Dagur - 13.12.1950, Blaðsíða 7

Miðvikudaginn 13. desember 1950
DAGUR
T
marKa
Þrjár æfisögtir o
Valdimar Erlendsson:
Endnminningar frá ís-
landi og Danmörku. —
Bókaútgáfan Norðri. —
Akureyri 1950.
Valdimar Erlendsson, læknir í
Friðrikshöfn á Norður-Jótlandi,
hefur ritað endurminningar sín-
ar, allmikið rit, 332 bls. í stóru
broti, og Norðri gefur bókina út
myrídarlega og myndum skreytta,
svo að notalegt er að fara um
hana höndum. Svo virðist sem æ
fleiri lesandi menn komi nú auga
á þá staðreynd, að góðar æfisögur
séu eftirsóknarverðar bók-
menntir, sem stórum líklegri séu
tii langlífis en miðlungs skáldrit,
enda geta þær auðveldlega sam-
einað þá tvo meginkosti góðrar
bókar að vera skemmtilegar og
fróðlegar. Greindir menn, sem
komnir eru á efri ár, hafa allir
frá einhverju fróðlegu og minn-
isverðu að segja, en sér í lagi
kunna þe'ir, sem víða hafa farið
og margt reynt, og þá ekki hvað
sízt læknar, sem í stórræðum
hafa staðið í baráttunni við fór
og dauða, — frá ýmsu því að
skýra, sem almenningur vill
gjarnan leggja éyru við sér til
dægradvalar og menntunar, þótt
vissulega- Valdi hér mestu, hver
á heldur. Og Valdimar læknir
kann .yel.gið. halda .á penna, enda
skáldmæltur og hneigður til rit-
starfa frá upphafi.
í bók þessari segir læknirinn
fyrst frá æskuárunum heima í
Kelduhverfi, undirbúningi undir
Latínuskólarin og námsárunum
þar. Eru þar margar léttar og
skemmtilegar frásagnir og smá-
myndir, er bregða Ijósi á skólann
og bæinn, sumárleyfin og skóla-
ferðirnar. M. á, segir þar frá
dvöl Valdimars á Hjalteyri og
kynnum hans af mönnum og
málefnum hér við Eyjafjörð. —
Næst segir hann frá tildrögum
þess, að hann valdi læknisfræði
sem ríámsgrein, námi hans við
Hafnarháskóla, ýmsum srnávið-
burðum frá stúdentsárunum ogf
löndum á Hafnarslóðum. Þá
koma kaflar um kanáídatsárin,
bólfestunni í Fríðrikshöfn og
starfsárunum þar. Og loks segir
frá ferðalögum höfundar, heim til
íslands og til útlanda. Valdimar
hefur lifað tvær heimsstyrjaldir,
síðan hann varð fullþroska mað-
ur og kann ýmislegt frá þeim að
segja frá nokkuð öðrum sjónar-
hóli en við erum vanastir. Frá-
sagnir hans af hernámi Þjóðverja
í Danmörku og dvöl þeirra þar
mun t. d. vekja talsverða athygli,
ekki sízt vegna þess, að höfundur
la:tur stórum betur af sambúð-
inni við þá en við höfðum búizt
við og fáum tíðast að heyra. Er
raunar ekkert nema gott eitt um
það að segja, að við fáum að
'heyra þeim atburðum lýst frá
fleiri hliðum en þeirri einu, sem
að okkur hefur snúið til þessa.
Hins vegar kemur það þarna í
Ijós, eins og víðar í bók þessari,
að höfundinum er það hugstæð-
l miiiniiigabækiir
ast, sem næst honum er og að
honum sjálfum snýr, svo sem
manna eru dæmi, og lýsir því
bezt yfirborði hlutanna á tak-
mörkuðu svæði, en er naumast
gefin skörp heildarsýn út fyrir
sinn daglega verkahring og næsta
umhverfi í tíma og rúmi. Frá-
sögnin er því sums staðar dálítið
lcsaraleg og virðist tilviljun ráða
því helzt til um of stundum frá
hverju er sagt og hvað-látið er
liggja milli hluta. En drengilega
og einarðlega er hér gengið að
verki, og víst er sjónarmið hins
venjulega góðborgara ekki síður
fróðlegt og frásagnarvert en
bollaleggingar spekingsins og
heimsborgarans að því leyti a.
m. k., að það er stórum almenn-
ara. Og víst er þessi minningabók
læknisins góðra gjalda verð og
víða skemmtilegt og fróðlegt
lestrarefni.
