Dagur - 18.12.1990, Blaðsíða 18

18 - DAGUR - Þriðjudagur 18. desember 1990
bókakynning „
í afskekktinni
- kaíli úr nýrri skáldsögu Guðmundar Halldórssonar frá Bergsstöðum
„í afskekktinni“ nefnir Guðmundur Halldórssunar frá
Bergsstöðum nýjustu skáldsögu sína. Sagan gerist á heiðar-
býli í byrjun fyrra stríðs. Aðalpersónur sögunnar eru hjón
sem strita hörðum höndum fyrir lífsbjörg sinni og barna
sinna en hrekkur þó ekki til. Omegð vex og skuldir hlaðast
upp. Hreppsnefndin óttast fátt meira en að fá þau á sveitina
með alla ómegðina. Hún gerir þess vegna ítrekaöar tilraunir
til að koma þeim af sér yfir á nágrannahreppinn, sem bregst
auðvitað hart við... í kaflanum sem hér fer á eftir er Jón
bóndi, aðalpersóna sögunnar, kominn á fund Gríms, skrifara
og oddvita í Stórahreppi, nágrannahreppnum:
„Þeir hafa talað um færið og
mikla veðrið í vetur og oddvitann
farið að muna í einhverju vitn-
eskju um erindi göngumannsins
alla þessa dorru þegar dagur
nálgast það að bíta í sporð sinn.
- Þú ert sjaldséður gestur hér á
þessum tíma árs, Jón minn.
Eitthvað hlýtur þér að vera á
höndum.
- Ég var að svipast um eftir
tófu. Hún er farin að ganga heim
á bæi.
- Ég sá þig ekki með byssu
þegar þú komst. Ekki ertu farinn
að hlaupa þær uppi, segir Grímur
og hlær við græskulaust.
Byssu, hugsar Jón og sýgur
upp í nefið. Honum hafði ekki
komið í hug að þannig yrði spurt.
- Byssan, svarar hann strax. -
Ég skildi hana efdr fram á dal,
þar sem ég náði í hana Maríu
mína um vorið. Einlægni eins og
þessi getur ekki boðað fals. Og
hvað átti þessi umkomulitli kot-
bóndi að hafa til að fela?
Nývakin tortryggni Gríms út í
erindagerðir Jóns fýkur nú eins
og strá fyrir vindi. Þeir sitja í
hálfmyrkri stofunni. Jón sér að
þar er kominn skápur með gleri í
hurðum og dýrri málningu.
Raunar eru skáparnir tveir og
stendur annar upp á hinum. Það
standa bollapör og brauðdiskar
með gylltri rönd innan við glerið.
Borðið og stólarnir eru líka
nýlegir í útliti. En servanturinn
með vaskafatinu og emaleraðri
vatnskönnu undir speglinum í
horninu hafa staðið þar lengi.
Þetta er fín stofa. Svona kames
eiga ekki nema höfðingjar og
ríkisfólk.
- Þú ert að horfa á skápinn
þann arna, segir Grímur drýg-
indalega.
- Já, svarar Jón. Hann veit að
kona Gríms er hingað flutt úr
ríku kaupmannshúsi, þar sem
hann hafði dvalið vetrarpart við
skriftir og afgreiðslu. Hún vill
láta stofu og húsbúnað bera af
því sem spyrst til annars staðar.
Stofan er í bláum lit með gylltum
listum. Jón telur sig skilja hvers
vegna honum er boðið hingað inn
í fínheitin í staðinn fyrir að fara
með hann til baðstofu, fátækan
almúgamanninn. Hjónunum er
ekki mótdrægt að fréttir af rík-
idæminu berist út um næstu sveit-
ir. Það er nú meiri hégóma-
skapurinn í þeirri manneskju, er
Vatnsendafrúin vön að segja ef
hún heyrir þessa konu nefnda.
- Þú verður um kyrrt í nótt,
segir Grímur kumpánlega.
- María er ein heima með
drengina og skepnurnar. Ég fer
til baka í kvöld.
- Ég held hún sé vön við. Þær
óttast ekkert og geta allt þessar
fjallakonur. Én byggðakell-
ingarnar okkar þola hvorki heitt
né kalt og þykjast sjá drauga og
forynjur í hverjum skugga og
skoti.
- Sáu þær nokkurn slæðing á
undan mér, spyr Jón lágt.
- Hvernig á hann að líta út?
- Kona í bláum möttli með
gullspöng um ennið.
- Möttull? Gullspöng? Kóróna
kannski? Drottning á undan
manni af koti ofan úr fjölium?
