Dagur - 07.09.1991, Síða 7

Laugardagur 7. september 1991 - DAGUR - 7
SÖGUBROT
Stefán Sæmundsson
Baráttan um Suðurskautiö
Eins og titill þessa sögubrots ber með sér er
ég nú kominn óralangt frá norðlenskum
skáldum og merkismönnum en þetta er
aðeins tímabundið frávik, ekki stefnu-
breyting. Þó má segja að hollt sé að láta
andann stöku sinnum reika á fjarlægar
slóðir og mér finnst tilvalið að minnast
þess að 80 ár eru nú iiðin frá kapphlaupi
Amundsens og Scotts um Suðurskautið,
hetjudáð sem endaði með harmleik. Lát-
um þá hugann reika og setjum okkur í við-
eigandi stellingar.
Tuttugasta öldin gengur í garð. Undan-
farnar aldir hefur maðurinn lagt sig í líma
við að afla sér meiri vitneskju um jörðina
og sólkerfið og rökstyðja kenningar sem
áður voru fram komnar. Stjörnur var
skiljanlega aðeins hægt að rannsaka úr
fjarlægð en um jörðina gátu menn ferðast,
þvera og endilanga. Landkönnuðir héldu
til þeirra svæða er merkt voru „Terra
incognita" (óþekkt landsvæði) og smátt og
smátt var að komast fullkomin mynd á
jörðina okkar. Áður óbyggð lönd blómstr-
uðu af lífi og framkvæmdum þegar 20. öld-
in gægðist forvitin fram í dagsljósið. Rann-
sóknarþörf mannsins varð því að beinast í
annan farveg. Dýralíf og jarðlög urðu snar
þáttur í athugunum manna, en brátt
stefndi áhuginn í loft upp. Æ síðan hefur
himingeimurinn verið freistandi fyrir þessa
sterku hvöt okkar til könnunar nýrra
landsvæða þar sem jörðin er nánast þurr-
ausin.
Samt sem áður bar 20. öldin í skauti sér
jarðneska leyndardóma sem enginn maður
hafði hróflað við. Pað voru skaut jarðar,
Norður- og Suðurskautið, sem höfðu get-
að spornað gegn allri átroðslu mannanna
og stóðu því enn óspjölluð í byrjun aldar-
innar. Þau voru rækilega varin ísgörðum
og réðust að gestum með svo miklum
stormi og ógnarfrosti að öllum atlögum var
hrundið á brott. En þessir erfiðleikar
stöppuðu bara stálinu í ofurhugana og
þjóðarrembingurinn var mikill. Hér gilti
öfug ungmennafélagshugsjón: Aðalmálið
var að verða fyrstur.
Amundsen og Scott undirbúa sig
Norðmaðurinn Roald Amundsen var
fæddur árið 1872 og var hann kominn af
bændum og sjómönnum. Faðir hans var
skipstjóri og ólst Roald upp við sjó-
mennsku. Á tíma leit þó út fyrir að hann
myndi leggja læknisfræði fyrir sig en eftir
að hafa lesið bækur enska heimskautafar-
ans John Franklins var framtíð hans
mörkuð. Hann tók að æfa íþróttir og fór í
glæfralegar ferðir um hálendi Noregs að
vetrarlagi. Eftir að hafa innt herþjónustu
af hendi réðist hann á skip og vann sig
fljótlega upp í stýrimannastöðu. Þá fór
hann að stefna að takmarki drauma sinna
og sigldi m.a. til Suðuríshafsins og um
Norðvesturleiðina svokölluðu.
Robert Falcon Scott var fæddur árið
1868, breskur í húð og hár og má t.a.m.
finna sagnaskáldið fræga, sir Walter Scott,
í ættartölu hans. Scott stundaði sjóliðanám
um borð í Brittaníu og hóf síðan feril sinn
í sjóhernum og kleif þar upp metorðastig-
ann.
