Dagur - 22.12.1962, Blaðsíða 15

J ÓLABLAÐ D AGS
15
fjarðar- og Húnavatnssýslur sumarið
1960, sá ég það utan garða á 12 stöðum.
Það hefur líka alllengi vaxið villt á
Litlu-Laugum í Reykjadal og Laufahlíð
í Reykjahverfi, svo dæmi séu nefnd.
Ljósatvítönn slæðist einnig út frá görð-
um og vex nú a. m. k. á 47 stöðum í
Skagafirði og Húnavatnssýslum — utan
garða. , I
Ef lagður er nýr vegur, er íslenzk
gleym-mér-ei þar fljótlega komin í veg-
jaðrana. Hún- berst mikið með umferð-
inni. Sum fræ tolla í ull kinda og eink-
um krókhærð aldin o. s. frv.
í Flóru íslands árið 1901, er getið 44
tegunda slæðinga — aldamótaslæðing-
anna —. Að þeim meðtöldum hafa hér
alls, frá aldamótum til 1962, fundizt
rúmlega 160 tegundir erlendra slæð-
inga. Er þáð mikið, hlutfallslega, þegar
þess er gætt, að í landinu vaxa aðeins
um hálft fimmta hundrað tegunda
villtra blómplantna. (Auk alls konar
tegunda og afbrigða túnfífla og unda-
fífla). Af þessum 160 tegundum slaéð-
inga má sennilega telja um 25 tegundir
ílendar, eða líklegt að ílendist. Slæð-
ingarnir vaxa við bæi og kaupstaðahús,
í götum og á túnum, á jarðhitasvæðum
o. s. frv. Sumir eru orðnir illgresi í
jarðhitagörðum, eins og t. d. tvítönn-
in. í þessu sambandi má geta þess,
að nýju illgresiseyðingarlyfin geta orð-
ið slæðingunum næsta hættuleg — og
jafnvel útrýmt sumum þeirra. Lyfin
gera einnig það að verkum, að sáðvörur
verða minna blandaðar „illgresisfræi"
en áður var.
Af nýlegum slæðingum, sem tekið
hafa sér bólfestu í landinu og breiðzt út
síðustu áratugi, skulu þrír nefndir:
Geitakál, hóffífill og skógarkerfill, allt
fjölærar, harðgerðar jurtir. Er þeim og
útbreiðslu þeirra lýst í Náttúrufræð-
ingnum. Loks skal lauslega getið frægs
slæðings, sem numið hefur lönd og
breiðzt út með ævintýralegum hraða,
en það er gulbráin eða túnbráin; jurt
svipuð baldursbrá en hefur minni og
kúptari körfur — algular. Það mun
hafa verið um 1895 að Bjami Sæmunds-
son náttúrufræðingur fann fyrstu gul-
brárnar hér á landi í Þingholtunum og
við dómkirkjuna í Reykjavík. í skýrslu
náttúrugripasafnsins árið 1902 segir:
„Mjög mikið af gulbrá í Reykjavík. Af-
girt svæði algróin og stanglingur um
fáfarnar götur og torg“
Árið 1928 er gulbráin komin til Odd-
eyrar og 1932 norður að Hornbjargs-
vita. Vex hún nú í öllum landsfjórðung-
um, en langútbreiddust samt sunnan-
lands. Nú má heita að gulbráin vaxi við
hvern bæ um Olfus, Flóa, Hreppa,
Skeið, Landeyjar, Eyjafjallasveit og
Mýrdal — og víða í stórum græðum við
bæina. Um Holtin, Grímsnes, Borgar-
fjörð o. s. frv. vex hún hér og hvar, en
landnámið er greinilega skemmra á veg
komið. Gulbráin fylgir umferðinni, kem
ur t. d. venjulega fljótt í kaupstaði,
kirkjustaði og samkomustaði. —
Hvar eru heimkynni þessarar jurtar,
sem slæðzt hefur fyrir tæpum 70 árum
hingað til lands og náð svo óhemju örri
útbreiðslu?
Gulbráin er mikill ferðalangur, kom-
in um langan veg alla leið austan úr
lengi afskektum héruðum Mið-Asíu. í
þúsundir ára mun heldur lítið hafa á
henni borið utan heimkynnanna. En
seint á 18. öld barst hún til hafnarborga
Asíu og þá kom tækifærið. Hún dreifð-
ist út um heiminn með ævintýralegum
hraða. Milli 1860 og 1900 barst hún með
skipum til margra hafnarborga Evrópu
og ó síðasta tug aldarinnar dreifðist hún
ákaflega út með járnbrautarlestum um
meginlandið. Aldinin tolla vel við varn-
ing og við hjól vagnanna. Á Norður-
löndum hefur hún aðallega breiðzt út
eftir aldamótin 1900. Gulbráin er dæmi
um óvenju harðgerða og frjósama jurt,
sem fylgir í fótspor mannsins um víða
veröld og notar öll farartæki, skip, járn
brautir, bíla, járnvinnslutæki og á síð-
ustu tímum flugvélarnar.
Hér í Reykjavík er hún áleitið og all-
stórvaxið illgresi í görðum. En hún
fleytir líka fram lífinu á harðtroðinni
jörð — á melum, stakkstæðum og milli
götusteina. Þetta var ágrip af sögu eins
aldamótaslæðings. —
Ræktað land stækkar óðum og á því
er erlendur gróðursvipur. Barrtré leysa
sumstaðar björkina af hólmi. Alaska-
lúpínur bæta jarðveg melanna og lita
þá bláa. Ribsið sáir sér í Hallormsstáða-
skógi. Erlendar grastegundir ríkja á ný
ræktartúnum. Nær allar ræktaðar mat-
jurtir eru útlendar að uppruna, sömu-
leiðis flest skrautblómin úti í görðun-
um og öll gróðurhúsa- og stofublómin.
Innfluttar tegundir eru orðnar miklu
fleiri en tegundir villijurta á íslandi.
Langt er síðan þessi þróun byrjaði. Kú-
menið á íslandi á líklega „rót sína að
rekja“ til Vísi-Gísla. Magnús Ketilsson,
Skúli fógeti, Björn í Sauðlauksdal o. fl.
fluttu talsvert inn af jurtum til rækt-
unar. Schierbeck landlæknir gerði til-
raunir með á fimmta hundrað matjui'ta,
trjáa, runna og skrautjurta. Einar
Helgason reyndi mun fleiri. Síðan
komu gróðrarstöðvarnar, skógræktin,
sandgræðslan, garðyrkjustöðvar og
garðyrkjuskólinn, Atvinnudeild Háskól
ans o. fl. aðilar. Byggt land hefur mjög
breytt um svip. Landnámsmönnum
mundi bregða í brún, mættu þeir líta
upp úr gröfum sínum og sjá bygging-
arnar, ræktunina, en líka uppblástur-
inn og skógaeyðinguna. Gróðurfarið
hefur breytzt mjög við byggðina. En út
um mýrar, holt og hlíðar halda þó flest-
ar tegundir hins villta gróðurs velli enn
þá. Og þó er „hús eða þak“ gróðursins,
birkiskógurinn, víða horfinn.