Dagur - 12.04.1985, Blaðsíða 10

10 — DAGUR — 12. apríl 1985
Velflestar þjóðir hafa
trúað því að ytri öfl
til dœmis tunglið hafi
áhrif á líf og starf
manna og geti jafn-
vel orsakað brjál-
semi. Imörgum
Evrópumálum eru
orð sem tákna vitfirr-
ingu dregin af heiti
tunglgyðjunnar latn-
esku, Luna, t.d.
lunatic í ensku yfir
þá sem ekki teljast
heilir á geðsmunum.
Slíkar skýringar á
geðbilun voru
algengar fram á
18. öld jafnvel í
Evrópu sem státaði
af mikilli almennri
menntun.
Enn í dag er til
fólk sem heldur því
fram að tunglið hafi
áhrif á líf okkar
mannanna. Við ger-
um smávegis úttekt
á tunglmálum þjóð-
arinnar fyrr og nú,
leitum uppi ýmislegt
það sem skrifað hef-
ur verið um tunglið í
íslenskri þjóðtrú og
leitum eftir ummæl-
um manna um það
sem kallað er tungl-
sýki.
Vaðandi í skýjum er tunglið gjarn-
an notað í sögum ýmiss konar, eink-
um draugasögum, til að skapa
stemmningu óhugnaðar og það er
líklega engin tilviljun að þær nætur
er tungl er fullt fara varúlfarnir ógur-
legu á kreik. Á íslandi eiga varúlfar
sér þó litla hefð og engar sögur
höfum við heyrt af almennri hræðslu
manna við þessi miður geðslegu
kvikindi, þess hræddari hafa menn
verið við drauga, skottur og móra,
sem í eina tíð voru mikið á ferðinni.
Þeirra hlutverk var oftar en ekki að
vera sendir á milli bæja með þá fyrir-
skipun upp á vasann að drepa
ákveðna einstaklinga. Ekki hefur
það verið kannað vísindalega, að
því er við vitum best, hvort mórar og
skottur hafi einkum verið á ferð er
tungl var fullt, en ólíklegt er það
ekki.
En tunglið á sér líka aðra hlið.
Mild birta þess ljómar yfir ástar-
sögum, allir kannast við ástfangna
parið sem er á gangi úti í tunglsljós-
inu. Nú, tunglið er ómissandi í ævin-
týrum ýmiss konar og fagurt og dul-
arfullt er tunglið þegar um er að ræða
sögur frá huliðsheimum, sögur af álf-
um og vættum.
Endurfœðing
Um ótal árþúsundir þekkti
mannkynið ekki aðra himinhnetti en
tungl og sól, þessa tvo sjálflýsandi og
töfrum mögnuðu hnetti og þeir urðu
mönnum ímynd æðri máttar, guð-
dóms og ægifegurðar, svo að sumir
urðu sóldýrkendur og aðrir tungl-
dýrkendur. Þrátt fyrir langa ævi
mannsins eru enn til þjóðflokkar sem
ýmist eru sól- eða tungldýrkendur og
tileinka þessum guðum sínum þann
dularfulla mátt, sem öllu stjórnar hér
á jörð.
Þegar ísland byggðist hafði þetta
breyst meðal norrænna þjóða. Menn
dýrkuðu þá æðri guði sem stjórnuðu
ekki aðeins jörðinni, heldur einnig
þessum tveimur goðumlíku hnöttum,
stjörnum, eldingum ogöllu í alheimi.
Tunglið kviknar af engu og er þá
kallað nýtt tungl, stækkar svo þar til
það er fullvaxið, en tekur síðan að
eyðast og hverfur. Allt gerist þetta á
einum mánuði. Hér er um sífellda
endurfæðingu að ræða og meðal
fornþjóða er mynd af tunglinu látin
tákna endurfæðingu.
Furðuleg kunna okkur að þykja
þau áhrif sem tunglið hafði á jörðina
og jarðlífið. Sumt af því er sprottið
upp í hugarheimi alþýðu áður en
stjörnufræðin kom til sögunnar, áður
en menn vissu að stjörnur eru sólir,
að jörðin er ekki miðdepill heimsins,
heldur er hún fylgihnöttur sólar og
tunglið aftur fylgihnöttur hennar,
áður en þyngdaraflið þekktist og
gagnkvæm áhrif hnatta í endalausum
geimnum.
