Dagur - 04.01.1992, Blaðsíða 9

Til umhugsunar
Laugardagur 4. janúar 1992 - DAGUR - 9
Þórður Ingimarsson
Hveijir koma til með að byggja
strendur landsins í framtíðinni?

■Mjj -ptfOi,,.ic.!íS!aMll
Bækistöðvar Útgerðarfélags Akureyringa - rekstur félagsins hefur gengið
vel á undanförnuin áruin og cr félagið dænii uin á livern hátt þarl' að reka
framkvæmdir er ljóst að við verð-
Liðið ár hefur fyrir margra
hluta sakir orðið viðburðaríkt
- bæði á vettvangi hcinismál-
anna og einnig hér á landi.
Þegar litið er yfir farinn veg á
árinu nema margir staðar við
atburðina í austurvegi og
minnast þá gjarnan mánudags-
ins 19. ágúst - dagsins sem
harðlínumennirnir í Moskvu
reyndu að ræna völdum. Þessi
dagur er mér sérstaklega minn-
isstæður fyrir þá sök að þegar
ég lenti á Akureyrarflugvelli
um hádegissbil beið ellefu ára
sonur minn eftir mér í flug-
stöðinni. Hann hafði verið að
fylgjast með sjónvarpsfréttum
og það fyrsta sem liann spurði
um var hvort ég héldi að
mamma sín kæmi nokkurn
tíma aftur en hún var þá stödd
á ráðstefnu í Moskvu. Enginn
furða var þótt barnshugurinn
leitaði í þá átt eftir að hafa
horft á skriðdreka og hermenn
- gráa fyrir járnum fara um
götur og torg Moskvuborgar.
Eg greip til þess ráðs að segja
barninu að mamma kæmi á
laugardaginn og við tækjum á
móti henni í Kaupmannahöfn.
Endurfundir mæðginanna á
Kastrupflugvelli fimm dögum
síðar eru mér ekki síður minn-
isstæðir og hin óvænta nálægð
við valdaránstilraunina í
Moskvu veldur því að eftir-
minnilegustu atburðir ársins -
bæði af persónulegum og
alþjóðlegum vettvangi renna
saman í þessari ágústviku.
Eftir örar hreytingar í Austur-
Evrópu á árunum 1989 og 1990
var orðið ljóst að einhver hnikk-
ur myndi koma á þróunina í
sjálfu móðurlandi sósíalismans
og upphafslandi breytinganna
sjálfum Sovétríkjunum. í upp-
hafi árs var þó með öllu óljóst á
hvern hátt hann kæmi og hefur
Persaflóastríðið eflaust orðið til
þess að atburðirnir í Sovétríkjun-
um urðu ekki fyrr en síðsumars.
Eduard Servadnase, fyrrum
utanríkisráðherra, hafði þó þrá-
faldlega varað við aðstæðum af
þessu tagi og ljóst var að Gorbat-
sjov reyndi endalaust að bera
klæði á vopn harðlínumanna
annars vegar og umbótasinna
hins vegar. Harðlínumennirnir
virtust vera erfiður ljár í þúfu og
ekki annað vitað á Vesturlöndum
en herinn stæði að mestu leyti
með þeim. Pví bjuggust flestir
við einhverju öðru þegar undir-
sátar Gorbatsjovs reyndu að
hrifsa völdin en að þeim mistæk-
ist það svo gjörsamlega sem raun
bar vitni. Fleiri báru því áhyggjur
í brjósti þennan ágústmorgun
heldur en ellefu ára barnið sem
óttaðist um mömmu sína innan-
um vígvélar rauða hersins á göt-
um Moskvuborgar.
Ríkjum heims mun fjölga
Þrátt fyrir að hin eftirminnilega
valdaránstilraun hafi farið út urn
þúfur verður sá hluti heimsins er
laut yfirráðum Moskvuvaldsins í
sviðsljósinu enn um sinn. Löng
þróun er framundan og margir
hlutir eiga eftir að gerast áður en
fyrrum kommúnistaríkin ná sér á
strik - hvorki stjórnarfarslega
eða efnahagslega. Nú í upphafi
árs er einnig óljóst á hvern hátt
landakortið verður strikað að ári
liðnu. Flest bendir lil að ríkjum
heims muni fjölga nokkuð á
næstunni. Sovétríkin hafa liðast í
sundur - að mestu án átaka enn
sem komið er og mun efnahagur
ráða miklu um hvort vopnin
verða látin tala í viðskiptum
þeirra á komandi tímum. Júgó-
slavía er að liðast í sundur í borg-
arastríði og enginn getur á þessu
stigi sagt fyrir um hvaða ríkja-
skipan muni verða á Balkanskaga
í framtíðinni. Eitt geta menn þó
séð fyrir - að efnahagur þessara
ríkja er í rúst og nokkur tími
mun líða áður en þau ná sér á
strik á grundvelli vestrænna við-
skiptahátta. Því er ljóst að þótt
menn telji sig eygja stóra mark-
aði og mikla viðskiptamöguleika
í austri verður að bíða um sinn
eftir að þeir verði að veruleika.