Það finnst mér ekki líklegt. Ég
spyr ekki um slíka vitleysu.
- Nú væri gaman að hafa á
járnum og taka þá niður á ísun-
um.
- Getur vel verið, karl minn.
En ég fyrir mitt leyti hef annað
með heyin að gera. Það er hverj-
um manni sæmst að halda kyrru
fyrir heima hjá sínum skepnum í
svona árferði og vera ekki að
hugsa um leikaraskap og bruðl.
- Ég er ekki með á járnum, en
Eyjólfur er með fola.
- Þá hlýtur hann að vera stönd-
ugri en ég, svarar Grímur.
- Ég gef mínum hrossum út.
Þau fá moðið frá kúnum og skán-
ir og rekjur, sem féð étur ekki.
Það fauk hjá mér fúlga í mikla
veðrinu.
- Ertu tæpur?
- Já, ég er tæpur.
- Ertu þá búinn að tryggja þér
fóður?
- Eg fæ ekki út.
- Skuldarðu þá líka?
- Ekki mcira en Eyjólfur og
sumir úr hreppsnefndinni.
- Á hverju stendur þá?
- Hreppsnefndin bannar kaup-
manninum að leggja mér lið.
- Hvað meina mennirnir ir.eð
því?
- Hún er hrædd við að fá okkur
á hreppinn. Það gerir ómegðin.
Þeir ætla að koma okkur í burtu
áður en það er um seinan.
- Burtu var betra. Hvert ætlast
þeir til að þú farir. Allar jarðir
setnar og sumar tvísetnar. Ég skil
ekki hvað þeir meina.
- Ég mundi verða sveitlægur í
Stórahreppi. Þetta er mín sveit.
- Hér er ekkert jarðnæði að fá.
Ég fæ ekki einu sinni kot handa
syni mínum sem ætlar að gifta sig
í vor. Vertu bara kyrr þar sem þú
ert kominn. Hér verður stuggað
hátt á móti reikunarfólki. Það er
komið heimsstríð, karl minn.
Jón sýgur raunalega upp í nef-
ið og tekur það ráð að segja ekki
fleira að sinni. Sumir bregðast
illa við og verða vondir sé þeim
svarað. Þannig er María. Eyjólfi
á Heiði varð heldur ekki verra
gert. Marga tófuna var hann
búinn að styggja frá þeim á grenj-
um með rosta sínum og hávaða.
Nú var eftir að sjá hvernig Grími
brygði við. Það ber ekkert á góð-
gjörðum, og frúin lét ekki sjá sig.
Birta tunglsins flæðir inn um
suðurglugga stofunnar og fellur
þar á myndir upp' á vegg. Önnur
er af Hallgrími Péturssyni, hin af
Jóni Sigurðssyni forseta. Jón
heitir í höfuðið á frelsishetjunni.
Faðir hans hafði beðið hann að
taka hana til fyrirmyndar í
þrautseigju og þolinmæði og sagt
um leið, að með þeim eiginleik-
um stæði allt og félli þegar þraut-
ir bæri að höndum. Nú minnist
hann þeirra orða með þakklæti.
- Þú hlýtur að eiga sveit í
Vatnsendahreppi eftir öll þessi
ár. Enginn þarfa að segja mér
annað?
Jón starir þegjandi á myndirn-
ar.
- Það eru meira en tíu ár síðan
þú fórst héðan.
Þögn.
- Ertu orðlaus, maður?
- Gáðu í hreppsbækurnar, seg-
ir Jón loks og tiltekur árið og
krossmessudaginn, sem þau
flytja.
Óddvitinn stendur upp af
stólnum og gengur hratt nokkrar
ferðir um stofuna. Hann rengir
ekki þetta ártal. Það sést líka í
hreppsbókum. Hann verður tæp-
ast rengdur. Hitt er svo annað
mál hvort hann er einn í ráðum
og eftir því verður að leita. Þessi
maður getur valdið honum álits-
hnekki og hreppnum óbætanlegu
tjóni. Það er auðséð að nú ætlar
hreppsnefndin fremra að korna
þessu fólki af sér. Láta þau þiggja
fyrst af sveit og velta þeim síðan
af sér hingað. Þetta var ekki ný
saga í samskiptum milli hreppa
þegar fátækir áttu í hlut og þeir
stóður betur að vígi í fremra. En
þá var að bera sig til og taka eftir-
minnilega á móti. Annars mundi
Ólafur í Hvammi fá því loks
framgengt að fella hann úr
hreppsnefndinni og setjast sjálfur
í sætið hans. Hann setti sig aldrei
úr færi að gera honum allt til
smánar og bölvunar. Maðurinn
var bæði slunginn og ósvífinn.
