Þjóðviljinn - 13.08.1953, Blaðsíða 7

- Fimmtudagur 13. ágúst 1953 — ÞJÓÐVTLJINN — (7
Um hringrás
himintMinglimna
BFTIR HANS SCHEKFIG
23. maá s. 1. voru liðin 410 ár frá dauða hins fræga
pólska 'stjörnufræðings, Kópernikusar. 1 heimaiandi
hans var þess minnzt með viðhöfn, þar sem önnur
heimsstyrjöldin hafði komið í veg fyrir að hægt væri
að minnast 400 ára ártíðar hans. 1 eftirfarandi grein
ræðir danski rithöfundurinn Hans Scherfig um kenn-
ingar Kópernikusar, sem komu róti á samtíð hans,
en hafa haft úrslitaáhrif á heimsmynd vorra daga.
Árið 1543, — sama árið og
Hans Holbein yngri dó — komu
út í Evrópu tvær bækur sem
röskuðu mjög ró samtíðarinnar.
Önnur kom út í Basel og var
skrifuð af belgískum lækni,
Andreas Vesalius. Hún hét De
humani corporis fabrica — Um
byggingu mannslíkamans — bg
var myndskreytt af einum nem-
enda Tizians. Bók iþessi, sem
lýsti hinni mannlegu líkams-
byggingu og útskýrði hringrás
tolóðsins, táknaði biátt áfram
uppgötvun miannslíkamans. Og
þegar höfundur hennar m.a.
neitaði því, að karlmanninn
vantaði eitt rifbein vegna
sköpunar Evu, þá var hann
kallaður „vitfirringur, sem eitr_
ar andrúmsloft Evrópu" og
gegn ’honum v.ar beitt slíkum
aesingum, að hann rnissti alla
löngun tiil frekari vísindastarfa.
Hin bókin kom út í Niirnberg
og var ihöfundur hennar gamall
pólskur kanúki, Nikulás Kóper-
nikus. Hún hét De revolutioni-
bus orbium coeiestium — Um
hringrás himintunglanna — og
hafði að geyrpa drög að heims-
mynd nútímans. Marteinn Lúth-
er lýsti höíundi hennar sem
„fábjána, sem ætlar sér að
snúa við allri stjörnufræðinni,
þó segir heilög ritning, að
Jósúa lét sóilina nema staðar y
en ekki jörðina.“
Kópernikus dó eðlilegum
dauðdaga skömmu eftir að bók-
in kom út. Hann rétt lifði það
að sjá fyrsta prentaða eintakið
á banabeði sínum. En verk
þetta var skrif-að lön-gu áður.
„Það hefur legið tilbúið í fjór-
um sinnum níu ár“, skrifar
hann er hann tileinkar bókina
Pálj páfa þriðja.
Copernicus er latínumynd
nafnsins Kopþernich. Að réttu
lagi hét hann Niklas Kopper-
nich og v-ar fæddur ií Thorn í
Póllandi 1473. Hann stundaði
ná-m við háskólann í Kraká og
síðar við marga ítalska há-
skóla. Fræðigreinar hans voru
guðfræði, -lögfræði, stærðfræði
og stjörnufræði. Hann varð
kanúki í Frauenburg, þar sem
hann lifði mestan hluta æfi
sinnar. -Ekki var hann stjörnu-
fræðingur á sama hátt og Thyge
Brahe, sem 1-agði grundvöllinn
að nútima aðferð-um við stjörnu
skoðun. -Hann hefur ekki gert
svo ýkja -margar athuganir,
verk hans. var fremur 'heim-
spekilegs eðlis. Þ-að er til orðið
við íhuganir, samhliða lestri
rita eldr.i höfunda.
Lengi skaut hann þvi á frest
að gera kenningar sínar upp-
skáar. Alltaf var eitthvað, sem
þurfti endurbóta við og Kóper-
nikus virðist hafa unnað kyrr-
látu -lífi. Hann v-ar ekkj bar-
daga-maður á foorð við Giordano
Bruno, sem brenndur v-ar -af
kirkjunni árið 1600 fyrir að
draga djarflegar ályktanir af
hugmyndum Kópernikusar.
