Dagur - 14.07.1954, Blaðsíða 6

6
DAGUR
Miðvikudaginn 14. júlí 19S4
DAGUR
Kitstjóri: HAUKUR SNORRASON.
Afgreiðsla, auglýsingar, innheimta:
Erlingur Davíðsson.
Skrifstofa í Hafnarstræti 88. — Sími 1166.
Blaðið kemur út á hverjum miðvikudegi.
Árgangurinn kostar kr. 50.00.
Gjalddagi er 1. júlí.
Heggur sá, er Iilífa skyldi
AÐ GEFNU TILEFNI hafa íslenzk blöð rætt að
undanförnu nokkuð meira en endranær um þýð-
ingu og hlutverk ritfrelsis og frjálsrar gagnrýni í
lýðræðislöndum. Gott eitt er um það að segja, að
blöðin séu þar vel á verði, því að vissulega er mál-
frelsið og rétturinn til rökstuddrar og sanngjarn-
legrar gagnrýni einn af hyrningarsteinum og
helztu máttarstólpum lýðræðisins í hverju þjóð-
félagi. Engu blaði er því láandi, þótt það bregðist
hart og óvægilega við, ef ráðizt er ósanngjarnlega
gegn þessum helga rétti, því að án hans kæmust
þau sjálf fyrst — og síðan hver borgari og ein-
staklingur þjóðfélagsins — í þá hönnulegu að-
stöðu, sem þeim er búin í einræðislöndunum, að
eiga tregt tungu að hræra, nema til lofs og dýrðar
valdhöfunum, en eiga höfuð sitt stöðugt undir
böðulssverði, ef nokkurri minnstu gagnrýni er
hreyft í garð ríkjandi stjórnarvalda eða einræðis-
herra.
UM ÞETTA geta allir lýðræðissinnar verið sam-
mála, svo að óþarft er um það að deila í þeirra
hópi. En hitt er og jafnvíst, að þennan grundvall-
arrétt frjálsra blaða og manna verður að nota
skynsamlegu hófi og innan eðlilegra og réttmætra
takmarka, ef hann á að vera nokkurs virtur eða
geta haldizt til langframa. Athafnafrelsi einstakl-
inganna er ekki síður lýðræðislegt og markvert
hugtak en prentfrelsið. Þó eru því alls staðar í sið-
menntuðum löndum talsvert þröngar skorður
settar á ýmsa lund, og munu flestir sammála um,
að ekkert þjóðfélag geti staðizt, sem leyfi þegnum
sínum að ganga út og stela eignum náungans,
drýgja morð eða fremja nauðganir, svo að einhver
dæmi séu nefnd um þær skorður, sem hvarvetna
er talið öldungis sjálfsagt að setja við misnotkun
einstaklingsframtaks og athafnafrelsis. Til þess eru
lög sett í landi að kveða á um hæfileg viðurlög
gegn slfkri misnotkun réttinda, sem í sjálfu sér
eru góð og gild, meðan þeim er haldið í hæfileg
um skefjum. Deilan getur því ekki staðið um það,
hvort hugtök á borð við prentfrelsi og athafna-
rétt einstaklinganna séu góð og gild í sjálfu sér.
heldur um hitt, hvað teljast skuli eðlileg og hæfi
leg takmörk fyrir því, hvernig þessi mikilsverðu
mannréttindi skuli notuð, án þess að traðka á til
svarandi rétti annarra manna. Og þegar svo ber
við, sem oft vill verða, að á því þyki leika nokkur
vafi, hvort farið hafi verið yfir þessi takmörk laga
og réttar, eru ekki önnur ráð nærtækari né eðli-
legri í réttarríki en að leita úrskurðar dómstól-
anna, hvort svo sé eða ekki í hverju einstöku máli,
UNDARLEGAR MEGA þær vera réttarfars-
hugmyndir þeirra manna og blaða, sem telja það
öldungis sjálfsagt, að utanríkisráðherra liggi þegj
andi undir hinum þyngstu ásökunum um svívirði-
legan verknað og hin herfilegustu embættisafglöp
án þess að hafast nokkuð að til þess að hreinsa
mannorð sitt af þessum eindæma aðdróttunum
eða fá úr því skorið með aðstoð dómstólanna, hver
viðurlög íslenzk löggjöf ákveði gegn svo fáheyrð-
um áburði sem þeim, að utanríkisráðherra og yfir-
maður varnarmála þjóðarinnar sendi í skjóli
embættisvalds síns njósnara og skemmdaverka
menn inn á hervarnasvæðið sjálft í því skyni að
torvelda og eyðileggja það starf,
sem hánn hefur sjálfur verið sett-
uf ýfii’ til handleiðslu og stjórnar
af hálfu íslendinga. Það er að
vísu ekki nema mannlegt, að
Flugvallarblaðið sjálft, sem stað-
ið hefur verið að svo svívirðilegu
verki, kveinki sér dálítið og hafi
hátt eftir megni, þegar það er
kallað til ábyrgðar á sínum eigin
afglöpum. En hins hefðu menn e.