Það mátti mikið vera ef hann
stóð ekki með einhverjum hætti
hér að baki. Loks nemur oddvit-
inn staðar framan við Jón, setur
þumalfingur í vestisboðungana,
fettir sig og þyngir svipinn.
- Hvað eru krakkarnir margir?
spyr hann loks snöggt.
Jón finnur kuldann og lítils-
virðinguna. Ég læst hvorki heyra
hana né sjá, hugsar hann. Nú er
hann sjálfur hræddur. Það finn ég
innra með mér.
- Drengirnir eru fimm og bráð-
um sex, svarar hann fremur lágt.
Engin raddbreyting.
- Hvernig veistu það? segir
oddvitinn hvasst.
- María er ólétt. Hún hefur
alltaf átt stráka.
- Ólétt, já. Það er nokkuð
mikið, segir Grímur brúnaþung-
ur. Ansi er það nú gróft í farið
hjá örsnauðu fólki sem liggur við
sveit. Ekki eigum við Guðrún
mín nema óskabörnin.
- Þetta er nú það eina sem við
María mín þurfum ekki að spara.
En þið hafið efnin en haldið samt
í við ykkur.
Blóðið þýtur fram í andlitið á
Grími. Hann snöggreiðist. Þarna
sat þessi fátæklingsbjálfi, rólegur
og sjálfsagt nteð sakleysið upp-
málað í svipnum og hafði hann
að háði og skimpi. Eða hvað átti
maður að halda? Þvílíkt helvíti.
Líklega var mannrolan ólíkinda-
tól. Nú var best að kveikja á
lampanum þótt snemmt væri til
að fylgjast betur rneð svipnum á
kauða. Hann opnar stofuhurð-
ina, kallar fram og biður um að
það sé kveikt. Skömmu síðar
kemur stúlka og bregður upp á
hengilampanum yfir borðinu.
Hann er allur gylltur, og það má
hækka hann og lækka. Mennirnir
sitja og stara á bjart Ijósið þang-
að til stúlkan er gengin fram. Þá
kippir Grímur í buxnastrenginn
og stikar nokkrar ferðir eftir stof-
unni. Hér var trúlega best að
nota lagið og fara að öllu með
gát. Jón yrði að líkindum ekki
beygður í duftið með stóryrðum.
Það er Jón sem verður fyrri til
máls:
- Ég á eftir að verða ríkur, seg-
ir hann og h'tur um leið á bættar
vaðmálsbuxurnar, sem hann
klæðist. Leppurinn stendur hálf-
ur uppúr varpinu á öðrum
skónum.
Grímur sest á móti honum við
borðið.
- Eins og ég sagði þér þá er
engin jörð laus hérna í
hreppnum, segir hann og virðist
rólegur.
- Bakkakot er laust, hrekkur
eins og óvart útúr Jóni.
- Hver segir það? spyr Grímur
og kippist til í stólnum.
- Óddvitinn. Ég á jörðina lof-
aða.
Nú það lá alltént að, hugsar
Grímur, sleginn felmtri. Svona
var þá málum komið. Höfuð-
óvinur hans, Ólafur í Hvammi,
átti Bakkakot. Þeir höfðu komið
sér saman Ólafur og oddvitinn og
hugsuðu sér báðir að græða á við-
skiptunum.
Sveitin átti að sitja uppi ineð
allt hyskið og hreppsbúar að
borga brúsann. En skömmin af
andvaraleysinu átti svo að skella
á honum sjálfum. Það yrði ein-
hver svartur í framan. Hann sér
þá fyrir sér alla, sem borið hafa
hæst útsvörin. Þeir mundu ekki
hlæja við honum við næstu
hreppsnefndarkosninar. Þeir
kysu Ólaf í Hvammi. Og Guðrún
fengi ekki afborið smánina. Hér
voru góð ráð dýr.
- Hvað er skuldin há? spyr
hann síðan.
Jón greinir frá upphæðinni. -
Hún nemur verði 35 dilka. Svo
hugsar hann sig um andartak og
bætir við: - Ég meina þessi hjá
kaupmanninum.
- Þú skuldar þá víðar?
- Já.
- Hvaða skuldir eru það?
- Ég fékk nokkra bagga af
töðu hérna um vorið og vorið þar
áður.
- Nennirðu ekki að heyja?
- Mig vantaði handa kúnum.
Túnið gaf ekki meira af sér. Þetta
voru slæm sumur, og María lá á
sæng.