Yiðskipti við EB
en einnig önnur lönd
Af vestur-evrópskum vettvangi
ber hæst brölt fríverslunarríkj-
anna EFTA til að tengjast yfir-
þjóðlegum ráðúm Evrópu, sem
Evrópubandalagið er að mynda.
Samningurinn um Evrópska efna-
hagssvæðið er nú í algjörri óvissu
eftir að dómarar EB komust að
þeirri niðurstöðu að ákvæði í
honum brytu í bága við Rómar-
sáttmálann - sjálfa stofnskrá
Evrópubandalagsins. Verði ekk-
ert úr myndum Evrópska efna-
hagssvæðisins munu fríverslunar-
ríkin knýja á einn eða annan hátt
á um aðgöngu eða tengsl við
bandalagið. Ekkert bendir til aö
Islendingar eigi erindi inn í ríkja-
heild af því tagi. Spurning er um
hvort slíkt evrópskt stórríki geti
staðist til frambúðar með svo
mikilli sameiginlegri yfirstjórn
sem gert er ráð fyrir og einnig má
spyrja að því hver áhrit' okkar
yrðu í því fjölmenni sem myndar
Evrópubandalagið. Talsmenn
Evróputengsla benda gjarnan á
að um 70% útflutningsverðmæta
okkar fari á markaði í bandalags-
ríkjunum og því séum við nauð-
beygð undir Brusselvaldið cf við
ætlurn að losna við sjávarafurðir
okkar í framtíðinni. I því sam-
bandi má minna á að hingað til
höfum við getað selt framleiðslu-
vörur okkar og ekkert bendir til
þess að offramboð verði á fisk-
afurðum í náinni framtíð -
hvorki í Evrópu eða annarsstaðar
þar sem fólk þarf að borða.
íslendingar verða því fyrst og
fremst að huga að viðskiptasam-
böndunt um víða veröld - bæði
við ríki Evrópubandalagsins og
önnur lönd.
Bandaríkjaforseti þarf
að varðveita ímynd sína
Nýlega var lokið við gerð kvik-
myndar í Bandaríkjunum um
ntorðið á Kennedy forseta haust-
ið 1963. í rauninni er morðið á
Kennedy á sama báti og Geir-
finnsmálið hið íslenska - aldrei
hefur tekist að upplýsa tildrög
þeirra að fullu. í myndinni er lát-
ið að því liggja að stjórnvöld í
Bandaríkjunum hafi sjálf lagt á
ráðin um að losa sig við hinn
frjálslynda forseta, sem ýmsum
aðilum í fjármálaveldinu vestan
hafs fannst að skaðaö gæti hags-
muni sína að óþörfu. Er þar eink-
um átt við aðila er tengjast
vopnaframleiðslu og hergagna-
iðnaði. Kennedy hafi hreinlega
ekki vcrið nægilega herskár og of
hallur undir vinstrisjónarmið. Sú
staðreynd að Goerge Bush,
bandaríkjaforseti þarl' að láta
endurkjósa sig á þessu ári vekur
upp hugsun um hvaða áhrif for-
setakjörið muni hafa á framgang
heimsmála. Af reynslu undan-
farinna ára er ljóst að Republik-
sjávarútvegsfyrirtækin i framtíðinni.
Nútima bissnissnienn í Moskvu -
hugsa sér gott til glóðarinnar eftir
valdaránið en verður það þeirra að
reisa efnahag austursins úr rúst.
anar svífast nær einskis til þess að
halda völdum og kosningabarátt-
an kostar auk þess mikið fé.
Forsetanum er einnig mjög mikil-
vægt að viðhalda ímynd sinni scnt
hetju í augum þjóðarinnar.
