Dagur - 10.11.1948, Side 7

Miðvikudaginn 10. nóv. 1948
DAGUR
7
Það hefur verið sagt, að skóli
reynslunnar sé dýrasti skóli í
heimi. Er þá átt við, að það sé
óhæfilega dýrkeypt menntun að
læra af eigin reynslu. Þegar vér
göngum í skóla eða njótum
fræðslu hjá öðrum, erum við að
læra að notfæra oss reynslu ann-
arra. Það eru óumdeilanleg
hyggindi að draga 1 æ r d ó m af
reynslu annarra og láta sér verða
að varnaði víti þeirra.
En það hefur líka verið sagt,
og með-jafnmiklum réti, að sag-
an endurtaki sig og ekkert sé
nýtt undir sólinni. Má af því sjá,
að þeir, sem mestu ráða um fram-
vindu sögunnar, gæta þess ekki
ávallt sem skyldi að notfæra sér
reynslu annarra. Ýmsir hags-
munaárekstrar verða því vald-
andi, að þjóðirnar notfæra sér
ekki fyrri reynslu. Þess vegna
endurtaka sig sömu glappaskotin
gegn um sögu allra alda.
Hættur skipulagsleysisins.
Saga íslendinga hefur ýmsa
kafla að geyma, sem þjóðrækn-
um mönnum fellur illa að skoða.
Einn er þó sá atburður, sem Is-
lendingar vildu sízt af öllu láta
þjóð sína lifa upp aftur. Á ég
þar við, er íslendingar gerðust
erlendri stjórn háðir fyrir sjö
hundruð árum síðan. En það varð
upphaf að þjóðarógæfu. Það fer
vel á því, að nútímamenn geri
sér almennt ljóst, hverjar voru
orsakir þessa sorglega atburðar,
einkum vegna þess, að fræði-
menn vorir eru flestir á einu máli
í því efni. Þeim kemur saman
um, að skortur á skipulagningu
framkvæmdavalds h a f i verið
meginástæða þess, að þjóðin glat-
aði sjálfstæði sínu. Þetta er því
athyglisverðara, sem ýmislegt
bendir til þess, að svipuð hætta
muni vofa yfir nú á dögum. Að
sjálfsögðu var Sturlungaöldin
hættulegur umbrotatími. Jafn-
vægið milli höfðingjaættanna
raskaðist og þar með komst los
á stjórnarskipun ríkisins. Stétt-
arbaráttan, annars vegar milli
klerkastéttarinnar, sem vildi
verða ríki í ríkinu, og höfðingja-
valdsins hins vegar, gerði traust
framkvæmdavald að sjálfsögðu
miklu nauðsynlegra en á venju-
legum tímum. Samanburður við
nútímann er þó ekki eins fjar-
stæður og ætla mætti í fljótu
bragði. Vér höfum stéttarbaráttu
breytt áhrifahlutföll í innan-
landsmálum milli atvinnustétta
og byggðarlaga og ásælni erlends
valds. Og vér höfum fram-
kvæmdavald, sem er ekki traust-
ara en það, að ábyrga ríkisstjórn
getur vantað mánuðum og árum
saman. Og svo höfum vér loks
eitt, sem forfeður okkar á Sturl-
ungaöld höfðu ekki: Stjórnar-
skrifstofukerfi, sem búið er að
venja þjóðina við allt of mikla
undirgefni við hvers konar boð
og bönn. Mundi þetta gera vald-
liöfum, hvort heldur væru inn-
lendir eða erlendir, sem náð
hefðu stjórnartaumunum á ólýð-
ræðislegan hátt, fremur auðvelt
að halda völdum.
Eftir ERLEND BJÖRNSSON, bæjarstjóra
Eins og kunnugt er hafa FjórSungssambönd Austfirðinga
og Norðlendinga gert ákveðnar tillögur í stjórnarskrármál-
inu á sama tíma og ncfndir þær, sem ríkisvaldið hefur skipað
í málið, virðist sofa á verðinum. Stjórnarskrármálið er eitt
heizta stórmál þjóðarinnar og mikils um vert, að þegnamir
geri sér sem gleggsta grein fyrir bví, hversu löggjafavaldinu
og framkvæmdavaldinu skuli skipað með hinni væntanlegu
stjórnarskrá. í framhaldi af tillögum Austfirðinga og Norð-
lendinga, hefur Erlendur Bjömsson, bæjarstjóri í Seyðisfirði,
ritað merka grein um forseta og framkvæmdavald. í síðasta
hefti austfirzka tímaritsins Gerpis. Með því að Gerpir mun
aðeins í fárra manna höndum hér nyrðra, en greinin á erindi
til fiestra landsmanna, leyfir Dagur sér að endurprcnta liana
hér'á eftir.
