Dagur - 05.01.1994, Blaðsíða 4

4 - DAGUR - Miðvikudagur 5. janúar 1994
ÚTGEFANDI: DAGSPRENT HF.
SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31,
PÓSTHÓLF 60, AKUREYRI, SÍMI: 96-24222
ÁSKRIFT KR. M. VSK. 1400 Á MÁNUÐI
LAUSASÖLUVERÐ M. VSK. KR. 125
GRUNNVERÐ DÁLKSENTIMETRA 765 KR.
RITSTJÓRI: BRAGI V. BERGMANN (ÁBM.)
FRÉTTASTJÓRI: KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
BLAÐAMENN:
GEIR A. GUÐSTEINSSON, HALLDÓR ARINBJARNARSON (íþróttir),
INGIBJÖRG MAGNÚSDÓTTIR (Húsavík vs. 96-41585, fax 96-42285),
JÓHANN ÓLAFUR HALLDÓRSSON, ÓSKAR ÞÓR HALLDÓRSSON,
STEFÁN SÆMUNDSSON, ÞÓRÐUR INGIMARSSON
LJÓSMYNDARI: ROBYN ANNE REDMAN
PRÓFARKALESTUR: SVAVAR OTTESEN
ÚTLITSHÖNNUN: RÍKARÐUR B. JÓNASSON
AUGLÝSINGASTJÓRI: FRÍMANN FRÍMANNSSON
DREIFINGARSTJÓRI:
HAFDÍS FREYJA RÖGNVALDSDÓTTIR, HEIMASÍMI 25165
FRAMKVÆMDASTJÓRI: HÖRÐUR BLÖNDAL
PRENTVINNSLA: DAGSPRENT HF.
SÍMFAX: 96-27639
Bankamenn
krafðir skýringa
Þrátt fyrir umtalsverða vaxtalækkun í lok nýlið-
ins árs eru meðalvextir vísitölubundinna lána
banka og sparisjóða nú um 7,5%. Það er auðvit-
að allt of hátt og ef vel ætti að vera þyrftu þessir
vextir að lækka um a.m.k. fjórðung til viðbótar.
En þá fyrst kastar tólfunum þegar litið er til
meðalvaxta óverðtryggðra skuldabréfalána. Þeir
eru nú um 11,7% og því nákvæmlega 56 af
hundraði hærri en meðalvextir verðtryggðu lán-
anna! Forsvarsmenn banka og sparisjóða sáu
ekki sóma sinn í að lækka þessa okurvexti á síð-
asta vaxtabreytingadegi í lok nýliðins árs, þrátt
fyrir þá staðreynd að verðbólga hér á landi er
ekki lengur mælanleg. Hún er gersamlega horfin
og allt bendir til þess að verðlag muni jafnvel
fremur lækka en hitt, nú þegar lægri virðisauka-
skattur en áður leggst á matvörur. Með hliðsjón
af því er hér um svívirðilega háa vexti að ræða
og fullkomlega siðlaust af bankamönnum að
lækka þá ekki verulega.
Sighvatur Björgvinsson, viðskiptaráðherra, er
í hópi þeirra fjölmörgu íslendinga sem ofbýður
vaxtaokur banka og sparisjóða. í Morgunblað-
inu í gær er haft eftir honum að engin efnisleg
rök séu lengur fyrir þeim mismun sem er á verð-
tryggðum og óverðtryggðum útlánsvöxtum
bankanna. „Það eru ekki til nema tvær skýring-
ar á þessu," er haft eftir viðskiptaráðherra.
„Annað hvort er það slæm afkoma bankanna
sem þeir taka þá út á viðskiptamönnum sínum
og láta þá borga hærri vexti en ella væri, eða þá
hitt að þeir eru með í ávöxtun í nafnvaxtakerf-
inu mjög mikla peninga á mjög háum samnings-
vöxtum." í framhaldi af þeim orðum varpar við-
skiptaráðherra fram þeirri spurningu hvort eitt-
hvert samband sé milli þessa og tregðu lífeyris-
sjóðanna til þess að kaupa húsnæðisbréf með
5% ávöxtun. Með öðrum orðum gefur ráðherr-
ann í skyn að hugsanlega standi hávaxtasamn-
ingar banka og sparisjóða við lífeyrissjóðina í
vegi fyrir sjálfsagðri og eðlilegri vaxtalækkun. Ef
fótur er fyrir þeim getgátum er ótrúlegur tví-
skinnungur hér á ferðinni, því enginn hefur
gagnrýnt okurvextina eins ákaft og verkalýðs-
hreyfingin, sem ræður jú yfir stærstum hluta af
fjármagni lífeyrissjóðanna!
