Dagur - 22.09.1954, Blaðsíða 7

Miðvikudaginn 22. sept. 1954
D A G U R
Þáttur af Hafldóri Þorkelss. Hómer
Umskiptingurinn.
Halldór Þorsteinsson hét mað-
ur. Hann mun hafa vei'ið ættaður
í móðurætt úr Austur-Skafta-
fellssýslu. Hann fór ungur á ver-
gang. Hann hafði verið efnilegt
barn til 3ja ára aldurs. Eitt skipti
hafði móðii' hans látið barnið
leika sér við gullin sín á sérstæð-
um hól, og var sú þjóðtrú á hóln-
um, að þar ætti að búa huldufólk,
en hóllinn sást illa frá bænum,
en allt fólk á engjum nema kon-
an, sem var að búverkum. Þegar
hún fór að vitja um barnið um
kvöldið, voru orðin skipti á öðru
barni, ólíku. Síðan hafði átt að
bera á ýmsum „kúnstum“ í barn-
inu unz hann ólst upp, sem þessi
einkennilegi maður. Halldór var
fremur snotur maður lítill, ekki
ólaglegur, með mikinn skalla á
höfði. Hann var uppi fram að síð-
asta tug nítjándu aldar, ótti sveit-
festi í Boi'garfirði, en tolldi þar
aldrei, og sluppu því Borgfirðing-
ar við að leggja honum af sveit.
Ekki varð hann gamall — tæp-
lega sjötugur, er hann lézt. —
Aðalstarf hans var að róla um
Múlasýslur báðar, en þar rölti
hann um ár eftir ár í fjölda ára.
|
Gerði aldrei ærlegt liandtak.
Aldrei fékkst -hann til að taka
sér verk í hönd, og nennti einkis,
hvað sem á lá nema ef hann fékk
hest til að lyfta sér á í útreið. Þá
stóð ekki á Halldóri til sendiferða.
Að upplagi var hann snyrtilegur
í sér, háttprúður og kurteis, var
gefinrí fýfir áð sér væri tekið sem
heldri manni í ferðum sínum um
sveitirnar, og þar sem hann gisti.
Vildi ekki matazt, nema við borð-
hald með dúk á borði og hnífa-
pörum. En þá var ekki siður, að
fólk væri borðsett, nema prestar
og heldi'i menn, nei, þá var
skammtað á einum diski sem
menn snæddu af á rúmum sínum.
En ef embættismenn gistu, voru
þeir borðsettir, og svo vildi Hall-
dór láta hafa við sig.
Ætlaði að sækja um
Hofteigsprestakall.
Halldór tók upp á því, að
reyna að líkjast sem mest prest-
um og gera ýmis verk, sem prest-
ar gera. Eitt sinn ætlaði hann að
sækja um Hofteig á Jökuldal, það
mun hafa verið, er sr. Stefán
Halldórsson „resigneraði“, og
staðinn fékk ungur guðfræði-
kandidat af dalnum Einar Þórð-
arsoon frá Skjöldólfsstöðum og
var vígður þangað. En líklega
hefur Halldór gripið of seint
tækifærið, því að hann ætlaði
suður og biðja Hallgrím Sveins-
son um vígslu, sem mun þá hafa
verið biskup, frekar en Pétur,
sem þar var áður biskup. En ein-
hvern veginn hefur Halldór hætt
við þá fyrirætlun, því að hann
gerði þessi prestsverk sín án þess
að taka prestsvígslu. Hann pre
dikaði, tónaði, skírði, gifti og
skildi sundur, ef ósamkomulag
kom á milli hjónanna. En dýrast
ur var hann á það „extraverk",
það kostaði 25 aura en önnur
verk vann hann fyrir 10—20 aura.
Hann fékk inn töluvert og eyddi
litlu, því að honum var allt gefið.
Hann reykti töluvert, en mest
part gefið af tóbaki. Þó er nú lik-
legt, að hann hafi eytt einhverju
fyrii' reyktóbak. Það var sagt, að
þegar hann dó, hefði komið fram
3-4 liundruð kr. í eintómum smá
peningum. Þegar Halldór emb
ættaði þá var framburðurinn
sæmilegur. En lítið fór hann út í
guðfræði við prestsverkin, hann
„kompóneraði“ sjálfur þuluna
sem hann tónaði. Sömuleiðis las
hann sömu ræðuna alltaf og
kunni utanbókar. Ekkert kunni
hann að skrifa. Það kom tæpast
fyrir að kvenfólk gengi í hjóna-
band hjá Halldóri. Oftast voru
það karlmenn, sem létu gifta sig
Ort í „Jeppasæti“ á heimleið 17. ágúst 1954.
