Dagur - 28.10.1953, Blaðsíða 7

Miðvikudaginn 28. október 1953
D A GU R
7
RKAÐINUM
Nokkur orð í filefni af vænfanfegri
dreifingu raforkunnar frá orku-
verunum við Sog og Laxá
Eftir ÞÓRARINN KR. ELDJÁRN
Sveinbjörn Benteinsson:
Bragfrœði og Háttatal.
H.f. Leiftur, Rvík 1953.
Hcr er á fcrðinni þörf bók og ný-
stárlcg. Er höfundur hennar alþýðu-
maður, bóndi að Draghálsi í Borgar-
firði, og áður kunnur fyrir óvenju-
lega vandaða og snjalla ljóðagerð.
Aður höfunt vér átt tvö merkileg
rit um þetta sama efni: Eddu Snorra
Sturlusonar og Safn til Bragfrœði ís-
lenzkra r'mtna eftir séra Helga Sig-
urðsson. Komu þau rit bæði úr Borg-
arfirði, og þaðan kemur enn þetta
rit. Er það eftirtektárvert.
Lengi hefur verið vöntun á alþýð-
lcgri og handhægri fræðibók urn þetta
efni eða helzt skólabók. — Sem alþýð-
leg fræðibók bætir þetta rit allvcl úr
brýnni þörf. En sem skólabók mun
hún ekki þykja hentug.
Bókin byrjar með vel skrifuðum og
greinagóðum formála höfundarins og
gagnlegum og handhægum orðaskrám
urn háttanöfn og bragorð í bókinni.
Þvínæst er Bragfræði á bls. 14—29,
Rímnaþáttur á bls. 30—45, og loks
Háttataljs. 77 blaðsíðum til bókarloka.
Skal hér farið fáeinunt orðum um
hvern hinna þriggja aðalþátta bókar-
innar.
Bragfræði.
Hún er aðeins á 16 síðurn, og er
þess því ekki að vænta, að hún geri
fullkomna grein fyrir svo fjölþættu
og margbrotnu efni. Enda verður að
segja það í skjótu máli, með allri
virðingu og viöurkenningu á þessum
fágæta höfundiyað þátturinn er naum-
ast nógu skipulega saminn, né efnis-
skýringar hógu ýtarlegar og óvefengj-
anlegar tíl þess að hann nái í bezta
lagi tilgangi sfnum.
Höf. telur hér fyrst alla bókstafi
íslenzkrar tungu. Segir hann þar um
stafinn Z, að hann sé „aðeins rittákn
(úrelt)“. Þetta sýnist ekki réttmæli
urn þann staf, sem er notaður fullum
fetum í núgildandi og viðtekinni staf-
setningu íslenzkunnar.
Þá s»gir hann: „Það heitir tvíliður,
cf orð er tvö arkyæði og er áherzlan
á því fýrra.“ Hér er ekki nógu ná-
kvæmt að orði kveðið. Vitanlcga er
algengt, að tvíliður sé myndaður af
tveimur orðum einkvæðum, t. d.:
Sat á stóli falda fit —
Mun þá höf. með réttu kalla fyrra
orðið í fyrsta braglið ris, en hið síð-
ara hnig.
Þá segir: „Þríliður var stundum
hafður til fjölbreytni í fornum hátt-
um,“ og cr tilfært dæmi eftir Eyvind
skáldaspilli:
Meðan hans ætt
í hverlegi —
En dæmið stenzt ekki. Orðið hver-
legi er hér ekki þríliður, heldur skipt-
ist það í einlið (hvikorð) og tvílið
og jafngildir tveimur tvíliðum. Þetta
scst bezt á því, að í fornyrðislagi,
sem hér er kveðið undir, eru minnst
tvcir bragliðir í ljóðlínu. Hér byrjar
línan á forlið, en hcfur síðan tvo á-
herzluliði.
Þá segir höf.: „Þríliður er alls ekki
til í rímnaháttum." Hér hefði verið
nær sanni að segja, að þriliður ætti
ekki rétt á sér í rímnaháttum, því að
hann er þar mjög algengur enn í dag.
Nægir þar að benda á þessar ljóðlín-
ur cftir Þorstein Erlingsson:
Við höfttm sungið, við höfum kysst,
við höfuvi dansaS saman.
Sjái ég unga silki-IIlín —
kyssi ég hana rjóða.
Þessar línur eru prentaðar svo í fyrstu
útgáfu Þyrna — og án nokkurra úr-
fellingarmerkja. Þorsteini þykir þetta
ekki fara illa, og svo mun ýmsum
sýnast.