Sannleikurinn í þessu máli þarf að koma fram.
Talsmenn banka og sparisjóða verða að gera
hreint fyrir sínum dyrum og rökstyðja þá
óskammfeilnu ákvörðun sína að halda óverð-
tryggðum útlánsvöxtum svo háum sem raun ber
vitni. Þeir þurfa jafnframt að gefa skýringar á
því hvers vegna þeir hafa svikið gefin loforð um
að lækka vexti jafnhratt og þeir hækkuðu - um
leið og tilefni gæfist til. Tilefnið er ærið en ekk-
ert bólar á efndunum. BB.
Táknið á bæjarrústunuin á Ysta-Felli
Á síðasta aðalfundi Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga aðvöruðu for-
vígismenn þess aðalfundarfulltrúa um
að senn drægi til endalokanna. Síðan
hafa veður skipast í lofti og talaó er
um aö endadægrið beri að með kulda-
legum hætti og jafnvel með gjaldþroti,
ef illa tekst til um endanleg lokaskil
Miklagarðs.
Minningarsúla um hálfrar
aldar áfangann
Minningarsúlan á gömlu bæjartóftun-
um á Ysta-Felli er tákn um stofnun
Sambands ísl. samvinnufélaga 20.
febrúar 1902. Víóar um heimsbyggð-
ina eru áþekkar sögulegar minjar oft
einar eftir, sem tákn fyrir gengin þjóð-
félags- og menningarskeið; stundum
eina vísbendingin um þau söguskeið,
sem hafa mótað menningu okkar og
þjóðartilveru hvað rnest.
Samband íslenskra samvinnu-
félaga var í hádegisstað
Samvinnumenn reistu minningarsúl-
una í tilefni af 50 ára afmæli Sam-
bands ísl. samvinnufélaga. Þá var
Samvinnuhreyfingin í hádegisstað.
Forráðamenn Samvinnuhreyfingarinn-
ar létu sig skipta hvert þjóófélagssvið-
ið af öðru. Eignarhaldsstefna sam-
vinnufélaganna, hið nýja leióarljós,
skyldi ná til flestra sviða þjóðfélags-
ins, til að tryggja áhrif og þjóðfélags-
stöðu samvinnuhreyfingarinnar, þar
sem hefbundnar leióir í samvinnu-
starfinu dugóu ekki til. Vafalaust hef-
ur engan þeirra, sem stóó aó hálfrar
aldar afmælinu, rennt grun í að 40 ár-
um síðar stæði Samband ísl. sam-
vinnufélaga frammi fyrir endadægri
sínu. Minningarsúlan á Ysta-Felli í
Kinn er oróin táknræn fyrir félags-
málahreyfingu, sem hefur gcngió
skeið sitt.
Frumkvæði Þingeyinga um
sambandskaupfélag
Höfuðmarkmið þingeysku samvinnu-
frömuðanna, með stofnun sambands-
kaupfélags, sem síðar nefndist Sam-
band ísl. samvinnufélaga, var að sam-
stillta félagsfólkið í heildarsamtökum.
Þeir skiptu samstarfsverkefnununi í
þrjá meginþætti: Fræóslu- og kynn-
ingarstarf um samvinnustefnuna, með
erindrekstri, stofnun kaupfélaga, út-
gáfustarfi og skólarekstri fyrir leið-
andi menn í samvinnustarfinu. Samlag
um heildarinnkaup allra kaupfélag-
anna, á einni hendi, til að ná fram
hagstæóustu innkaupum og um al'-
urðasölu, til aó ná fram hagstæðasta
skilaverði til framleiðcnda.
Glötuð markmið
frumherjanna
Hver cr niðurstaðan, er spurt?
Staóreyndimar eru þessar:
Fræóslu- og kynningarstarfsemin var
lögð niður í hagræöingarskyni. „Sam-
vinnan“ er gengin til feóra sinna.
Samvinnuskólinn er oröinn að virðu-
legri háskólastofnun sem ekki elur
lengur upp búðarblækur og kjaltása
fyrir kaupfélögin.
Vcrslunardeildir Sambandsins
misstu frumkvæðið um hagstæðustu
innkaupin. Á sviði afurðasölunnar
gætti úrræðaleysis og kyrrstöðu.
Stærri verslunarkeðjur eiga nú alls
kostar við sundraða sláturleyfishafa,
sem leiðir til hækkaðs milliliðakostn-
aóar.