Nú er bjart um land og lá.
Lífið sýnir engar glettur.
Jafnvel Blanda er hýr á há
og Húnaflói spegilsléttur.
Fór þá annar í kvenföt. Helzt
urðu það unglingsdrengir, sem
gengust í að verða brúðurin, og
jegar hann framkvæmdi skírnir
voru það kálfar, kettii', hvolpar,
lömb og folöld, sem hann skírði,-
Hempan úr kvenpilsi.
Þegar hann gerði embættisverk,
vildi hann helzt klæðast hempu,
en því var ekki að heilsa. Oftast
var það pils af stórum kvenmanni
sem hann var klæddur í, hneppt
uppi við hálsinn. Oft náði þessi
hempa“ aðeins ofan fyrir hnén,
og var hjákátlegt að sjá hann í
^essum búningi. Um hálsinn var
hvítur klútur hafður fyrir presta-
kraga stundum voru hafðir hvítir
smokkar, sem saumaðir voru á
reim, og hnýtt um hálsinn. Náðu
þessi hvítu spjöld ofan á
bringu. Halldór kallaði þetta
„prestaspaða“. Aldrei var hann
öðruvísi en í frakka með langri
klauf og síðum löfum. Hann
sagði, að það væri búningur
presta frá fyrri tímum, líklega
hafa honum verið gefnir þessir
frakkar á prestsetrum. — Á
stórum heimilum var hann helzt
aldrei skemmri tíma en viku, og
oft lengur. Ekki skiptu prestar
sér af verkum hans.
Á préstsetri einu að hausti til,
er Halldór var þar staddur, var
slátrað 20—30 geldum ám og
sauðum. Það var siður, að mörinn
var hnoðaður volgur úr lógunar
fénu, og var það kvenmaður, sem
hnoðaði mörinn. Síðan var hahnn
bræddur sama dag, og tólgin sett
í belg. Var fleginn blegur af stór
um kindum, sem tólgin var sett
í. Belgirnir voru rakaðir sama
dag. Var að þessu verki ráðsmað
ur staðarins og fóstursonur prests
Voru þeir við bræðsluna í eld-
hsúi, og gekk verkið fram á nótt,
Halldór var að smásnúast þar
kringum þá. Ekki gerði hann
handarvik, fremur en endranær,
Þá biður ráðsmaður hann að gifta
sig og tólgarpottinn, en pilturinn
bað hann vígja sig og vatnstunn
una. Gifti Halldór þarna því
tvenn hjón! Eftir brúðkaupið taka
þeir félagar Halldór upp, halda
hvor undir sitt læri á honum, hífa
hann upp í eldhús. Svo heldur
hann um pylsur og langa og tón
ar svona sitt vana tónverk.
Þeir menn, sem vilja sem drengir duga
og dáðir vekja í föðurgai'ði,
þeir ættu að sjá og 'hafa í huga
heimreiðina að Geitaskarði.
Andi Dodda er að sveima
um undralönd með glæsivelli.
Ætli hann sé enn að dreyma
óskina sína á Helgafelli.
Hér við Stefáns styttu þrátt
stoltið vex hjá íslendingi.
Fáir menn svo himinhátt
hafa gnæft á skáldaþingi.
Héðan vítt um sveitir sér
„sjáandinn", er brautir varðar.
Standi vörð með honum hér
heillavættir Skagafjarðar.
Á. D.
Va! líflðmba er vísindastarf
Hestamennska Halldórs.
Það einkenndi Halldór, að hann
var frábær hestamaður, þekkti
hvern hest ef hann sá hann einu
sinni. Hann var, eins óg áður er
getið, í öllum veizlum, sem þá
voru tíðar þó eigi væri boðinn.
Það var oft kallað til Halldórs að
ná í hesta sem voru hýstir í út-
hýsum, og þó að hann færi í
myrkri, kom hann ætíð með rétta
hesta. Þetta undruðust menn.
