyna bæði mikið á
líkama og anda.
3. Ymiss konar dútl, sem hvorki
reýnir á líkama né anda.
4. Störf, er krefjast aðallega
andlegrar áreynslu.
Þótt vér aðhyllumst þessa
flokkun, verður það samt óhrekj-
anleg staðreynd, að mörkin milli
flokkanna verða engan veginn
skýr, og að öll störf krefjast meiri
eða minni andlegrar áreynslu.
í sambandi við það mál, sem
hér er til umræðu, skiptir flokk-
unin ekki miklu máli, aðalatriðið
er, að í hverju þjóðfélagi verður
að inna af hendi margháttuð,
líkamleg og andleg störf og við
það vei'ður uppeldi æskulýðsins
að miðast.
Sú skoðun virðist harla al-
menn, að andlegu störfin svo-
nefndu séu æðri og þýðingarmeiri
heldur en hin líkamlegu. Þetta er
í raun og sannleika mjög fárán-
legur og hættulegur hupgsunar-
háttur og auk þess alrangur.
Að vísu þarf andlega yfirburði
til þess að valda straumhvörfum,
en það þarf líka líkamlega atorku
og afköst, oft og tíðum, til þess að
gera stórar hugmyndii' að stað-
reyndum og því má aldrei
gleyma, að undir öllu andlegu
starfi stendur-líkamleg vinna, eða
afrakstur hennar — framleiðslan.
Segja mætti, að líkamlega vinn-
an geri oss kleift að menntast og
lifa menningarlífi, en tilverurétt-
ur vor sem sjálfstæð þjóð byggist
á andlegum störfum, en það er
háskaleg villa að telja andlegu
störfin æðri en þau líkamlegu og
getur auðveldlega leict til þess,
að sá flokkur, er stundar andlega
vinnu, verði ofskipaður, en hinn
vanskipaður. Það er því engum
vafa undirorpið, að uppeldi kyn-
slóðanna verður í hverju þjóð-
félagi að vera jöfnum höndum
líkamlegt og andlegt
Er nú þessa gætt í fræðslukerfi
voru?
Það fer fjarri því að svo, sé.
Höfuðálierzlan er lögð á andlegu
uppfræðsluna, én hin hliðin van-
ra;kt að mestu eða öllu. Þetta er
mjög varhugavert, einkum þegar
börn og vaxaiidi unglingar eiga í
hlut því að af mörgum ástæðum
er það bráðnauðsynlegt, að
líkamleg störf séu lærð og æfð
þegar í barnæsku, meðal annars
vegna þess, að vaxandi ungviði
er hófleg, líkamleg áreynsla
nauðsynlegt þroskaskilyrði, og
flest líkamleg störf krefjast
þroska ákveðinna vöðva. Sé
þroskun þeirra vanrækt í upp-
vextinum er það óbætanlegt síð-
ar. ’ . . . .
En er þá ekki skólaganga á
þessu æfiskeiði nauðsyn andleg-
um þroska?
Það er fjarri mér að vilja hamla
á móti því, er verið gæti andan-
um þroskavænlegt, en þegar frá
er talið fræðsla og æfingar í und-
irstöðuatriðum allrar menntun-
ar, lestri, ritleikni og tölvísi, þá
mun ekkert andanum þroska-
vænlegra heldur en fjölbreytt,
líkamleg vinna, svo sem sveitar-
vinna í nánum tengslum við nátt-
úru landsins, uppeldi og ræktun
lifandi jurta og dýra. Hér skilur
á milli andlegra og líkamlegra
starfa, að andlegu störfin eru
sjaldan líkamanum þroskavæn-
leg, en líkamleg áreynsla er and-
legum þroska nauðsynleg. Því er
það, þegar unglingarnir eru
reirðir á skólabekk mestan hluta
þess tíma, sem þeir eiga að þrosk-
ast líkamlega og andlega, þá tapa
þeir ekki aðeins getunni til að
læra að vinna og þroskast með
vinnunni heldur kyrkir þessi
skólaþrælkun einnig andlega
hæfileika þeirra.
AÐFLUTT KERFI OG
INNLEND REYNSLA.
Ástandið í fræðslumálum vor-
um er eigifSæga' furðulegt, þegar
þess er gætt, að vér höfum á að
skipa mjög vel menntri og áhuga-
samri kennarastétt, sem nú orðið
mun búa við tiltölulega betri kjör
heldur en nokkur, álíka fjölmenn
stétt þjóðfélagsins.