Reynslan sýnir að þjóðarleiðtog-
um hefur meðal annars tekist það
með stríðsrekstri. Vinsældir
Margaretar Tatchers jukust veru-
lega bæði eftir Falklandseyja-
stríðið og einnig í kjölfar loft-
árásanna á Líbíu. Bandaríkja-
mönnum þótti Buch standa sig
bærilega í stríðinu við Saddam
Hussein þótt honum tækist ekki
að fullkomna vcrk sitt og Saddam
sitji enn við völd í vininni á milli
fljótanna Efrat og Tigris. Ef for-
seti Bandaríkjanna þarf að
hressa upp á ímynd sýna heima
fyrir vegna komandi kosninga er
ljóst að hann á tromp á hendi
með því að berja betur á ógn-
valdinum við Persaflóa. Með því
styrkir hann einnig hergagnaiðn-
aðinn og innheimtir jafnvel fé í
kosningasjóði sína. Saddam
Hussein er þvílíkt óargadýr í
augum mikils hluta mannkyns að
ólíklegt má teljast að Bush fái
heiminn í fangið þótt hann láti
nokkurt magn af sprengjum rigna
yfir írak í kosningabaráttunni.
Svartagallsraus leysir ekki
efnahagsvandann
Af innlendum vettvangi ber hæst
versnandi efnahagsmál þjóðar-
innar og það svartagallsraus sent
talsmenn núverandi ríkisstjórnar
telja okkur til framdráttar á tím-
um þegar þjóðin þarf að taka á
og vinna sig út úr ákveðnum erf-
iðleikum. Ekki verður neitað að
ákveöin áföll hafa dunið yfir og
bera þar að nefna minnkandi
fiskigengd á miðumum við landið
og frestun framkvæmda við bygg-
ingu álvers. Þrátt fyrir að báðir
þessir þættir skapi okkur erfið-
leika eigum við einnig að geta
dregið af þeim ákveðna lærdóma
er verða okkur til hagsbóta í
framtíðinni. Varðandi stóriðju-
um að grípa gæsina þegar hún
gefst. Markaðsverð á framleiðslu-
vörum stóriðjufyrirtækja sveiflast
og fjárfestingar ráðast að miklu
leyti af markaðsmálum á hverj-
um tíma. Þegar erlendir sam-
starfsaðilar eru í fjárfestingarhug
þurfum viö að vera tilbúnir með
þá kosti er við ætlum að bjóða en
ckki eyða dýrmætum tíma í karp.
Við höfum áður tapað möguleik-
um vegna þessa og sagan mun
endurtaka sig ef viö tileinkum
okkur ekki nýja starfshætti í
þessu efni. Því verðum við að
vaka vel yfir öllum möguleikum á
hverjum tíma og vera tilbúnir að
hefjast handa strax og tækifæri
bjóðast. Ef þannig er staöið að
málum verður síður snúið til
baka eins og nú hefur orðið að
veruleika að minnstá kosti um
sinn í álversmálinu.
Sjávarútvegsfyrirtækin
skili arði og laði til sín
fjármagn
Sjávarútvegurinn verður að
bregðast við fyrirsjáanlegum
hráefnisskorti á þann hátt einan
að skapa aukin verðmæti úr
minnkandi afla. Fyrst þarf þó að
nást samkomuleg um aö mynda
hagkvæmar rekstrareiningar til
þess aö stunda veiðar á hafinu og
vinna sjávarafla í byggðum
landsins. Skipaflotinn er of stór
og enginn grundvöllur er til þess
að nýta sumar af þeim fjárfest-
ingum, sem kontið hefur verið
upp. Byggðastefna þessa árs og
raunar þess tíma sem eftir cr af
öldinni verður að miðast við að
byggja upp öflug útvegsfyrirtæki,
sem skila nægilegum hagnaði til
að draga til sín sparifé í almenn-
ingseign og greiða af því arð. Að
öðrum kosti verður ekki um
neina byggöastefnu að ræða og
einnig mun verða lítið úr nauð-
synlegri viðreisn efnahagslífsins í
heild sinni. Ef endurskipulagning
sjávarútvegsins verður látin hjá
líða má segja aö boðskapurinn
um að framundan sé svartnætti
fari að eiga fullan rétt á sér.