Samkvæmt þyngdarlögmáli New-
tons leitast sérhver hlutur í alheimi
við að draga að sér annan hlut með
krafti sem er í beinu hlutfalli við fjar-
lægðir milli þeirra. en það er ekki að-
eins þessi togstreita sem kemur til
greina í sambýli hnattanna, heldur
einnig geislun, bæði Ijósgeisíar og
ósýnilegir geislar. Það eru áhrif þess-
ara geisla sem þjóðtrúin fæst við.
Þótt tunglið sýnist ekki ýkja langt
frá jörðinni er vegalengdin þó æði
mikil á jarðneskan mælikvarða,
vegna þess að tunglið gengur eftir
sporbaug er vegalengdin ekki alltaf
jöfn. Tunglið hefur bundinn mönd-
ulsnúning og snýr því alltaf sama
vanga að jörðu, en af því stafar
breytileikinn í útliti þess og eftir því
hvernig sól nær að skína á það og
gera það lýsandi.
Þyngdarkraftur sólar og tungls
veldur sjávarföllum (flóði og fjöru)
á jörðinni og eru áhrif tunglsins þar
tvöfalt meiri en áhrif sólar. Þegar
jörð, tungl og sól mynda nokkurn
veginn beina línu og tunglið er í
miðju, leggjast áhrif sólar og tungls
á eitt. Þá er nið og þá er stærstur
straumur. En þegar jörðin er
í miðju, þá er tungl fullt og
þá vinna kraftar sólar og tungls hvor
á móti öðrum. Þá er að vísu stór-
streymt, en ekki til jafns við það er
nýtt tungl kemur.
Þá snúum við okkur að þjóð-
trúnni. Eflaust telur nútíminn þetta
hindurvitni ein, sem ekki er mark
takandi á. En forn málsháttur segir,
að oft sé það gott er gamlir kveða.
Það er staðreynd að forfeður okkar
fylgdust betur með öllum fyrirbærum
náttúrunnar, þar á meðal sjávar-
föllum.
„Brjáluð
við hverja
tunglkomu“
Við byrjum á að nefna það er þung-
aðar konur skyldu varast. Tungl má
ekki skína í kjöltu óspjallaðrar meyj-
ar, því þá verður hún barnshafandi.
Ef þunguð kona situr á móti tungli,
þannig að það skíni á brjóst hennar
verður barnið tunglsjúkt. Eins fer ef
þunguð kona kastar af sér vatni úti í
tunglsljósi, þá verður barnið
tunglsjúkt. í orðabókum er orðið
tunglsýki skýrt sem geðveiki eða
flogaveiki sem talin var standa í
sambandi við kvartilaskipti tungls. í
bók sinni Grúsk nefnir Árni Óla að
Sigurður Jónasson stúdent frá Eyj-
ólfsstöðum í Vatnsdal segi svo frá að
á Reykjum á Reykjabraut í Húna-
vatnssýslu hefði eitt sinn verið kona,
sem varð brjáluð við hverja einustu
tunglkomu, en alfrísk þess á milli.
Það var trú forfeðra vorra að kon-
um gengi betur að fæða börn með
nýju tungli, fæðingin átti að ganga
miklu greiðar fyrir sig ef tungl var
nýtt. „Ég átti öll mín börn með nýju
tungli,“ sagði eitt sinn gömul kona í
Þingeyjarsýslu „og gekk alltaf vel og
átti ég þau þó mörg.“
Kýr héldu betur ef þeim var haldið
með aðfalli, heldur en með útfalli. Ef
kú var haldið með vaxandi tungli átti
hún að ganga skemur með en ella.
Talið var og að kúm gengi betur að
bera með nýju tungli en gömlu, þá
kæmust þær einnig í betri nyt.
Ekki má klippa hár sitt nema með
vaxandi tungli, því annars fer rot í
hárið eða viðkomandi fær hárlos. Ef
hár er skorið með vaxandi tungli
kemur vöxtur í það. Við látum fylgja
hér með að ef menn snúa í norður
meðan á klippingu stendur þá boðar
það að menn séu skammlífir.