Segja má að árið 1887 hafi sir Clements
Markham, heiðursritari ,og seinna forseti
Konunglega landfræðifélagsins, markað
framtíðarbraut Scotts. í augum hans var
Suðurskautið eina svæðið sem endanlega
gæti skorið úr um karlmennsku Breta og
hann hafði augastað á Scott sem leið-
angursstjóra slíkrar farar.
Árið 1899 fékk Scott loks að vita um
fyrirætlun Markhams og leist honum vel á
verkefnið. Þar með hófst undirbúningur
að fyrri glímu Scotts við Suðurskautið
1901. Þrátt fyrir mikinn undirbúning, orðu
frá Játvarði konungi og lúðrablástur við
brottför mistókst tilraunin en leiðangurinn
komst þó yfir íshelluna miklu og að föstu
landi í janúar 1902, nær Suðurskautinu en
nokkur maður hafði áður komist.
Leiðangursmenn björguðust, sumir við
illan leik s.s. Shackleton, sem síðar á eftir
að koma við sögu. Scott varð eftir ásamt
átta mönnum og dvöldu þeir við rannsókn-
ir á árinu 1903 en í ársbyrjun 1904 var skip
þeirra sprengt úr ísnum og hópurinn hélt
heim. Tilrauninni var lokið.
Scott hylltur
en Shackleton gerði betur
Scott kom heim frægur maður. Þótt tak-
markinu hefði ekki verið náð skýrðu fjöl-
miðlar almenningi frá hinum geysimikla
vísindalega árangri sem áskotnast hafði
með för þessari. Scott var gerður að kafteini
og sæmdur heiðursorðum. Þessi duli, ein-
ræni maður var skyndilega í sviðsljósinu
og þurfti að sitja veislur og halda fyrir-
lestra vítt og breitt.
Á þessum árum var mikið umstang hjá
Shackleton, fyrrum leiðangursfélaga
Scotts. Hann hafði ákveðið að halda aftur
á Suðurskautið sem hann og gerði.
Leiðangur Shackletons gekk bærilega
eftir bréfum að dæma og er hann sneri
heim í mars 1909 tilkynnti hann að þeir
hefðu komist 400 mílum nær Suðurskaut-
inu en Scott og verið aðeins 112 mílum frá
markinu. Hann var ákaft hylltur og stóð
nú uppi sem nokkUrs konar sigurvegari.
Sir Clements Markham, bakhjarl Scotts,
hikaði samt ekki við að segja að
Shackleton hefði falsað leiðarbók sína og
enn í dag hefur ekki tekist að hnekkja
þeirri ásökun.
Þegar hér er komið við sögu má ekki
halda að aðrar þjóðir hafi fylgst aðgerðar-
lausar með brölti Breta öll þessi ár. Þjóð-
verjar, Frakkar og Svíar höfðu sent leið-
angra til Suðurskautslandsins og fengist
við ýmsar rannsóknir, sem féllu þó í
skuggann.
Scott undirbjó nú leiðangur sem átti
skilyrðislaust að komast alla leið á Suður-
skautið. Hann fór til Noregs með véisleða
og gerði tilraunir með þá í snævi þöktum
hlíðum. Norðmaðurinn Nansen reyndi að
benda honum á, líkt og 1901, að hunda-
sleðar væru mun heppilegri en Scott var
ekki sannfærður.
Leiðangur Scotts lét úr höfn á skipinu
Terra Nova í júní 1910. Scott var breyskur
í huga yfir því að þurfa að yfirgefa eigin-
konu og nýfæddan son, en samt var sú
hugsun ofarlega í muna hans að nú skyldi
þessi klakahöll, sem hafði sigrað hann
síðast, fá að lúta í lægra haldi.