- Eru ekki öll sumur slæm hjá
forsjárlausum amlóðum?
- Það eru öll ár erfið hjá fátæk-
um einyrkjum á lélegum kotum.
En drengirnir eru að potast upp
og þá verðunt við efnuð. Þá
hljóta sumrin að batna líka.
Grímur ber í borðið. Bollapör-
in með gylltu röndinni hristast og
glamra í skáphillunni. Þetta er
eins og jarðskjálfti.
- Nú er nóg komið, hrópar
oddvitinn. - Til hvers komstu?
Troða við mig illsakir, eða hvað?
Fólk eins og þið ættuð ekki að
hafa tilverurétt. Hann ber cnn í
borðið.
- Nú varstu heppinn, Grímur
minn, að enginn var viðstaddur.
Annars hefði ég vitnað upp á þig.
- Þú brúkar bara hótanir, segir
Grímur lægri röddu en áður. Það
fer þér heldur illa eins og ástatt
er.
Nú kemur slægðarglampi í
augu Jóns. Hann var vondur
áðan, hugsar hann. En ég kann á
honum lagið. Fæ hann til að segja
eitthvað, sem hann iðrast. Þá
lækkar hann sig og verður strax
mýkri á manninn. Síðan lítur
hann í augu Gríms og segir spott-
andi:
- Þið vaðið áfram í heimsku
ykkar og ofmetnaði, þessir
sveitarstólpar. Stendur upp
skjótlega og gerir sig líklegan að
fara án þess að kveðja.
- Sittu, segir oddvitinn, skip-
andi, og stendur líka á fætur. -
Sittu kyrr. Við skulum tala
saman.
Þeir tylla sér samtímis. Jón
með uppgerðum dræmingi.
- Ég átti ekkert erindi, kom
bara svona, segir hann eins og
ekkert hafi í skorist. - En það
verður ljótt þegar tófan fer að
murka lífið úr lömbunum okkar í
vor.
Grímur strýkur sér hugsandi
um ennið. Hann virðist ekki
heyra þetta, sem Jón hefur að
segja um tófuna og lambadauð-
ann að vori. Honum er eitthvað
miklu þyngra í sinni. Augun
flökta frá einum hlut til annars í
stofunni, uns þau nema staðar á
viðmælanda hans.
- Ég skal sjá um skuldina hjá
kaupmanninum fyrir þig ef þú
verður kyrr í Heiðarseli, segir
hann loks niðurdreginn.
- Ég á langt heim og það er
komið kvöld. Nú verð ég að fara,
svarar Jón og beygir sig undir-
borðið til að koma leppnum nið-
ur í skóinn. Honum er hlátur í
huga.
- Hvað segir þú um það?
- Jón Sigurðsson segir nei.
Þögn.
- Þá skal ég ábyrgjast fyrir þig
úttekt á nauðþurftum í samráði
við Thorvaldsen fram að kross-
messunni.
- Hafðu það heldur til árs. Ég
borga þegar ég get.
- Þá situr þú sem fastast í
Heiðarseli næsta fardagaár. Svo
er mér sama hvar þú vistar þig.
- Hvenær má ég hitta kaup-
manninn? spyr Jón og hneppir að
sér jakkanum.
- Þú heyrir frá mér áður en
langt líður, tuldrar Grímur niður
í bringu sína.
Jón veit að nú er skammt í
kvöldmat. Hungrið segir til sín.
Hugurinn er í uppnámi og kvíði í
sinni fyrir langri heimferð. Ég var
heimskur að biðjá ekki Maríu
mína að láta mig hafa bita með
mér eins og stundum þegar ég
geng til rjúpna þá verður maður
minna þreyttur. Hann finnur að
þögn stofunnar er honum fjand-
samleg og rís þunglega á fætur.
- Ertu ekki svangur, segir
oddvitinn.
- Maturinn þyngir mig ekki í
dag, svarar Jón og opnar stofu-
hurðina. Þeir takast lauslega í
hendur úti á hlaðinu.
Veðrið er einsýnt. Silfraður
máni baðar sig í svefnbólstrum
austanvert í dalnum, og kulda-
blár himinn sveipast norðurljósa-
leiftrum. Skuggarnir af bænum
liggja skáhallt upp á túnhallann
og styttast óðum. Dauðahljótt,
utan krunk í hrafni og gagg í
tófu. Þau eru svöng eins og ég,
greyin, hugsar Jón og heldur út á
hvítan breðann. Mér er ekki
vandara um en þeim. Það yrði
ekki leiðinlegt til afspurnar að
hafa hrafn og tófu að fylgifisk-
um.“