Enn segir: „Þegar þríkvætt orð er í
rímnahætti, þá klofnar það í tvílið
og stúforð, ef það er í enda brag-
línu,“ og síðan: „Ef þríliður er inni
í vísuorði, þá klofnar hann eða gildir
sem tvíliður, og er það betra.“
Hcr eru dregin fram þessi fjögur
dæmi:
Dreyrugan spenna dragvendi/.
Hallgrímt/r á harðri brók.
Stól margWfm standa sér.
Sigurður heitir sæmdarmaður.
Það er engu líkara, en höf. uni þessu
formi í rímnaháttum. „Og er það
betra,“ segir hann. Hér eru þrjú fyrri
dæmin öll nteð rangri áherzlu, og er
hún versta ljóðlýti, sem til er í ís-
lenzkum kveðskap, enda þótt það lýti
tíðkist enn í dag — og það hjá viður-
kenndum skáldum. Dæmi þessi eru
því ekki hæf til annars í góðri fræði-
bók en að sýna til viðvörunar alranga
áherzlu. Um fjórða dæmið er það að
segja, að höf. þess, sr. St. Öl., hefur
að líkindum skoðað orðið Sigurður
sem tvíkvætt orð mcð hinni fornu
nefnifallscndingu r, og er þá rétt
kveðið.
Um öfugan þrílið er það að segja,
að hann á ekki heima í íslcnzku máli,
með því að ekkert þríkvætt orð í ís-
lenzku endar með áherzlu. Höfundur
segir sjálfur, að öfugur tvíliður sé
„andstæður ísL málreglum", og er það
með öllu rétt. Ber því að skoða það,
sem þannig er kvcðið á íslenzku,
sem réttan þríliðahátt með tvíkvæð-
um forlið framan við hverja ljóðlínu.
A þetta hefur oft verið bent af dóm-
bærum íslenzkumönnum.
Um stttðla segir höf.: „Stuðlar eru
upphafsstafir orða, sem eru endur-
teknir í tveimur Ijóðlínum samstæð-
um.“ — Virðjst höf. þannig álíta, að
allir rímstafirnir hciti stuðlar að höf-
uðstaf meðtöldum. (Sjá og bls. XXI,
2. línu). Þetta er mjög vafasöm kenn-
ing. Oftast ér talað um stuðla og fiöf-
uðstafi. Um þctta Segir Snorri í
Háttatali sínu við 1. vísu: „I öðru
vísuorði er settr sá stafr fyrst í vísu-
orðinu, er vér köllum höfuðstaf; sá
stafr ræðr kveðandi; en í fyrsta vísu-
orði mun sá stafr finnask tysvar
standa fyrir samstöfun; þá stafi köll-
um vér stuðla.“
Sv.b. Egilsson þýðir orðið stuðull
með Bistav, og Sigfús Blöndal þýðir á
sömu leið. Bistav getur varla inni-
bundið í sér orðið höfuðstafur, held-
ur aukastafur eða stuðningur.
„Margir rugla saman hv og kv í
stuðlum," segir höf. „Þessu veldur
ósnjall framburður víða um land.
Viðurstyggð cr að sjá slíkt í stuðlun.“
— Þctta fyrirbrigði hefur að líkindum
orðið þannig til, að skáldum hefur
ekki ætíð verið ljóst, hvort rita ætti
hv eða k í upphafi orðs. Er þcssi
hljóðruglun fyrir löngu orðin eitt af
cinkennum íslcnzks máls. En einkenni
íslenzks alþýðumáls kalla fáir viður-
styggð, sem vænt þykir um ísjpnzk-
una. Nær sanni væri að kalla svo
framburð eins og sedja eða jafnvel
seda fyrir sitja, sem höf. mun vel
kannast við.
Hljóðruglunin hv og k er víst orð-
in nálega jafn-gömul íslenzku máli
og hefur komizt inn í stuðlanir þegar
á söguöld, ef marka niá vísubrot í
Kormáks sögu:
Htíersu þykkja 7>etils þér,
Kormákr, ormar?
Þegar lýst er gnýstuðlun á bls.
XVIII eru orðavillur í tveimur dæm-
um — eftir Bjarna Thorarensen og
Hallgrím Pétursson:
Skjól þó samt ekkcrt skýli
á að vera:
Skjól þó að ekkert skýli
og línan:
cr slær allt sem fyrir er
á að vera:
er slær allt, hvað fyrir er.
Hvarvettna er nauðsynlegt að til-
færa rétt orð höfunda. En hvergi er
það nauðsynlegra en í fræðibókum.