Óvænt kapphlaup hafíð
Víkur þá sögunni að Amundsen. Hann
hafði ákveðið að freista þess að finna
Norðurskautið og fékk í því skyni umráð
yfir hinu víðfræga skipi dr. Nansens,
Fram. En einmitt þegar öllum undirbún-
ingi var lokið barst honum sú fregn að
Peary aðmíráll hefði komist á Norður-
skautið í apríl 1909. Þetta var talsvert áfall
fyrir Amundsen en hann lét engan bilbug á
sér finna. Hann tilkynnti að ekki yrði hætt
við förina því vísindalegur árangur yrði
eftir sem áður mjög mikill.
Amundsen lét úr höfn í ágúst 1910. Eftir
allnokkra siglingu kom leiðangurinn til
Madeira og þá tilkynnti Amundsen að
hann hefði ákveðið að halda til Suður-
skautsins þar sem Norðurskautið væri þeg-
ar fundið. Félagar hans fögnuðu því ein-
róma og þótti mikið til koma. Því næst
sendi Amundsen skeyti til Ástralíu, þar
sem leiðangur Scotts var í höfn, og tjáði
honum að hann stefndi til Suðurskautsins.
Kapphlaupið var hafið.
Skeytið vakti að vonum úlfaþyt í herbúð-
um Scotts en eftir langa og erfiða sjóferð
mjakaðist Terra Nova inn McMurdonsund
2. janúar 1911. Vistir voru fluttar á sleðum
yfir ísinn og að skálanum sem Scott lét
reisa 1902. Vélsleðarnir fóru strax að
kvarta og kveina en hestarnir og hundarnir
reyndust bærilega.
Sláumst í för með leiðangri Scotts. Fyrri
hluti árs 1911 var notaður til að koma upp
birgðageymslum fyrir hið mikla ferðalag
sem framundan var. Myrkur og frost,
sprungur og stormar voru verstu óvinirnir.
Einn dag kom könnunarleiðangur heim í
búðirnar með þær fréttir að vetrarsetustöð
Amundsens hefði fundist á íshellunni
miklu. Skyndiiega varð Scott ljóst að það
var ekki við náttúruöflin ein að etja heldur
líka hinn harðgerða Norðmann, Roald
Amundsen. Hann mældi nú fjarlægð búða
hans á kortinu og komst að því sér til skelf-
ingar að Amundsen var 60 mílum nær
skautinu, auk þess sem hann gæti lagt fyrr
af stað um „vorið“ því hundar hans voru
sterkari en hestar Scotts í glímunni við
frostið.
Náttúruöflin og
Norðmaðurinn sigra
í byrjun nóvember, fyrir hartnær 80 árum,
lögðu Scott og félagar af stað í smáhópum.
Hann sendi sífellt fleiri og fleiri til baka
þegar þeir höfðu lokið hlutverki sínu.
Veðurofsinn setti strik í reikninginn og
þeir urðu að skjóta alla hestana í desem-
ber. Ef Scott hefði vitað að á þessum tíma
væri Amundsen staddur nokkrum breidd-
arstigum sunnar hefði hann trauðla lagt í
síðasta áfanga kapphlaupsins. Ódauðleiki
frægðarinnar hefði vikið fyrir þeirri stað-
reynd að við ofurefli var að etja og auk
þess minnkaði þrótturinn með mílu hverri.
En það var enginn uppgjafarbragur á
Scott og fimm útvaldir héldu áfram á vit
óvissunnar en aðrir voru látnir snúa við til
að undirbúa hjálparleiðangur. í byrjun
janúar 1912 komust fimmmenningarnir
fram hjá þeim stað er Shackleton hafði
komist lengst og 10. janúar voru þeir
aðeins 85 mílur frá skautinu. Áfram
skjögruðu þeir með sleðana í eftirdragi en
16. janúar dundi reiðarslagið yfir er þeir
komu auga á tjald Amundsens. Tveimur
dögum síðar komust þeir á leiðarenda og
þar blakti norski fáninn sigri hrósandi. Í
tjaldi fundu þeir skjal með tilmælum frá
Amundsen að næsti maður sem komi
þangað færi það Hákoni Noregskonungi.