C;.- -----—rr .................rr--—zr.—=r■ —s
Framkvæmdarvaldið er sá
þáttur ríkisvaldsins, sem lýðræð-
isþjóðir síðari tíma hafa.að von-
um átt einna erfiðast með skipan
á. Athafnir framkvæmdarvalds-
ins liggja meira i augum uppi og
hafa oft skjótvirkari áhrif en at-
hafnir annarra valdhafa. Og að
öllum ríkisstjórnum stendur fjöl-
mennur hópur, sem á fjárhags-
aðstöðu sína undir því, að ekki
sé skipt um valdhafa eða stjórn-
arstefnu. Þess gætir einnig mjög,
að þegnar lýðræðisríkja ala í
brjósti sér tortryggni og dulinn
ótta við það, að óskorað vald
þjóðhöfðingja, þótt valinn sé af
kjósendum, kunni að leiða til ein-
ræðis eða ólýðræðislegra stjórn-
arhátta í einhverri mynd. Mönn-
um hættir við að líta á djarfleg-
ar og sjálfsagðar stjórnarfram-
kvæmdir sem einræðisbrölt. Hef-
ur þessi -tortryggni leitt til hins
þunglamalega stjórnarforms
margra lýðræðisþjóða nútímans,
þar sem tveim aðilum, fulltrúa-
þingi og þjóðhöfðingja, er falin
meðferð framkvæmdavaldsins.
Stjórnarskrá konungsríkisins
enn við líði.
Þegar Alþingi setti fslending-
um lýðveldisstjórnarskrá 1944,
virðist það hafa verið höfuðsjón-
armið, að breyta sem minnst út
af stjórnarskrá konungsríkisins.
Samkvæmt henni hafði Alþingi
raunverulega með höndum allt
löggjafar- og framkvæmdarvald
í landinu, og dómarar voru allir
skipaðir af handhafa framkv,-
valds. Danskur konungur fór að
vísu með hluta af ríkisvaldinu
að nafninu til. En Alþingi hafði
með langri baráttu tekizt að
koma ár sinni svo fyrir borð, að
þessi erlendi maður hafði ekki
önnur afskipti af stjórn landsins
en að rita nafn sitt athugasemda-
laust nokkrum sinnum á ári und-
ii lög og mikilvægar stjórnari*áð-
stafanir. íslendingar höfðu verið
svo ólánssamir að eiga erlendan
þjóðhöfðingja. Af þeim sökum
hafði Alþingi orðið það ágengt,
að við lok konungsdæmisins áttu
íslendingar raunverulega engan
framkvæmdarvaldshafa nema
Alþingi. Þarf enga að undra, þótt
Alþingi væri óljúft, er lýðveldið
var stofnað, að láta af hendi nokk
urn hluta valds síns og vildi því
síður heyra nefnt, að þjóðfundur
gerði tillögur eð ákvarðanir um
stjórnskipun þjóðarinnar í fram-
tíðinni. Var ætlun Alþingis sú,
að þjóðhöfðinginn skyldi nefnast
forseti og vera kosinn af Alþingi.
íslenzka þjóðin var þá ekki al-
mennt vöknuð til meðvitundar
um það, hver hætta væri á ferð-
um, ef Alþingi tækist að ná til
sín öllu framkvæmdarvaldinu á
þennan hátt, enda höfðu lands-
menn vanizt á að skoða alþing-
ismenn sem forverði lýðréttinda,
enda þótt þeir fái ekki allir um-
boð sitt við beinar kosningar.
Það var því vonum framar, að
þjóðin gréip í taumana á síðustu
stundu og kom því til leiðar með
fundarsamþykktum um allt land,
að upp í hina endurskoðuðu
stjórnarskrá var tekið ákvæði um
það, að forset lýðveldisins skyldi
vera þjóðkjörinn. Hinu varð,
sem vænta mátti, ekki komið til
leiðar, að stjórnarskráin byggi
þannig að forsetanum, að honum
gæfist kostur á að rækja þá
skyldu sína að stjórna landinu.