Eignarhaldsstefnan varð tilefni
óvinafagnaðar andstæðinganna. Frá-
hvarf frá þrautreyndum úrræóum sam-
vinnumanna. Stofnun andvana fæddra
hlutafélaga meó skiptingu Sambands-
ins í vanhæfar rekstrareiningar.
Upphaf fráhvarfseinkennanna
í rekstri Sambandsins
Reyndur kaupfélagsstjóri benti mér á
fyrstu fráhvarfseinkennin. Hann gat
um kaupfélagsstjórafundi, þar sem
forstjórinn hafi tjáö fundinum aó
Sambandið gæti ekki af fjárhags-
ástæöum annast vöruinnkaup kaupfé-
laganna, með sama hætti og áður og
því yrðu kaupfélögin jafnframt að
leita á önnur mið um vöruinnkaup.
Meginstefnan var sú að kaupfélögin
fólu innflutningsdeildinni vöruinn-
kaup sín og vöruútvegun l'rá öðrum
aðilum.
Samflotið um
heildarinnkaupin rofnaði
Hér er aó leita upphafs þess, aó Sam-
bandið missti tökin á innkaupastefnu
kauplélaganna. Verslunardeildimar
gátu ekki lengur hagnýtt sér heildar-
innkaupamagn kauplélaganna til hag-
stæðari innkaupa. Markmið og til-
gangur sannvirðisstefnunnar, sem
byggðist á heildarsamstöóu til aö ná
hagkvæmustu innkaupunum, hafói
lotið í lægra haldi.
Seinheppni og úrræðaleysi
samvinnumanna
Miklagarösævintýrið varð Samband-
inu aó aldurtila. Sambandió og kaup-
félögin voru þrátt fyrir þetta braut-
ryðjendur um kjörmarkaðina, sem
nýjungar í smásöluvcrsluninni. Yfir-
buróir stórmarkaðanna koinu ekki í
Áskcll Einarsson.
Ijós fyrr en með breyttum innkaupaaó-
ferðum og lrjálsu vcrómyndunarkcrfi.
Horfió var frá smáum innkaupum og
innkaupaháttum til aó ná fram aukinni
álagningu, þrátt fyrir þröng verðlags-
ákvæði. Það var Hagkaup en ekki
Samvinnuhreyfingin sem ruddi braut-
ina með stórinnkaupum beint frá
framleiðendum. Þetta gcröi stórmark-
aðina að stórveldum.
Samstillt átak kaupfélaganna
um heildarinnkaup
Samvinnumcnn hafa lært nýja inn-
kaupahætti af fyrri mistökum. Bón-
uss-Hagkaupskeðjan er með þriðjung
dagvöruverslunar í landinu. Hlutur
þeiira kaupfélaga, sem nutu innkaupa-
leiða Miklagaró, er ckki stærri en svo
aó þau uróu að kaupa verslunarkeðju í
Reykjavík til að vera gjaldgeng um
innkaupamagn, sem dugði til stærri og
hagkvæmari innkaupa. Rcynsla kaup-
félaganna af innkaupaháttum Mikla-
garðs kenndi þeim að leita til gömlu
innkaupaháttanna um samhent inn-
kaup.
Hugarflugsfundur um
samvinnustefnuna
Félag viðskiptafræóincma hélt l'yrir
allmörgum árum málþing um sam-
vinnuniál á Akureyri. Forystunienn
Sambandsins settu mjög svip á þetta
málþing. Þeir vildu bcina afli Sam-
vinnuhreyfingarinnar inn á ný svið
áhættureksturs s.s. fiskiræktar og
tækniiðnaðar. Hér fóru stórhuga mcnn
í forystu leiðandi afis í þjóðfélaginu.
Engan óraði fyrir því á þessu málþingi
að þcir Sambandsmcnn hyggðust
kaupa „hjartað" úr höfuöborgarsvæó-
inu eóa dytti þeim í hug aó kaupa einn
ríkisbankanna. Ekki bólaði hcldur á
hugmyndum um skrifstofuhöll í Laug-
arnesinu. Draumfarir þcirra á sviói
eignarhaldsstcfnunnar voru þó miklar,
þar til um síóir að steytti á skcrjum
hins mögulcga.
Samvinnustefnan
í samtímanum?