Þcgar höfundur lýsir fornyrðislagi,
þurfti hann að taka Snorra Sturluson
til greina. Svcinbjörn segir: „í þess-
urn hætti eru stuðlar oftast tveir, en
stundum þrír (og mun hann þá telja
höfuðstafinn með stuðlum). Snorri
tclur aðeins einn stuðul í fyrsta og
þriðja vísuorði fornyrðislags, og er
dæmið þannig í Háttatali hans:
Ort er of ræsi,
þann er rýðr granar
uargs ok ylgjar
ok t?ápn litar;
þat mun æ lifa,
nema öld farisk,
úragninga lof
cða óili heimar.
En í Bálkarlagi og Starkaðarlagi, er
við getum bæði kallað afbrigði af
fornyrðislagi, verða stuðlarnir tveir
að vitni Snorra.
Höf. gerir allt of litla grein fyrir
dróttkvæðum hætti, sem tclja má þó
merkastan hátt fornskálda. Hann lýs-
ir honum ekkert, en dregur af hon-
um aðcins eitt dæmi í tveimur ljóð-
línum:
Kósta varð í ranni
Kandvés höfuðniðja.
Þctta dæmi virðist ekki heppilega
valið. I það vantar höfuðeinkenni
dróttkvæðs háttar: Hcndingarímið
(aðalhendingar og skothendingar).
Dróttkvæður háttur er margbrotn-
astur að formi allra fornhátta og
þarfnast í hverri bragfræði allmikilia
útskýringa.
Á bls. 22 segir höf.: „Slæmt er að
stuðla þannig:
A& nokkurri eik lét svífast---“
Hér er ekki um stuðlavillu að ræða,
heldur um ranga áherzlu, sem er ó-
hæf.
Á bls. 22 stendur: „Stundum eru
í langlínum tveir bragliðir milli
stuðla:
Hún réðst með hrífu sína
og rciddan miðdagsverð."
En þess ber að gæta, að hér er
ekki að ræða um hina fornu Ijóð-
stuðlun, scnt er á öllum fornháttum
og rímnaháttum, og cr þar aldrei
nema einn bragliður milli stuðla. —
En þessi stuðlun, er síðasta dæmi
sýnir, heitir tengistuðlun og hcfur
orðið til á síðustu tímum í íslenzkum
kveðskap. Þar verða tveir bragliðir
milli stuðla, og stundum þrir, en þá
er kallað að ljóðlínan brotni um for-
lið í hcnni miðri, og er sá forliður
tengiorðið og í áðurnefndu dæmi (sjá
Sig. Kr. P.: Hrynjandi ísl. tungu, bls.
363—65. Dæmið þar: Hann öraustur
var sem dauðinn og /jugrakkur sem
ljón —).
Rímnaþáttur.
Rímnaþáttur er næsti kafli bólcar-
innar á 16 síðum. Þar er í stuttu máli
gerð glögg grein bæði fyrir helztu
atriðum í sögu rímnanna og einnig
fyrir hinum ýmsu bragflokkum (eða
bragættum, sem sr. Hclgi Sigurðsson
ncfnir svo). Sýnist hátturinn vel sam-
inn og snúast mest að höfuðatriðum.
Leynir það sér ekki, að höf. er mjög
vel að sér um allt, sem snertir rímur
og rímnahætti.
En geta verður þess, að höf. hcfur
brcytt gömlu nafni á bragætt þeirri,
er Árni Böðvarsson nefnir Hrynjanda
og fellt niður Fráhendu-ættina, en
Það mun naumast leika á tveim
tungum að mesta áhugamál ís-
lendinga nú, sé að fá raforku
leidda yfir breiðar byggðir þessa
lands. Sá áhugi getur ekki og má
ekki dofna fyrr en lokatakmark-
inu er náð.
Það er því sannarlega gleðiefni
að jafn mikilsverðum áföngum er
náð og nú er, með byggingu raf-
orkustöðvanna við Sog og Laxá.
Vissulega mun þeim bjartara
fyrir augum, er búa á þeim svæð-
um, er njóta eiga þeirrar orku er
aar hefur verið bundin, og menn
láta sig dreyma meira ljós, meiri
yl en áður hefur verið unnt að
veita. Menn sjá einnig í sambandi
við raforkuver þéssi hylla undir
möguleika til að auðvelda lífsaf-
komuna á ýmsan hátt.
Það er því full ástæða til að
þakka Alþingi, ríkisstjórn og öðr-
um þeim er af stórhug og bjartsýni
hafa unnið að þessum málum. Því
skylt er að geta þess sem vel er
gert, eigi síður en deila á hitt, er
miður hefur tekizt.