Samkvæmt heimsmynd Kóp-
ernikusar var iörðin pláneta
eins og aðrar plánetur. -Hann
flutti hana úr miðdepli alheims
ins og lét hana snúast um sjálfa
sig og fara kringúm sólina eins
og hin-ar -pláneturnar. Á þann
hátt urðu ýms fyrirþrigði, sem
foingað til höfðu verið flókin
og torskiilin athu-gendum
stjömuhiminsins, einfaldari og
skiljanlegri.
Að sjálfsögðu er foeint sam-
band milli verks hans og hmna
mikl-u uppgötvana, sem í lok
miðaldanna höfðu aukið vitn-
eskju manna um gerð og lögun
jarðarinnar. Sigling M-agellans
umhverfis jörðina gerði þaði
öHum skiijanlegt, ; að- jörcSin'
væri hnöttótt. SiglingEW-nar
kröfðust siglingafræði og lóru
-menn iþvii -að gefa gangi himin-
tunglanna meiri g.aum. Nýtt
efnahagsástand verð forsenda
foreyttr-a andlegra viðhorfa.
En Kópernikus varð að fara
v-arlega. Um 1530 hefur verk
hans verið fullbúið. Kardináli
nokkur og erkifoisk-up hv-öttu
hann til að láta prenta verkið.
Prófessor að nafni Rheticus,
sem hafði dv-alizt með Kóper-r
nikusi nokkur ár í Frauenfourg,
gaf út árið 1540 frásögn af
kennin-gum hans og þá ákvað
hann loksins að láta það á
þi-ykk út gang-a. Ú-tgefandinn,
Ostander, skrifaði v-arfærnis-
legan formála, þar sem hann
mjög ákveðið slær því föstu,
að -hér sé aðeins um stærð-
fræðilegar tiigátur að ræða,
viðfangsefni, sem eiginlega
væri aðeins andleg dægra-
dvöl. Þ,ar að -auki var bókin
tileinkuð páfan-um. Kópernikus
skrifar páfanum, Páli þriðja:
„Þegar ég hafði lengi athugað
óáreiðanleik hinnar hefðbundnu
stærðfræði, fór það að valda
mér gremju, að ekki skyldu
vera t'il nákvaemari skýrin-gar
á hreyfingum þeirrar heims-
vélar, sem gjörð er oss til
handa aí 'hinum foezta allra
foyggingameistara og sjáifum
sér ■samkvæmasta. . . . -Þótt
hu-gmyndin (um hreyfingu jarð-
arinnar) virtist mér fráleit, þá
áleit ég, að þar sem aðrir hefðu
leyfi til að hugsa sér hvaða
hrin-gi, sem -þá langaði til, til
að skýra hreyfingar stjarnanna,
þá gætj ég eins haft -leyfi til
-að reyna, fovort ekki væri hægt
að finna áreiðanilegri útreikn-
inga varðandi snúning himin-
rúmsins, ef maður hugsaði tér,
-að jörðin hreyfðist.“
Seinna bætti foann því við,
að hann hefði notað kerfi sitt
vegna þess, að á þann hátt
„verður öll skipan pláne-tanna,
geimsvæðanna og himnanna i
öllum sínum mikillei-k að einni
samtengdri heild.“ Sem sé fag-
urfræðileg skoðun, sem byg-gir
á því, að skaparinn óski að
..hlutirnir séu skiljanlegir og
einf-aldir o,g- er að því leyti -í
samtæmi vi'ð Aristoteles, sem
um -állar miðaldir hafði verið
hinn. mikli lærifaðir.
„Sólin er í miðj-unni. Því að
hver gat sett hana á annan og
beíri stað í þessu dásamlega
musteri okkar en þar, sem foún
getur lýst upp allt ií senn. Þetta
Ijós, sem ekkj að ástæðul-ausu
hefur -af sum-um verið nefnt
Ijós heimsins, af öðrum sálin og
af enn öðrum það sem stjórnar.
Trismegistus kallar hana hinn
sýnile-ga Guð og -Elektra Sófó-
klesar kallar hana alltsjáandi.