Friðrik Eggerz: Út fylgsn-
um fyrri aldar I. Jón Guð-
mundsson sá um útgáfuna.
Forlagið Iðunn. Rvík 1950.
Þetta er 4. bókin í bókaflokki
þeim, sem nefnist í heild Sögn og
saga, en i honum birtast úrvalsrit
um hvers konar innlendan, sögu-
legan fróðlelk, þjóðhætti og ald-
arfar. Áður hafa þrjú merkisrit
komið út í flokki þessum, Sagna-
þættir Þjóðólfs, Strandamanna-
saga Gísla Konráðssonar og
Þjóðlífsmyndir. E;- þegar sýnt, að
Sögn og saga verður harla eigu-
legt og ómissandi 'ritsafn hverjum
bókamanni, enda vel til þess
vandað í hvívetna. Þessi nýjasta
bók í flokknum er fyrri hluti
mikils æfisagnarits, er séra Frið-
rik Eggerz, prestur í Sltarðsþing-
um í Dalasýslu, stórbrotinn og
skapheitur gáfumaður og kyn-
sæll vel, samdi á efri árum sínum,
en hann lézt 1894, þá háaldraður
crðinn, kominn yfir nírætt, —
Hefst bókin á frásögn um Bjarna
ríka Péíursson, sýslumann á
Skarðsströnd og er síðan getið
niðja háns í næstu ættliði. En
meginefni þessa bindis er þó æfi-
saga séra Eggerts Jónssonar á
Ballará, föður höfundar, en 'hann
var þriðji maður í karllegg frá
Bjarna ríka. Síðara bindi þessa
ritvei'iis, sem vænianlega kemur
út á næsta ári, er æíisaga séra
Friðriks sjálfs. Er hún sögð
nokkru minni að vöxtum en fyrra
bindið, en þó- all-ítarleg og fjöl-
skrúðug að efni.
Það eitt.út af fyrir sig eru ær-
in meðmæli í mínum augum, að
hinn ágæti fræðimaður séra Jón
Guðnason þjóðskjalavörður hef-
ur fjallað um útgáfu þessa, en
hann segir m. a. svo í formála
ritsins:
„Þeir feogar, séra ■ Eggert og
séra Friðrik, áttu ævidvöl í fá-
mennri byggð, sem teljast má
fremur afskekkt og fjarri megin-
héruðum, og þeirra er lítt eða
ekki getið um afskipti af al-
mennum málum utan síns byggð-
arlags. Mætti því ætla, að minn-
ing þeirra væri fyrir löngu fallin
í gleymsku, eins og flestra stétt-
arbræðra þeirra frá þeim tíma.
En það hefur eigi orðið. Eins og
Skarðsströnd varð sögufræg fyrr
á öldum, svo má og telja, að um
daga þeirra Ballarárfeðga hafi
runnið upp í því byggðarlegi ný
söguöld, eigi alls kostar friðsam-
leg, þótt bardaga-aðferðir væru
með öðru móti en gerðist til
forna. Þeir menn, sem hér óttust
við, voru miklir fyrir sér og hér-
aðsríkir, valdsmenn annars veg-
ar, en klerkar hins vegar, hvorir
tveggja fráhverfir því að láta hlut
sinn, þóít við náskylda og tengda
væri að eiga.“ _
Eigi er því að leyna, að séra
Fi'iðrik virðist hafa verið dóm-
gjarn nokkuð og kappsfullur í
garð andstæðinga föður síns, og
væri því mikil hætta á, að ómak-
lega og hvatvíslega væri á þá
hallað í sumum greinum, ef hann
væri þar einn til frásagnar. En
svo vill til, að þeirra málsstaður
og sjónarmið hafa áður verið
mjög ofarlega í hugum almenn-
ings af ástæðum, sem of langt
mál væri að rekja hér nánar, svo
að það mun mála sannast, sem
séra Jón segir í formála sínum,
að það megi teljast „fyllilega
réttmætt, að sjónarmið þeirra
Ballarárfeðga komi fyrir augu
alþjóðar, því að mjög hafi verið á
þá hallað,“ enda væri við ríka að
eiga og áhrifamenn á hinu leit-
inu.