Ekki var hann latur, er um hesta
var að ræða. Eitt skipti sem oftar
var hann í veizlu. Læknirinn var
að kvongast. Þar var steik á borð
um. Síðast var Halldór eftir. En
steikina þraut í veizlunni, og þá
var vinsamlega ráðgast við Hall-
dór um þessi vandræði. „Heillin
mín,“ var hans máltafiö. „Það
gerir ekkert til með steikina. Það
er einn réttur sem eg tek fram
(Framhald á 11. síðu).
Vandinn að velja og hafna.
Þrátt fyrir langvarandi þurrk-
leysi norðanlands og austan síð-
ari hluta sumars, má þó fullvíst
telja að heyfengur bænda sé all-
góður víðast hvar og sums staðar
ágætur. Er þetta þó að venju mis-
jafnt, ekki aðeins eftir sveitum,
heldur líka, svo sem venja er,
misjafnt á bæjum sömu sveitar.
En þar sem telja má að yfir-
leitt séu mikil hey fyrir hendi, má
ætla að fénu verði víða fjölgað og
sums staðar verulega. Kemut' þá
til kasta bændanna að velja og
hafna, þegar ákveða skal, hvaða
lömb á að setja á vetur. Er það,
sem jafnan fyrr hið mesta vanda-
verk. Bændurnir verða sjálfir að
ákveða stefnuna í kynbótastarf-
inu, hver fyrir sig. Hafa margir
komizt langt í því efni og þegið
ríkuleg laun fyrir, í bættum og
vaxandi afurðum sauðfjárbú-
anna.
í fjárskiptunum var ekki um
neitt að velja. Þá varð hver að
taka því, sem að honum var rétt.
Góðum fjárbændum var það ekki
sársaukalaust að kasta frá sér
þaulræktuðu fé, en fá í þess stað
kindur af „allt öðru sauðaliúsi“.
Jafnvel sína kindina af hvorum
bænum úr einhverri, og oftast
fjarlægri sýslu.
Vísindastarf.
Val líflamba er vísindastarf
hvers bónda. En svo virðist að
hægt sé að fara margar leiðir
sauðfjárræktinni með góðum
árangri. En víst er það, að hver
sauðfjórræktarmaður verður að
gera sér ljóst, í stórum dráttum.
hvernig hann vill hafa sitt fé.
Verður hann þá fyrst og fremst
að miða það við aðstöðu sína til
fjárræktarinnar. Það virðist t. d.
ekki heppilegt að á miklum út-
beitarjörðum sé viðkvæmur og
mjög frjósamur fjárstofn. Hann
getur aftur á móti átt fullan rétt
á sér þar sem lítið er treyst á
beit og féð er haft á húsi mestan
hluta vetrar.
Þar sem landlétt er, er að áliti
góðra sauðfjárræktarmanna,
heppilegast að hafa smávaxið og
harðgert fé. Því það verður jafn-
an að kappkosta, hvernig sem
sauðlandið er, að fá vel vöðva-
fyllt fé. Stóra féð getur náð þeim
kostum, ef landið er gott.
Fjárvalið miðist við staðhætti.
Fjármenn handleiká" kindurn-
ar og hafa margs konar einkenni
að leiðarljósi við val kinda.
Nokkrar reglur og leiðbeiningar
hafa líka verið gerðar til að
styðjast við. Eru þær að sjálf-
sögðu ógætar íyrir þá, sem ekki
hafa sjálfir ákveðnar skoðanir í
því efni.
En það sem hver bóndi þarf að
gera sér Ijóst er það, hvaða fjár-
stofn eða hvernig fé hentar bezt
þeim skilyrðum, sem jörð hans
hefur að bjóða. Ef hann getur
glöggvað sig á því, og það gera
flestir bændur að meira eða
minna leyti, að minnsta kosti
með tíð og tíma og eftir þeim
ábendingum, sem reynsla þeirra
sjálfra segir til um, þá hefur hann
ákveðið mark að stefna að.
Nokkur útlitseinkenni.
Fáein atriði má þó telja að allir
sauðfjárræktarmenn þyrftu að
hafa í huga, þegar þeir eru að
velja lífginrbrar eða lífhrúta, og
skal aðeins fátt eitt nefnt.