Þannig er þá til orðin stjórnar-
skrá sú, sem vér nú búum við,
til bráðabirgða að því er sagt er.
Allir stjórnmálaflokkar þóttust
frá upphafi ganga út frá fram-
haldsendurskoðun. En ekki verð-
ur séð, að sú endurskoðun sé
komin betur á veg nú en fyrir 4
árum. Ekki er heldur að vænta
frumkvæðis að róttækri endur-
skoðun hjá flokksstjórnum þeim,
sem mestu ráða um skipun og
starfsháttu Alþingis. Sérhags-
munum þeirra er bezt borgið
með því að láta völd forsetans
aðallega vera til á pappírnum,
eins og nú er gert.
Stjórnarframkvæmd og
lagabreyting.
Stjórnarframkvæmd og laga-
setning eru í eðli sínu gerólík
störf. Meðferð framkvæmda-
valds krefur oft skjótra athafna
og persónulegra afskipta, og fer
því bezt á, að hún sé í höndum
eins manns eða einungis fárra í
sameiningu. Löggjafarstarf aftur
á móti felur í sér setningu al-
mennra reglna, sem oft hafa
djúptækari og almennari verkan-
ir en framkvæmdavaldstahafnir.
Slík mál fá bezta afgreiðslu með
því að ræðast á fulltrúaþingum.
Það var hinn frægi franski rit-
höfundur og lögfræðingur Mon-
tesquieu, sem fyrir réttum tvö
hundruð árum kom á framfæri
kenningunni um þrískiptingu
ríkisvaldsins í löggjafarvald,
framkvæmdavald og dómsvald.
Samkvæmt þessari kenningu er
það hin öruggasta vörn einstakl-
ingnum og frelsi hans, að hver
þessi tegund valds sé falin sér-
stökum valdhafa til meðferðar.
Lýðveldisstjórnarskrár þær, er
settar hafa verið síðustu tvö
hundruð árin, hafa síðan mótast
af þeirri skoðun að koma megi í
veg fyrir misbeytingu ríkisvalds-
ins með því að fela það þrem
aðilum, fulltrúaþingi, þjóðhöfð-
ingja og dómstólum. Yfirleitt
hafa stjórnarskrár þessar falið
dómstólum dómsvaldið að mestu.
En með löggjafarvald og fram-
kvæmdavald fara yfirleitt full-
trúaþing og þjóðhöfðingi í sam-
einingu, og er það einstaklingn-
um allgóð vörn gegn misbeit-
ingu ríkisvaldsins, en hefur í för
með sér ýmsa annmarka í stjórn-
arafari, einkum þar sem þjóð-
þingin eru skipuð mörgum stjórn
málaflokkum. Stjórnarskrá
Bandaríkja Ameríku 'gengur
lengst í því að greina milli vald-
sviða hinna þriggja handhafa rík-
isvaldsins, enda eru stjórnar-
kreppur lýðræðisríkja Evrópu ó-
þekkt fyrirbrigði þar í landi. Er
óhætt að segja, að reynsla lýð-
ræðisríkja bendi til þess, að því
betur sem þrískiptingu stjórnar-
valdsins sé fylgt fram í stjórnar-
skrám ríkjanna, því auðveldara
verði hið lýðræðislega stjórnar-
fyrirkomulag í framkvæmd. Á-
hrif hinnar fullkomnu þrískipt-
ingar með þjóðkjörnum forseta
verða, að því er framkvæmdar-
valdið snertir, einkum þessi:
1. Valdið dreifist á heilbrigðan
hátt, þ. e. löggjafarvald og
framkvæmdarvald verður ekki
hjá sama aðila eða stofnun,
eins og nú á sér stað.
2. Starfhæf og ábyrg ríkisstjórn
verður alltaf til, og tryggir það
skjótar og áhrifamiklar stjórn-
arframkvæmdir, þegar mikið
liggur við.
3. Ríkisstjórnin verður oftast ó-
háð sérhagsmunum stéttanna
og yfir þær sett, í stað þess að
vera í raun og veru skipuð af
ýmsum stéttarsamtökum.