Nafnaskrá fylgir og vel virðist
til útgáfunnar vandað í hvívetna,
enda um stórfróðleða aldaz-fars-
og þjóðlífslýsingu að ræða, sem
bregður oigi aðeins ljósi á per-
sónusögu ýmsra þeirrar tíðar
manna, heldur einnig á hugsun-
arhátt og lífsviðhorf genginnar
kynslóðar.
Elinborg Lárusdóttir: f
Faðmi sveitanna. Endur-
niinningar Sigurjóns
Gíslasonar. Norðri. Ak-
ureyri 1950.
Fjöldi bóka streymir á mark-
aðinn á degi hverjum að kalla,
svo sem vant er að vera um þetta
leyti árs, og margur góður reki
berst á mínar fjörur í því skyni,
að eg geti hans að nokkru í tæka
tíð fyrir jólin. En þar gefur auga
leið, að einum manni gefist
naumur tími til þess að lesa allar
þessar bækur vandlega og það í
stopulum tómstundum og á fáum
dögum. Það skal og greiðlega
játað, að mér hefur enn ekki
gefizt tóm til að gera stórum
meira en fletta lauslega hinni
nýju bók frú Elinborgar, enda er
hún alveg nýkomin á markaðinn.
En eg vil þó ekki láta undir höfuð
leggjast að geta hennar að
nokkru nú þegar, ef það mætti
verða til þess, að einhver kynni
að muna betur eftir henni en ella
í öllum jólabókaflaumnum. —
Það er alkunna, að frú Elinborg
Lárusdóttir er einn mikilvirkasti
rithöfundur þjóðarinnar og að
góðu kunn. Að mínum dómi hef-
ur hún þó livergi náð sér betur
niðri en einmitt í slíkum bókum
sem þessari — minningabókum,
er hún hefur skrásett og stílfaért
eftir frásögnum annarra manna.
Bók hennar, „Frá liðnum árum“,
er t. d. í fremstu röð sinnar teg-
undar og eitthvað svipað mætti
segja um „miðla“-bækur hennar
og fleiri slíkar. En alls hefur frú-
in nú sent frá sér 16 bækur,
smærri og stærri, á fáum árum.
„í faðmi sveitanna“ er skrásett
eftir niunnlegri frásögn gamáls
manns, Sigurjóns Gíslasonar, sem
nú er nýlátinn. Hann var af fá-
tækum foreldrum, og mun sú
staðreynd hafa valdið því, að
hann var eigi til mennta settur,
þótt hugur lians hneigðist alla
æfi.mjög til bóka og lærdóms. —
Mun hann hafa verið prýðilega
gáfaður,; minnugur, skemmtinn
og orðfær í bezta lagi. Á upp-
vaxtarárum sínum var hann dag-
legur heimagangur í Hraungevði,
og voru prestsynirnir þar, ólafur
og Geir Sæmundssynir,. æsku-
leikbræður hans. Síðar stundaði
hann búskap, sjómennsku og yf-
irleitt alla almenna vinnu í sveit
og við sjó, kynntist mörgum og
hafði opin augu og eyru fyrir öllu
því, sem gerðist í kringum hann,
og þá ekki hvað sízt fyrir því,
sem kímilegt var og smáskritið.
Lét honum vel að segja frá slík-
um sögum, og eins segir hann í
bók sinni vel frá flökkurum og
umrenningum og öðru því fólki,
sem ekki bindur sína bagga ávallt
sömu hnútum og aðrir samferða-
menn. — Frú Elinborg lýkur
eftirmálsorðum sínum í bókinni
á þessa leið:
„Eg vona, að þessi bók verði
minnisvarði um manninn, sem
var þeim hæfileikum búinn, að
hann hefði getað orðið svo að
segja hvað, sem var, erí varð
bóndi, vegna fátæktar, ogundisvo
vel hag sínum í faðmi sveitanna,
að starf hans er eftirbreytnis-
vert.“ — Eg hlakka til að lesa
þessa látlausu og fjörlega rituðu
bók betur en ennþá er orðlð, þeg-
ar tóm gefst til.