Hausinn á að vera hraustlegur,
snoppan fremur stutt og sver og
yfirbragðið hraustlegt og vak
andi. Fætur frcmur stuttir og
sverir og liðabönd sterk, klauf-
irnar stuttar. Hálsinn fremur
stuttur og mjór fram. Bringan
framstæð og breið. Herðar ávalar
og bakið breitt og vel holdfyllt.
Hupparnir ekki slakir og kindin
má ekki hafa mikinn baggakvið.
Malirnar eiga að vera breiðar og
halla lítið eitt aftur, Lærin verða
að vera vel holdfyllt og vöðva-
fyllingin að ná sem lengst niður.
Þá er það fjárhagsatriði að féð
hafi þelmikla og góða ull. Hitt
er. aftur á móti smekksatriði,
hvernig iitarhátt kindin hefur í
andliti. Talinn er það góður kost-
ur að kindin sé laus í skinni og
húðin rauðleit.
Ættfeðuniir.
En svo mikilsvert sem það er
að velja lífgimbrar á hausti. er
rað þó margfalt mikilsverðara að
velja lífhrúta, þar sem þeir eiga
að verða ættfeður svo fjölda
margra einstaklinga.
Um byggingarlag þeirra gildir
að visu í stórum dráttum það
sama um vöxt og útlit, og þegar
gimbrar eru valdar. En þar sem
meira máli skiptir um að vel tak-
ist um val á þeim, verður að
vanda það betur og taka fleira til
greina.
Frjósemi er ættgengur eigin-
leiki, þótt vísindin geti þar gripið
í taumana og gert kraftaverk, og
meðferð fjárins um fengitimann
geti líka verkað í sömu átt. Bóndi,
sem vill fá fé sitt tví eða þrílembt,
þarf auðvitað að þekkja vel ætt
hrútsins, sem hann ætlar að setja
á vetur og velja hann af þeirri
ætt sem sýnt hefur þessa eigin-
leika. Vigtina verður að nota
rækilega bæði við val lífgimbra
og hrúta. Annars hættir mörgum
til að látast blekkjast af hæð og
lengd kindanna.
Ekki má lóga vænstu lömbunum.
Það verður að teljast varhuga-
verð leið, sem allmargir fjár-
bændur fara þó, að slátra á
haustin vænstu dilkunum, en láta
hina lifa. Það er líka mesti mis-
skilningur að verra sé að láta
lömb lifa undan gömlum ám, ef
þær hafa á annað borð sýnt að
látandi sé lifa undan þeim.
Samkvæmt reynslunni er alltaf
varhugavert að láta þau lömb
lifa, sem korka hefur komizt í á
vorin, fyrstu vikurnar. Aftur á
móti gegnir allt öðru máli um
lömb, sem átt hafa gott í fyrstu
en síðan t. d. villzt undan og orð-
ið af þeim sökum fremur rýr að
hausti. Þau lömb eru vel á vetur
setjandi, séu þau ættgóð og ekki
svo léleg að þau verði etin af á
garða.
Ungir og gamlir hlakka til
gangnanna.
Nú fara göngur og réttir í hönd.
Börn og fullorðnir hlakka til þess
að sjá féð sitt aftur. Sjá litlu
lömbin frá vorinu, sem sum eru
orðin nærri því eins stór og mæð-
ur þeirra. En í önn og umsviíum
þess tíma, gleymist stundum að
handleika féð af þeirri nærgætni,
sem nauðsynlegt er.
Börnum og unglingum er hollt
að læra sem fyrst, hin réltu
handtök, þegar kind er tekin í
rétt. Marblettirnir á kjötinu á
sláturhúsunum bera þess vitni að
ekki er alltaf sem skyldi farið
eins varlega í þessu efni og vera
þyrfti. Héi' er þetta ekki gert að
umtalsefni til að gefa í skyn að
sauðfjárbændur fremur en aðrir,
fari illa með skepnur, heldur til
að minna á þær staðreyndir, að
harkaleg meðferð segir illa eftir
á sláturhúsunum, og að eitthvað
má vafalaust úr því bæta. Því
víst er það að flestir eða allir
bændur bera mikla umhyggju
fyrir sauðfé og öðrum skepnum,
sem þeir bera ábyrgð á — vitandi
það fullvel og minnugir þess —
hvaða skatt þeir að lokum heimta.