„Hérna er ekkert að sjá, ekkert, sem stingi
í stúf við ömurleikann og tilbreytingaleys-
ið síðustu dagana,“ segir Scott í dagbók
sinni og vonsviknir stungu þeir breska fán-
anum niður við hliðina á þeim norska.
Heimförin var sannkallað helvíti og úr
því slapp enginn. Scott og tveir aðrir voru
enn á lífi 21. mars og áttu ekki eftir nema
10 mílur að næstu birgðastöð en þá gerði
kolbrjálað veður og þeir komust ekki úr
tjaldi. Vistirnar voru á þrotum, frostið 40
stig. í átta daga hírðust þeir í tjaldinu og
biðu ósigur að lokum. En ekki munaði
miklu að hjálparsveitir næðu til þeirra í
tæka tíð, veðrið neyddi þær til að snúa við
er skammt var eftir.
Hvað fór úrskeiðis hjá Scott?
Þannig atvikaðist það að Suðurskautið,
sem hafði staðið ósnortið milljónir ára,
fannst tvisvar með mánaðar millibili.
Amundsen náði þangað 14. desember
1911 en Scott og félagar 17. janúar 1912.
Norðmennirnir fóru þennan leiðangur án
verulegra erfiðleika og komust heilir heim
en Scott og félagar urðu að gjalda fyrir
með lífi sínu.
Eflaust hefur leiðangur Amundsens frá
upphafi verið betur skipulagður. Einnig
voru aðstæður allar honum í hag. Hann
valdi sér bækistöð á íshellunni miklu því
hann vissi að veður var þar skömminni
skárra en á meginlandinu þar sem Scott
hafði sína. Það er líka vert að hafa það
hugfast að bækistöð hans var 60 mílum
nær skautinu en búðir Scotts. Sú leið sem
Amundsen fór reyndist líka greiðfærari,
en það hlýtur að vera tilviljun. Það sem
skipti sköpum, að flestra mati, var þekking
Amundsens og traust á sleðahundum.
Hann tók með sér fleiri hunda heldur en
með þurfti því áætlun hans byggðist á því
að með vissu millibili yrðu hundarnir, sem
voru umfram, leystir frá ækinu og lógað til
manneldis. Þess vegna þurftu þeir ekki að
draga með sér eins óskaplega mikið af vist-
um og Scott. Þessi áætlun stóðst fullkom-
lega.
Bretar hófu Scott upp til skýjanna og
ekkja hans tók við mörgum heiðursmerkj-
um. Á afrek Amundsens var lítið minnst
og í sumum breskum skólum var jafnvel
kennt að Scott hefði fundið Suðurskautið.
Af þessu og ýmsum móðgunum sem
Amundsen varð fyrir í Bretlandi dró hann
þá ályktun að Bretar þyldu ekki að bíða
lægri hlut. Það kann að vera eitthvað til í
þessu hjá Norðmanninum.
Stefán Sæmundsson.
(Heimildir: Roald Amundsen: Sókn mín til heim-
skautanna, Ak. 1941. Peter Brent: Kapteinn Scott,
Öm & Örlygur, Rvík 1975.)
Hér má sjá grófan upp-
drátt af leiðum
Amundsens og Scotts á
Suðurskautið en nær
ógjörningur er að gera
sér grein fyrir hve
landslagið er hrikalegt
og frostið bítandi.
Litlu munaði að hjálp-
arflokkur næði til
Scotts og félaga í mars
1912 en hann þurfti að
snúa við vegna mann-
skaðaveðurs. Tjald
félaganna fannst ekki
fyrr en í nóvember
1912, aðeins 10 mílum
frá birgðastöð.
HEIMSKAUTSSLtTTAN
SU0URSKAUT10
Amundsen 15. des. 1911
Scott 17. jan. 1912
A.
/
.....'
Hjélparflokkur sneri
» við 1912
R0SSHAF