t. v. vænzt af aðalmálgagni for-
sætisráðherrans sjálfs — sem
hlaut þó sem stjórnarformaður að
vera samábyrgur varnarmálaráð-
herranum, ef eitthvað hefði verið
hæft í þessum aðdróttunum, þar
sem hann hafðist ekkert að til
jess að koma í veg fyrir slík af-
glöp af hendi stjórnar sinnar —
að það tæki kröftuglega undir þá
kröfu, að dómstólunum væri fal-
ið að rannsaka málið og draga þá
seku til dóms og ábyrgðar. En í
stað þess rekur Morgunblaðið
upp eitt ógurlegt Ramakvein yfir
dví, að ritfrelsið og prentfrelsið í
landinu sé í bráðri hættu statt
vegna þess að ætlazt sé til þess,
að utanríkisráðherra geti leitað
aðstoðar dómstólanna og ís-
lenzkra laga til þess að hreinsa
I
mannorð sitt af svívirðilegum
áburði, engu síður en aðrir menn!
EF ALMENNINGUR í landinu
væri yfirleitt svo skyni skroppinn
að taka mark á slíkum skrifum og
tileinkaði sér þá rökleysu, að
prentfrelsið sé í bráðri hættu
statt, ef ætlazt sé til þess, að blöð-
in haldi sér innan þeirra marka,
sem þeim eru sett í löggjöf þjóð-
arinnar — og óhæfa sé, að dóm-
stólunum sé falið að rannsaka og
ákveða, hvað hæft sé í hinum
þyngstu og dólgslegustu sakar-
giftum á hendur æðstu trúnaðar-
manna þjóðarinnar, og það enda
í hinum viðkvæmustu og þýðing-
armestu málum — þá mundi þess
vissulega skammt að bíða, að
ekkert raunverulegt prentfrelsi
né ritfrelsi væri lengur til í þessu
landi ,enda hefði þjóðin þá sýnt
ótvírætt, að hún væri þess ekki
makleg, né heldur fær til þess að
standa vörð um önnur helgustu
og mikilverðustu réttindi sín. En
sem betur fer fer því fjarri að
vitiborinn almenningur láti yfir
leitt blekkjast af svo ósvífnum
loddaraleik, sem stærsta blað
landsins hefur leyft sér að hafa í
frammi í þessu máli.
Hestar og hestamenn
LANDSMÓT hestamanna setti
sinn svip á síðustu helgi hér í
Eyjafirði. Og í hugum manna var
hesturinn efstur. Þessa daga
vildu margir vera hestamenn.
Góðhestar og hestamenn voru
dáðir og líklega öfundaðir þessa
viðburðaríku og fögru daga á
Þveráreyrum, þar sem landsmót-
ið fór fram.
''•'“t (i
ALLT FRÁ fyrstu íslands byggð
og fram undir okkar daga var
hesturinn þarfasti þjónninn. Og
þó að það sé margtuggin setning,
þá er það víst, að án hestsins
hefði íslandsbyggð aldrei orðið til
nema að litlu leyti. f allri sögu
okkar er hesturinn nátengdur
daglegu lífi þjóðarinnar og enn er
hann ómissandi, þrátt fyrir allt.
Svo leit út um tíma að vélar og
hvers konar hraðfara fram-
kvæmdir ætluðu á skömmum
tíma að útrýma hestinum að fullu
nema sem afurðaskepnu.
LANDSMÓTIÐ á Þingvöllum
1950 og landsmótið að Þverá um
síðustu helgi, sýna það greinilega,
að þrátt fyrir breytt viðhorf í at-
vinnumálum þjóðarinnar, og að
þar hefur hesturinn verið leystur
af hólmi að verulegu leyti, á hann
svo djúpar rætur í huga hvers
manns, að allt útlit er fyrir að
hann verði á ný hafinn til virð-
ingar. í framtíðinni verður hann
æ meira hafður til skemmtunar.