„Við erum bara frá...“
Kröftugt og langvarandi erfið-
leikahjal hefur margvíslegar
afleiðingar. Eitt af hugstæðum
málefnum liðins árs er vonleysið,
sent virðist vera að ágerast á
landsbyggðinni. Að undanförnu
hefur verið varað við að tvær
þjóðir séu að myndast í landinu.
Þjóð þeirra er betur mega sín og
hinir sem ekki hafa möguleika til
þess að vinna sig áfram. Ljóst er
að við stefnum nú til aukinnar
breiddar á milli fólks eftir því
hvaða tök það hefur á að bæta
eigin efni. En eru þjóðirnar sem
byggja landið ekki að verða
fleiri. Eru ekki að vaxa upp tvær
þjóöir á höfuðborgarsvæðinu auk
þeirrar þjóðar sem byggir aðra
landshluta en þéttbýlið við Faxa-
flóa. Fyrir jólin kom sá kvittur
upp á Akureyri að jólaverslunin
hefði hrunið og ferðum fólks til
norðurhluta Bretlandseyja kennt
um. Nokkuð mun hafa ræst úr
kaupglcði fólksins við Eyjafjörð
síðustu dagana fyrir jólin. Hins
vegar er ótrúverðugt að halda því
fram að þótt allt að þúsund
manns úr tuttugu þúsund manna
byggðarlagi skreppi í eins til
þriggja daga ferðir til Bretlands-
eyja leggist öll verslun í rúst.
Minnkandi verslun á Akureyri og
annarsstaðar á landsbyggðinni á
fyrst og fremst rætur í Reykjavík.
I góðviðrinu á tveimur undan-
förnum mánuðum hefur fjöldi
fólks skroppið suður. Fólk hefur
ekið á einkabílum sínum. Margir
eiga vini og ættingja í borginni -
jafnvel afkomendur, sem þeir
gista hjá í tvær til þrjár nætur.
Þessar suðurferöir mælast því
ekki á neinar mælistikur ferða-
mála og enginn veit raunar hvert
umfang þeirra er eða hvað marg-
ar jólagjafir, sem teknar voru úr
pökkum á landsbyggðinni voru
keyptar í verslunum í Kringlunni
eða við Laugaveginn. Fólk held-
ur oft að kaupin gerist betri fyrir
sunnan og það hefur einnig gam-
an af að fara um verslunartorg
höfuðborgarinnar - oft í fylgd
náinna ættingja, sem vilja sýna
landsbyggðarfólkinu gestrisni á
meðan heimsókn þess til borgar-
innar stendur. Erfiðleikunum í
byggðamálum fylgja einnig fleiri
vandantál. Hugsunarhátturinn
breytist - því ntiður oft í þá veru
að minnimáttarkenndin vex.
Setningar á borð við - „Við eru
bara frá...,“ gera vart við sig í
auknum næli. Hugsunarháttur af
þessum toga er stórhættulegur.
Að skammast sín fyrir að búa á
landsbyggðinni er betur til þess
fallið en annað að draga kjarkinn
úr fólki og ýta undir tlutning þess
til Faxaflóans. En hverju veldur
umræðan um að allt sé ómögu-
legt og að fara til fjandans. Hún
veldur einmitt vonleysi af þessu
tagi.
Hverjir koma til með að
byggja strendur landsins
Því er margt til unthugsunar um
þessi áramót. Verður heims-
myndin sú sama að ári og hvaða
afleiðingar hafa þær hræringar
sem nú eiga sér stað fyrir
mannkynið. Erum við að sigla
inn í eitthvert framtíðar skamm-
degi eða eigum við möguleika á
að vinna okkur út úr því. Erum
við að verða bogríki við Faxa-
flóa og hverjir koma þá til með
að byggja strendur landsins þegar
búið er að efla minnimáttar-
kennd og hégómaskap íslensku
þjóðarinnar svo að hún kýs að
þjappa sér saman eins og fé í rétt.
í ólgusjó umheimsins er til nægi-
lega margt fólk til að fylla flest
pláss á þessu landi ef þau verða
yfirgefin. Undir okkur sjálfum er
komið hvort annes og firðir
landsins byggjast íslendingum
um framtíð eða verða nýju land-
námi að bráð. Vissulega blæs
ekkert of byrlega í byrjun ársins
1992 og þeint mun meiri ástæða
til þess að tala kjark í landsmenn
og hvetja þá til þess að vinna sig
út úr aðsteðjandi vanda.