Fé á endilega að rýja með vaxandi
tungli, bæði varð þá lausari á því ull-
in og fyllingin vex betur.
Vissara þótti að rista torf með
gömlu tungli, veltan varð seigari.
Betra þótti er því varð við komið
að hefja túnaslátt með vaxandi
tungli, þá varð heyið drýgra. Eflaust
er þetta af sömu rótum runnið og það
að skera hár sitt með vaxandi tungli,
um leið og tungl vex á hár manna að
vaxa sem og grasið á túninu.
Slátra skal fé með aðfalli sjávar að
hálfvöxnu tungli, þá blæðir betur og
kjötið verður drýgra og geymist
betur. Annars verður skinnið betra
og þolnara ef skepnunni er slátrað
með minnkandi tungli.
Þeir draumar sem menn dreymir
með vaxandi tungli rætast jafnan
fljótt, en þeir draumar sem menn
dreymir með minnkandi tungli rætast
seint eða ekki. Ef menn dreymir að
þeir sjái fleiri eða færri sólir eða
tungl á lofti boðar það mannslát úr
þeirri áttinni sem það sást úr.
„Taka blóð
á hverju tungli“
Tungl þótti áhrifavaldur þegar lækn-
ing ýmissa sjúkdóma var annars
vegar. Einkum hvað blóðtökur
varðar, en að taka mönnum blóð
þótti í eina tíð allra meina bót. Blóð-
tökumenn gengu þá bæ af bæ og buð-
ust til að taka mönnum blóð og
lækna með því ýmsa kvilla. Þeir sem
best voru að sér í fræðunum áttu
ofurlítið kver með uppdrætti af
mannslíkamanum þar sem sýndir
voru allir blóðtökustaðir og fylgdu
skýringar með er sögðu við hvaða
sjúkdóm hver blóðtökustaður ætti.
Kver þetta hét Æðamaðurinn og
þótti mikið til hans koma. Sjúkdóm-
ar voru að sjálfsögðu mismunandi og
Iækningar þá væntanlega líka. Við
sumum sjúkdómum þurfti að taka
blóð á hverju tungli. Reyndar var
talsvert vandhæfi á því að taka rétt
blóð eftir dögum og hvernig stóð á
tungli, það var ekki takandi blóð
nema 13 daga í hverjum mánuði og
voru þeir flestir í síðari hlutanum. Á
síðasta kvartili tungls voru allar blóð-
tökur bráðónýtar. Taka átti blóð úr
ungu fólki með vaxandi tungli, en úr
eldra fólki með minnkandi tungli.
Ekki var ráðlegt að taka blóð fyrstu 5
dagana eftir fyllingu og ekki heldur í
hundadögum. Var það sumra manna
siður að láta taka sér blóð einu sinni
til tvisvar á ári til heilsubótar, en
einnig í því var aðgæslu þörf, t.d.
mátti ekki taka blóð við höfuðverk
meðan tungl gekk í hrútsmerki og
við fótaveiki var ekki talið ráðlegt að
taka blóð meðan tungl gekk í fiska-
merki.
Sumartungl heitir það tungl sem á
lofti er 5. maí, hvort sem það er ungt
eða gamalt. Þegar maður sér sumar-
tunglið fyrst, á ekkert orð að segja,
heldur bíða þangað til einhver ávarp-
ar mann og er mikið undir því komið
hvað sagt er við mann, því orð þessi
eru óbrigðul spádómsorð, þó oft séu
þaú á huldu. Þetta heitir að svara
einhverjum í sumartunglið. Ef sagt
er við mann: „Það er orðið framorð-
ið,“ „ætlarðu ekki að fara að hátta,“
eða „góða nótt“ þá var talið að sá
liinn sami væri feigur.
Eitt sinn var stúlku svarað í sumar-
tunglið: „Varaðu þig, hann er
valtur,“ en stúlkan var í þann veginn
að setjast á kistil. Ekki brást það,
mannsefníð sagði henni upp um
sumarið.
Framhald í næsta
Helgar-Degi