Það er skoðun, sumra manna,
að varast beri að fela nokkrum
einum manni svo mikið vald, að
hann verði að mestu einráður í
málefnum ríkisins, jafn vel þótt
um skamman tíma sé. Gæti þá
svo farið, að hann vildi ekki
sleppa völdum sínum aftur, virti
þjóðþingið að vettugi og tæki að
stjórna landinu á ólýðræðislegan
hátt, eins og átt hefur sér stað
um nokkra valdhafa sumra svo-
kallaðra lýðræðisríkja. Þessu er
fyrst því til að svara, að hand-
höfn framkvæmdarvaldsins er út
af fyrir sig engum nægileg til
þesss að gerast einvaldur. Ein-
ræði getur því aðeins þrifizt, að
einvaldurinn hafi ekki einungis
framkvæmdarvaldið í höndum
sér, heldur hafi hann einnig að-
stöðu til að taka sér löggjafavald-
ið með réttu eða röngu. Verður
ekki séð, að þjóðkjörinn forseti
með skýrt afmörkuðu valdsviði
hefði eins góð hvað þá betri tök
á því en t. d. forsætisráðherra,
sem væri formaður stærsta þing-
flokksins, og hefði þannig lög-
gjafarvaldið að miklu leyti í
hendi sér, miðað við núgildandi
stjórnskipunarlög íslendinga.
Fcsta í stjórnarháttum bezta
trygging gcgn einræði.
Reynsla annarra þjóða hefur yf-
irleitt sýnt það, að einræðishætt-
an liggur ekki í því, að einn mað-
ur fái mikil völd við lýðræðis-
legar kosningar, því að slíkir
menn leggja undantekningarlít-
ið niður völd sín að vilja kjós-
enda. Þvert á móti kemst ein-
ræðisstjórn helzt á þar, sem hinn
löglega stjórnanda skortir vald,
t. d. vegna ósamkomulags eða
flokkadrátta á þjóðþingum, eða
af því að stéttasamtök vaxa þeim
yfir höfuð. I stuttu máli: Festa í
stjórnarfari og heppilegar stjórn-
arvenjur eru bezta tryggingin
gegn ólýðræðislegum stjórnar-
háttum og þetta hvorttveggja er
mest komið undir þroska al-
mennings og almenningsálitinu.
Má því segja með nokkrum rétti,
að hverri þjóð sé stjórnað eftir
verðleikum sínum.
Oi'ðabreytingar skapa ckki
þjóðlega stjórnarskrá.
Þegar vér íslendingar setjum
lýðveldi voru stjórnskipunarlög
og nemum úr gildi núverandi
stjórnarskrá, sem er stjórnarskrá
konungsdæmis og mótazt hefur í
baráttu við útlenda stjórn, þá
eru bókstaflega engin bönd, sem
bindi oss við fortíðina og rétt-
læta það, að stjórnskipunarlög
vor verði sett sem eftiröpun þess
hálfverknaðar í skiptingu ríkis-
valdsins, sem ýmsar aðrar lýð-
ræðisþjóðir hafa verið að gera
hálft í hverju misheppnaðar til-
raunir með undanfarin tvö
hundruð ár. Vér búum ekki við
neinar rótgrónar venjur um
þjóðlegt vald og stjórnarvenjui'.
ísland verður ekki lýðveldi við
það eitt að nema brott kórónu
konungs úr opinberum einkenn-
ismerkjum. Og stjórnarskrá, gef-
in oss af útlendum konungi, og
sem miðlar oss nokkru af valdi
hans, verður ekki þjóðleg við
orðabreytingar einar. Oss ber
því einkum að takatilfyrirmynd-
ar kenningar hinna ágætustu
stjórnvitringa og reynslu hinna
fremstu lýðræðisþjóða. Vér eig-
um að neyta þeirrar aðstöðu, sem
vér nú höfum, og setja oss frjáls-
legustu stjórnarskipun, sem
nokkurri þjóS hefur verið sett.
Stjórnskipun, sem byggi í grund-
vallaratriðum á hinum demokrat-
isku hugsjónum, en tryggi þó, að
hinar veikari og fámennari fé-
legsheildir verði ekki bornar at-
kvæðum af hinum sterkari og
fjölmennari, með því að veita
(Framhald á 8. síðu).