Þannig stjórnar í raun og sann-
leika sólin, sitj-andi í konungs-
hásæti sínu, foinni svífandi
st j arn-af jöískyldu.“
Þannig skrifar hann i fyrstu
foó-k De revolutionib-us. Og þetta
er langtum hættule-gra og langt
um meiri villutrú en að leika
sér að „tiligátum“. Þessve-gna
skrifar hánn í foréfin-u til páfa:
„Ef það eru til einhverjir heiim-
skingjar, sem ásamt öðrum, er
fákunnandi eru í stærðfræði,
kynnu að vilja gera sig að
dómurum yfir þessu á grund-
velþ einna eða annarra ritn-
ingarstaða, sem Þeir í iHgirni
rangsnúa eftir sinum geðþótta,
þá skiptir það engu máli fyrir
mig, að því leyti fyrirl-ít ég
þeirra ógrunduðu dóma.“
Eftir hinn; göm-lu heims-mynd
stóð jörðin óbifanleg í miðjum
geimnum og umhverfis hana
svifu sólin, tunglið og pláne-t-
urnar. Utan um allt þetta
myndaði svo foi-mininn hvelf-
■ ingu, sem fastastjörnurnar voru
festar á að innanvérðu.
Heims-mynd Kópernikusar var
í stuttu máli eftirfarandi: Sólin
er í miðjunni. Jörðin og plá-
netur.nar fara í hring um sól-
ina í sömu stefnu á brautum
sínum o-g næs-tum í sama foraut-
arfleti. J-örðin er eitt ár á ferð
sinni umhverfis sólina og i
Mutfalli við himinkúluna er
braut ihennar aðeins sem depill
Þegar svo virðist, se-m himin-
hvelfingin snúj sér á hverjum
sólarhring, þá er það sjónvilla,
sem stafar -af þvi að jörðin
snýs-t um möndul sinn. Himin-
skautin er-u þannig aðeins þeir
punktar, sem framlenging jarð-
möndulsins bendir á.
Heimur Koperni-kusar var ó-
mælisgeimur í sam-anburði við
hinn fasta sýnilega foeim mið-
aldanna. En hann var þó tak-
mai'kaður, foann var endanleg-
ur heimu-r þar sem sólin var
miðdepill. Hann var' innilokaður
í himinkúlunni, sem v-ar fast.
skurn eða hylki, sem fasta-
stjörnurnar voru festar á að
innanverðu og þar sem ekkert
var fyrir utan. Hann var ein-
faldari en heimur sá, sem Poul
Bergsöe segir okkur nú frá í
útvarpinu, þar sem allt sól-
kerfið sveiflast af stað eins og.
korn, se-m aðeins óendanlega
ilítill hluti af hinni óskiljanle-ga
stóru vetraribra-ut, sem svo aft-
ur -er aðeins hluti ennþá stærra
kerfis, þar sem milljónir ör-
smárra þokuhnoðra í sjónauk-
anum eru aðrar vetr-arbrautir.
iEn með öillum sínum Ijósár-
um og svimfoáu tölum er þessi
risavaxni alfoei-m-ur áframh-ald
'O-g stækkun á hinu helíócentr-
'isk-a -kerfi Kópernikusar, þar
sem foann — eins og Plutarch
sagði um Plato “— ekki len-gur
setur jörðina í miðdepil heldur
•eftirlætur þann stað foetra-
himintungli“. Kópernikus viður-
kennir sjálfur — eða hann til-
færir það frem-ur sem mi.Id-
andi kringumstæður — að foann
væri ekki sá fyrsti, sem dottið
hefðj í fou-g, -að e. t. v. væri
það jörðin, sem hreyfðist um-
hverfis sóilina, en ekki öfugt,
Aristarc frá SamOs hefði þe-gar
á þriðju öld fyrir uppfoaf tíma-
'tals vors álitið, að sólin væri í
miðjunni, en að jörðin snerist
kringum sólina og um sinn eig-
in möndul. Kóperni-kus ’nefnir
einnig Hiketas, Ekfantos og
Herakleides. — „Ég rakst á fojá
Cicero, að Nicetus hefði haldið
því fram, að það væri jörðin,
sem foreyfðist, og síðar las ég
fojá Plutarch, að það hefðu
verið fleiri, sem voru sömu
skoðunar."
Framh. á 11. síðu.
ASðEinitiigarEíf Istara blémgvast: ^
Á Ýímum zars'ns vorn Tartarar vesælastí
þjáðflokkur rússnesba keisaravsldls’ns.
Nú hafa þeir stofnsett eigið uovétlýðveidi, og o* höfuðborgin Kazan. Þar eru mörg leikhús,
ópera, barna’eikhús, dúkknieikhús og sinfáníiihijómsveit. Nú er verið að Ijúka við inýja Íiöll
fyrir óperu og baliett, þá sem myndin sýnir, og rúmast þar 1200 áhorfendur.