J. Fr.
Uf æiíiitýraliemii öræfaima
Hrakningar og heiðaveg-
ir. II. bindi. Páhni Hann-
esson og Jón Eyþórsson
völdu efnið. Bókaúfgáf-
an Norðri. Ak. 1950.
Og þá er það komið, framhald
bókarinnar, sem einna eftirsótt-
ust reyndist á jólamarkaðinum í
fyrra, og er sízt að efa það, að
nýja bindinu verður ekki síður
fagnað en hinu fyrra, því að
bókin olli þá engum vonbrigðum,
þótt menn hefðu gert sér góðar
vonir um skemmtun þá og fróð-
leik, sem af henni mætti hafa. Og
við lauslega yfirsýn virðist mér
óhætt að fullyrða, að síðari bókin
standi fyrra bindinu hvergi að
baki.
í formálsorðum sínum komast
útgefendur svo að orði, að í bók
þessari segi frá fjallvegum og
ferðalögum um hrjóstur og há-
lendi íslands. „Er leitazt við ann-
ars vegar að draga fram dæmi
um hugmyndir manna um heiða-
lönd og öræfi á liðnum tímum og
hins vegar að halda til haga
minningum þeirra, sem lent liafa
í svaðilförum á villugjörnum
héiðavegum og barizt þar fyrir
lífi sínu, oft einmana og áttavillt-
ir. Hafa sumir borið þar beinin,
aðrir bjargazt fyrir harðfylgi sitt
og seiglu,
Meðal annars er i þessu bindi
frásögn um einhverja verstu
hrakningsför, sem nokkur ferða-
maður hefur lent í hér á landi að
sumarlagi, en það er ferðasaga
þeirra J. Schythe og séra Sigurð-
ar Gunnarssonar á Vatnajökuls-
vegi sumarið 1840. Þá er hér
prentuð ferðabók Magnúsar
Grímssonar, þar sem segir frá
ferðum hinna merku vísinda-
manna, Brunsens og v. Walter-
hausens, hér á landi sumarið
1846. ... Þá er í bókarlok fram-
liald hinnar merku ritgerðar Ein-
ars S. Sæmundsen.s. urn sögu
fjallvega hér á íándi.“ — Ymsir
aðrir þættir, læsilegir og merki-
legir, eru þarna einnig, en ekki
gefst hér tóm til að sinni að rekja
efni þeirra nánar eða geta höf-
unda. En meðmæli hljóta þáð að
teljast, að útgefendurríir Sjálfir,
þeir félagar Pálmi í-ektor og Jón
veðurfræðingur, sem báðir eru
löngu þjóðkunnir orðnir, m. a.
fyrir ritsnilld sína og frásagnar-
gáfur, hafa skrásett sinn þáttinn
hvor, og fleiri þjóðkunnir rithöf-
undar hafa lagt hér hönd á plóg-
inn.
Von mun á fleiri bindum af
þessu þjóðlega og nýstárlega rit-
safni, sem fjallar um þau efni,
sem fremur lítill gaumur hefur
verið gefinn fram að þessu í bók-
menritunum, en hefur þó frá upp-
hafi verið snar þáttur í lífi lands-
manna, og því sízt nokkur furða,
að það virðist almenningi sérlega
hugstætt. Og hógværlega er að
orði komizt, þegar útgefendurnir
segja það ósk sína og von, ,,að
þessi bók verði hvorki talin
ómerk að fróðleik né óhentug til
dægradvalar.“
Sú ósk og von mun vissulega
rætast og ekki láta sér til skamm-
ar verða, því að víst er ritsafn
þetta bæði fróðlegt og skemmti-
legt. ,
J. Fr.
Jónsi karlinn í Koti og
teipurnar tvær, eftir
Guðmund L. Friðfinns-
son. Bókaútgáfan B. S.,
Akureyri, gaf út.
Það er löngu kunn staðfeynd,
að íslenzk alþýða býr yfir mjög
ríkri bókmenntahneigð, sem virð
ist ódrepandi. Þessi hneígð er
svo sterkur þáttur í menningar-
lífi þjóðarinnar, að það kemur í
raun og veru engum á óvart, þótt
út komi bækur eftir roskna og
ráðna menn, sem ■ allan aldur
sinn hafa unnið hörðum höndum
við að rækta jörðina, og aldrei
hafa verið bendlaðir við þappír
(Framhald á 10. síðu).