Má fullyrða, að engin skemmtun
er hollari og fáar göfugri og eng-
in er íslenzkari.
Breytt viðhorf.
ÞETTA BREYTTA viðhorf
skapar þörf fyrir* hreint reið-
hestakyn. Fram að þessu hefur
íslenzki hesturinn verið óræktað-
ur að mestu. Það eitt gefur vissu
fyrir því, að tiltölulega auðvelt sé
að kynbæta hann og breyta hon
um með hliðsjón af breyttum að-
stæðum, ef á annað borð er hægt
að tala um auðveldan hlut í sam-
bandi við kynbætur. Það gefur þó
auga leið, að enn eru til þau úr-
valshross, sem virðast sköpuð til
að fullnægja því hlutverki, sem
framtíðin virðist ætla þeim. Að
Þverá mátti sjá fjölda gæðinga,
bæði hesta og hryssur, sem voru
svo glæsilegir í útliti, fjörháir
gangvissir og vel tamdir, að unun
var á að horfa.
Stóðhestarnir áberandi.
ÞÁ VORU þarna sýndir stóð
hestar, upp undir 30 talsins. Þeir
voru hafðir í skála, sem smíðaður
hafði verið handa þeim. Voru þeir
í einni röð og nafn og ætt skráð
við hvern bás. Var þetta fallegur
hópur. Virtist manni sumir þess-
ara stóðhesta bera ættgöfgina ut-
an á sér. En ólíkir voru þeir að
öllu útliti, óg „svo er margt sinn
ið sem skinnið“, má sjálfsagt um
þá segja. Sumir þeirra létu
óhemjulega,grenjuðu og kröfsuðu
upp jörðina. Aðrir tóku lífinu
með ró og sættu sig möglunar-
lítið við band og bás. En hvöss
varð brúnin þegar jódynur barst
þeim til eyrna.
Ekki er því að neita, að sumir
knaparnir sátu hesta sína miður
vel, en aðrir svo að af bar. Sagt
er, að sumir menn séu fæddir
hestamenn, en hvort sem það er
eða ekki, þá er það víst, að af
góðum hestamönnum mega þeir.
sem uppvaxandi eru, margt læra,
En hvort hægt er að læra þá
prúðmennsku og virðingu í um
gengni við hesta, sem hestamenn
á borð við Björn Jónsson á Galta
læk við Akureyri á til að bera
skal ósagt látið. Hitt er víst, að
með slíkri umgengni vinnst trún
aðartraust allra hesta, sem á ann
að borð er hægt að temja.
Mótinu virtist að ýmsu leyti vel
stjórnað. Má eflaust fullyrða, að
það hafi í heild tekizt mjög vel.
MEÐAN ÞESSAR línur eru rit
aðar, heyrast drengjaraddir hér
inn um gluggann. Tveir drengir.
á að gizka 14 ára gamlir, eru að
kappræða um hestana á lands
mótinu. En þeir ráðgera líka að
kaupa hesta, eða að minnsta kosti
folald eða tryppi. Mætti þeim
verða að ósþ sinni, og mætti sem
flestum gefast kostur á þeirr
nautn, sem samskipti manns og
hests geta verið.
Hundrað ára afmæli frjálsrar
verzlunar á Islandi
Á yfirstandandi ári eru hundrað ár liðin síðan
verið var að losa um einokunarböndin á verzlun ís-
lendinga. 1. jan. 1855 gekk í gildi konungleg yfirlýs-
ing um að öllum þjóðum væri frjálst að verzla hér
á landi. Hafði einokunarverzlun Dana á íslandi þá
staðið meira en hálfa þriðju öld, en að vísu með
nokkrum tilslökunum frá 1787.