Já, það er vissulega gleðiefni að
raforkustöðvar þessar eru komnar
upp og teknar til starfa. En hér er
þó ekki nema hálfsögð sagan. Enn
þarf stóru Grettistaki að lyfta áð-
ur en þeirri orku, sem nú er bundin
hefur verið dreift út um héruðin,
sem raforkunni er ætlað að ná til,
og er því framundan mikið og erf-
itt viðfangsefni, er ekki verður
vandalítið að sigrast á, bæði fjár-
hagslega, og ef til vill ekki síður að
framkvæma dreifinguna á þann
hátt, að réttlætis sé gætt, að eitt
hérað verði ekki dregið fram fyrir
annað vegna áróðurs heiman úr
héruðunum.
I þessu efni mun áreiðanlega
vera knýjandi að stemma á að ósi,
ella má þess^ vænta, að þeir sem
með þessi mál fara eigi órólega
daga og verkið sjálft tefjist af þeim
sökum.
Það er þegar komið í ljós, eins
og vænta mátti, að brennandi
áhugi er fyrir því í héruðunum að
fá orkuna til sín. Fari nú hér að
venju, að hver hugsi um sig einan,
er reiptogið handvíst, með öllum
þeim óhugnaði er því fylgir.
Heima í héruðunum hafa þegar
verið ýmist stofnsettar nefndir eða
eru í deiglunni, nefndir sem eiga
að vinna að því að fá raforkuna
heim í sveitirnar, þannig að hvert
býli hafi fengið raforku innan
þriggja til fimm ára.
Sé þessum héraðsnefndum ætl-
að að hafa samvinnu um það, að fá
raforkunni dreift sem réttlátast um
héruðin og vinna að hraðri fram-
kvæmd þess ,ennfremur að hafa
forystu ásamt hreppsnefndum
hinna ýmsu hreppa, að undirbúa
hreppana til að veita raforkunni
móttöku, þá eiga þær vissulega til-
verurétt og meira en það, þá eru
þær hugsaðar og stofnsettar eins
og vera ber ,og má mikils og góðs
af þeim vænta. Séu þær hins vegar
hugsaðar sem eins konar áróðurs-
vél fyrir hvert hérað, er tvísýnt
um hagnaðinn af starfi þeirra og
væri þá illa farið. Á þetta vil eg
leyfa mér að benda í allri vinsemd.
Vel má vera og óskandi, að hér-
aðsnefndirnar hafi komið auga á
að samstarf um þetta er nauðsyn
og vinni þá samkvæmt því. Sé svo,
eru þessi orð þarflaus, en þau saka
þó ekki heldur, en sýna að minnsta
kosti, að um þessi mál er hugsað
og rætt.
Eg hef nokkra ástæðu til að ætla,
að þeim,sem með þessi mál eigaað
fara, séu ljós líkindin fyrir sam-
keppni milli hérðanna og jafnvel
á milli sveita, að draga sinn hlut
fram yfir aðra, og búi sig undir að
mæta því, og er það vel. Hér þarf
að skipuleggja þegar í upphafi,
hvernig orkunni skuli dreift. Finna
reglu, sem verði látin gilda og ekki
kvikað frá þó reynt verði að beita
áróðri. Það mun í þessu sem öðru
sýna sig ,að svo bezt leysist þetta
nauðsynjamál bæja og sveita fljótt
og hamingjusamlega, að báðir að-
ilar, bæði þeir er framkvæmdina
hafa á hendi, og þeir, sem njóta
eiga, vinni saman í sátt og bróð-
erni og af alhug að framgangi þess.
Þór. Kr. Eldjárn.
Knattspyrnufélag Ak-
ureyrar að hefja vetr-
arstarfsemina
Knattspyrnufélag Akureyrar
mun hefja nú á næstunni vetrar-
starfsemi sína. Til þess að standa
straum af henni efnir félagið til
nokkurra skemmtana í vetur, og
hefst sú starfsemi með félagsvist
í Varðborg annan föstudag þ. 6.
nóv. Ennfremur verður annan-
hvern sunnudag efnt til félagsvist-
ar fyrir börn og unglinga. Þar
verða og nokkur skemmtiatriði svo
sem kvikmyndasýning o. fl.
Heitir félagið á meðlimi sína og
aðra bæjarbúa að styrkja íþrótta-
starfsemi félagsins með því að
sækja skemmtanir þess og hvetja
börn sín til hins sama.
Aðfangadagskvöld jóla verður
svo K. A.-jólasveinarnir á ferðinni,
en þeir urðu afar vinsælir um síð-
ustu jól og vöktu hrifningu jafnt
hjá gömlum sem ungum.
Stjórn félagsins hvetur félaga
þess til að greiða ársgjaldið sem
allra fyrst.
Áheit á Strandarkirkju. Kr. 50
frá N. N. Mótt. á afgr. Dags.
Til nýja sjúkrahússins. Kr. 500
frá Sævaldi Valdimarssyni og
frú. — Mótt. á afgr. Dags.
(Framhald á 9. síðu).