Það er rökrétt nú eftir hrakfallasögu
Sambands ísl. samvinnufélaga, aó
spurt sé hvort samvinnustefnan eigi
erindi í okkar þjóðfélagi. I grein, sem
Jónas Haralz, þáverandi bankastjóri,
ritaði í „Samvinnuna", kom fram að
hann teldi að samvinnustefnan hentaði
á vissum þjóðfélagsskeiðum, eins og
voru til staðar á Islandi á fyrri hluta
þessarar aldar. Hliðstæóar þjóðfélags-
aðstæður væru í mörgum þróunar-
Iöndunum. I þróunarlöndunum væri
gripið til úrræða samvinnustefnunar-
innar, til að samhæfa framtak hópa í
atvinnulífinu og til aó koma í veg fyrir
einokun og fákeppni, þar sem sam-
keppnisaðila skorti. Öðru máli gegndi
í okkar þjóófélagi. Hér væru til staðar
aðilar í athafnalífinu, sem meö sam-
keppni sín á milli tryggðu hlut neyt-
andans. Fjármögnunarleiðir sam-
vinnukerfisins á Islandi miðuðust ekki
við öflun tjármagns, sem lyti arðsem-
issjónamiiðum. Þama lægju mistökin.
I háþróuóum þjóðfélögum hefði Sam-
vinnuhreyfingin náð góðum árangri
og tekist að keppa vió einkaframtakið
um fjármagn og hylli neytenda.
Hlutskipti samvinnufélaganna
á landsbyggðinni
Ljóst er að ef félagslegrar aóildar
fólksins að kaupfélögunum nyti ekki
vió, væri ekki viðunandi verslunar-
þjónusta víóa um landið. Vió bætast
byggðalegar kvaóir kauplclaganna og
Sambandsins, um fjármagnsbeiningu
til undirstöóufyrirtækja, sem ióulegast
eru rekin af lélagslegum ástæðum.
Sömu kröfur eru gerðar til þeirra um
framlög eins og til ríkis og sveitarfé-
laga, sem geta endurheimt framlög sín
t’rá skattborgurunum. Þetta fjármagn
geta samvinnufélögin ekki sótt til
baka í vasa félagsmannanna. Þama cr
hinn mikli munur á möguleikum sam-
vinnufélaganna og hins opinbera til að
sinna félagslegum nauóþurftum lands-
byggóarinnar í atvinnumáluni.
Afleiðingar hávaxtastefnunnar
fyrir dreifbýlisverslunina
Hávaxtastefnan lamaði samvinnufé-
lögin fjárhagslega. Hún knúöi fram í
versluninni labreyttara vöruval, meó
smæiTÍ innkaupum. Þetta leiddi til
hækkaðs vöruvcrós. Með bættu vega-
kerfi komu yfirburðir stórmarkaðanna
á höfuðborgarsvæóinu í ljós. Með
hagkvæmni stórinnkaupanna gátu þeir
boðiö vörur á því verði, scm þær kost-
uöu kauplclögin í innkaupum hjá
hcildsölum.
Brigðmæli stjórnmálamanna
við dreifbýlisverslunina
Erlendis tíókast að verslunarfyrirtæki
landsbyggðarinnar njóti fjárhagslegrar
fyrirgreiöslu til aó annast verslunar-
þjónustu, meó viðunandi vörufram-
boði og húsakosti. Stuóningsaðgerðir
hafa verið á stefnuskrá þriggja ríkis-
stjóma, sem hinn pólitíski armur Sam-
vinnuhreyfingarinnar hefur átt aðild
aó. Eru þctta svik hins pólitíska arms
eða hafa samvinnumenn gefist upp
vió að berjast l'yrir málstað sínum?
Hlutskipti sann-
virðisstefnunnar
Fyrirsjáanlcg eru stórátök á sviði smá-
söluvcrslunar í landinu, sem annað
hvort enda með sáttum þeirra sem
dcila kökunni á milli sín cða aó þeir
stcrkustu njóta fákeppninnar. Á því
stigi cr þörf fyrir sterk fjöldasamtök,
sem hcfji sannviróishugsjónina til
vegs, til að koma í vcg fyrir nýtt ein-
okunarveldi og fákcppni þcirra sem
ætla sér að skipta markaðinum á milli
sín. Þjóðin mun fyrr eða síóar hafna
frumskógarlögmálinu. Þetta hlutskipti
bíður þeirra kaupfélaga, sem lifa hild-
ina af.
Áskell Einarsson.
(Grcinin er upphaflega rilud í fclagsblað Kaupfélags
Þingeyinga „Boóbcra” og að beiðni þess. en er hér
birt í breyttu formi. mcð millifyrirsögnum og nýrri
fyrirsögn til að aóhæfast brciðari lcsendahóp. Á.E.)
Höfundur er fyrrverandi framkvæmdastjóri Fjórð-
ungssambands Norólendinga.