Afnám einokunarinnar var bein afleiðing af hinni
skeleggu baráttu Fjölnismanna og Jóns Sigurðsson-
ar, sem höfðu gert sér ljóst, að verzlunar-ánauðin
var ægilegt haft á hvers konar framfaraviðleitni
landsmanna. Fyrir atbeina Tómasar Sæmundssonar
og Jóns Sigurðssonar og skrif þeirra í Fjölni og
Ný félagsrit var þjóðin loksins að vakna. Kaupmenn
dönsku verzlananna héldu að vísu enn uppi hörðum
áróðri fyrir þeirri skoðun sinni, að verzlunin væri
svo áhættumikil og vandasöm, að ekkert vit væri í
:>ví fyrir fátæka og óupplýsta þjóð að leggja út í
slíkt, — en færri og færri lögðu nú trúnað á orð
Deirra. ,
Bænarskrár um frjálsari verzlun höfðu streymt
til hins endurreista alþingis í lok fyrra hluta aldar-
innar, og afnám verzlunarfjötranna varð eitt af
fyrstu og stærstu verkefnum þess.
Danir spáðu að vísu illa fyrir íslendingum. Þeir
staðhæfðu að fáir eða engir myndu fást til þess að
sigla til íslands í verzlunarerindum, og það hlyti að
verða bæði vöruskortur og sölutregða. Þetta reynd-
ust þó hrakspár einar, og útkoman varð allt önnur.
Verzlunin örvaðist. Vöruverð varð hagstæðara.
Nýjar útflutningsgreinar bættust við (sala lifandi
fjár til Bretlands). Ekkert virtist því til fyrirstöðu,
að ýmsar þjóðir vildu verzla við íslendinga. Afkom-
an fór batnandi undir eins og þjóðin fékk að fara
frjálsum höndum um verzlunina, og við það jókst
bjartsýni manna og trú á vaxandi mögúleika í þess-
um efnum.
Dönsku kaupmennirnir voru þó engan veginn af
baki dottnir strax og verzlunin var gefin frjáls. Þeir
kepptu lengi við íslendinga og gáfust ekki upp fyrr
en í fulla hnefana. íslenzkir menn gerðust stund-
um forstöðumenn danskra verzlana, og varð sú
leppmennska nokkur þrándur í götu innlendra fyr-
irtækja.
Verzlunin var því ekki að öllu leyti fi’jáls, þó að
svo væri það kallað. Enn átti íslenzik alþýða undir
högg að sækja, þar til hún gerði sér ljóst, að til var
sá möguleiki, sem einu nafni nefnist félagsverzlun.
Þá urðu merkileg þáttaskil í sögu íslenzkrar verzl-
unar. Þá fundu menn svo glöggt, að ekki varð um
villzt, að til er raunverulega frjáls verzlun. Ný
sjónarmið gagnvart arði og áhættu, áður óþekkt
vinnubrögð og ótrúlegir möguleikar komu í ljós.
Það var ólíkt verzluninni við kaupmanninn, að taka
nú sjálfir á sig áhættuna, hirða sjálfir gróðann,
standa sjálfir í störíunum (pöntunarfélögin). Sjálfs-
bjargarviðleitni jók ábyrgðar- og getu-tilfinningu
fólksins. Menn tóku að sameinast um átök og til-
raunir til að bæta lífskjör sín og tryggja afkomuna,
sem alltaf hafði verið svo óviss og erfið. Allt varð
þetta ein sterkasta stoðin og öflugasta vopnið í hinni
erfiðu en markvissu baráttu þjóðarinnar fyrir al-
hliða sjálfstæði.
Nú er svo komið, að íslendingar eiga verzlan-
irnar einvörðungu sjálfir, bæði einkaverzlanir og
félagsverzlanir .Þeir hafa líka fyrir löngu sýnt og
sannað, að ekki þarf erlenda menn til verzlunar-
starfa hér, fremur en annarra almennra starfa. ís-
lendingar kunna að verzla, kunna mæta vel að
græða á verzlun og hafa líka sannreynt, að hægt er
að stilla þannig í hóf, að byrgt sé fyrir okur, tryggja
hagstæ&a verzlun og gera hana að góðri atvinnu. Á
hundrað ára afmælinu liggur þessi reynsla fyrir.
Eigi að síður er verzlun okkar í dag með ýmsum
annmörkum og ágöllum, sem sumir hverjir minna
óþægilega mikið á einokun, ófrelsi og okur í ýmsum
tilfellum. Ekki er þó lengur dönskum konungi til að
dreifa, eða illviljuðum Kaupinhafnar-kaupmönnum,
er setji okkur ólög og hafi okkur að féþúfu. Sjálfir
höfum við sett ýmis lög um þessi mál, og ýmsir örð-
ugleikar hafa knúð okkur til að takmarka hina
(Framhald á 11. síðu).