Það verður víst líka varla sagt
með sanni, að íslenzk kennara-
stétt hafi eigi reynt að láta þess-
ar fáu hræðúi’ hér á norðurhjara
fylgjást' með öllum nýjungum í
fræðslumálum, því nærri mun
láta, að árleg'a hafi nokkrir skóla-
stjórar og allmargir kennarar
verið á þönum erlendis, hálf og
heil árin, í leit að nýjum kennslu-
aðferðum og uppeldiskunstum.
Síðan, þegar heim kom, hafa svo
þessir vísu menn látið ljós sitt
skína og reynt margháttaðar,
innfluttar nýungar á börnum og
unglingum þeim, ei' þeir hafa átt
að uppfræða og auðvitað ávallt
með mjög góðum árangri.
Mér virðist þó, að eitt hafi þess-
um áhugasömu mönnum láðst
hrapallega og það er að byggja
upp íslenzkt fræðslukerfi á alda-
gamalli, innlendri reynslu, sér-
stöðu og séreinkennum vorunm.
Vafalaust hefði það verið bæði
miklu frumlegra og líka frjórra
starf, heldur en að elta út um
hvippinn og hvappinn, erlendar
aðferðir, sniðnar fyrir börn, er
alast upp við allt aðra staðhætti
heldur en íslenzk börn og eru
þeim gerólík að allri skapgerð.
Um langt skeið hvíldi upp-
fræðsla barna hér nær einvörð-
ungu á heimilunum og var þá
eðlilega af skornum skammti og
litlum tíma varið til hennar. Þó
varð reynslan sú, að nær öll and-
lega heilbrigð börn urðu vel les-
andi og sæmilega skrifandi og
námu eigi minna í kristnum
fræðum, undir fermingu, en þau
nú gera. Fjöldi af íslenzkum ung-
lingum þyrsti þá í fróðleik, drakk
í sig allt af því tagi, er þeir gátu
komist yfir og mundu vafalaust
hafa náð afbragðs árangri á
skömmum tíma ef frekari skóla-
göngu hefði verið völ.
Er hægt að segja þetta sama
um skólaæskuna nú?
Ég held varla. Að vísu munu
í flestum framhaldsskólum ágætir
nemendur innanum, en það verð-
ur sjaldgæfara með hverju ári, að
nemendur ljúki námi fyrr en
skólaskipanir geri ráð fyrir, eða
sæki fræðslu út fyrir það náms-
efni, sem krafist er, og sé próf-
svipan eigi sífellt reidd yfir höfð-
um þeirra, slær allur fjöldinn a£
nemendunum slöku við námið.
Eðli vort er að vera .tiltölulega
sprétthörð en þollítil. Vér erum
ágæt til áhlaupa og afköstum oft
miklu á skömmum tíma, en
þreytumst fljótt, tínum áhugan-
um, slórum og slæpumst.
Eðlilega gætir þessa lundarfars
eigi sízt hjá börnunum, auk þess,
sem börnum yfirleitt mun óljúft
að vera síháð reglum og störfum.
Það er þó einmitt þetta sem
fræðslukerfi vort krefst af þeim,
en af því leiðir oft leiða, áhuga-
leysi, námstregðu, þrjózku og
andúð á náminu.
Af þessu má álykta, að hvíld-
arlítil skólaganga, hálft árið eða
meira, sé íslenzkum börnum mjög
óeðlileg, og að betri árangur
mundi nást, á miklu skemmri
tíma, ef kennt væri aðeins 3—4
vikur í einu með löngum hvíld-
um á milli. Eg þykist hafa veitt
því athygli, að börn, sem eru að
hefja skólagöngu á haustin,
hlakka til að koma í skólann og
sækja námið af kappi og áhuga
fyrst í stað. Eftir nokkrar vikur
fer þeim svo að leiðast. Þau fara
að líta á skólagönguna sem
óþægilega kvöð, verða áhuga-
lausir aklaskrifarar, eða blátt
áfram kærulaus. Á slíkum grund-
velli næst eigi tilgangurinn með
kennslunni eða hagkvæm áhrif á
lundarfar barnanna og náms-
hæfni.
ÓÞARFAR ENDURTEKNING-
AR OG STAGL.
Utþennsla alls konar milliliða-
þjónustu er tákn tímanna. Þrátt
fyrir vöruþurrð, sem mjög er lát-
ið af, fjölgarverzlunarfólki,skrif-
stofur spretta eins og gorkúlur
(Framhald á 8. síðu).