Þjóðviljinn - 01.07.1954, Síða 7

Fimmtudagur 1. júlí 1954 — ÞJÓÐVILJINN — (7
William Heinesen
Færeyska rithöfund-
■' inum William Heine-
sen, er einmitt dvald-
ist hér í Reykjavík á
dögunum, voru ný-
lega veitt verölaun úr
sjóði Martins Ander-
sens Nexös fyrir skáld-
skap. í tilefni þessa
hefur danska Ijóð-
skáldið Otto Gelsted
ritað grein um Heine-
sen, og birtist hún hér
lítið eitt stytt.
Ilinn ágæti færeyski rithöf-
undur og ljóðskáld William
Heinesen hefur r'.tað bækur
sínar á dönsku og er kunnur
hér í landi af sögunum Nóa-
tún, Ketiliinn, Glötuð.u hljóð-
færaleikararn'r og Móðir Sjö-
stjarr.a. En frægð hans hef-
ur borizt miklu víðar. Bækur
hans hafa verið þýddar á
norsku, íslenzku, ensku,
þýzku, tékknesku, ítölsku og
kar.nski fleiri tungur. Og- rit-
dómendur eru fullir hrifning-
ar: ,,í þessari sögu nemur
raaöur arnsúg hinna fornu
'Hómersagna,11 skrifar Times
of India um Nóatún; og
Frank Swinnerton segir í The
Observer að Heinesen lýsi
persónum eins skýrt í orðum
og Rembrandt með penslinum.
Eg hitti Heinesen fyrst ár-
ið 1919, og það hlýtur að
hafa verið um svipað leyti
sem ég kynntist tveimur nán-
ur.i vinum hans: sagnfræð-
ingnum Jörgen-Frants Jacob-
sen, höfundi skáldsögunnar
Barbara — hann dó ungur
—, og núverandi prófessor í
færeysku við háskólann: Chr.
Matras, er einn'g hefur gefið
út nokkrar ágætar Ijóðabæk-
ur á færeysku. Eg nefni þessi
tvö nöfn, því þau gætu hjálp-
að til að setja Ileinesen á
réttan stað með kynslóð
ungra og framsækinna gáfu-
manna færeyskra. Það var
eúimitt Iieine:en er lauk með
snilld h'nu ófullgerða liand-
í'iti að Barböru; og hann hef-
ur einnig ar.nazt hina nýju
útgáfu á landiýsingu Jörgens-
Frants Jacobsens: Færeyjar
-— land og þjöð, eir.n' feg-
urstu bók sinnar tegundar. ó-
missandi öllum er hafa áhuga
á þessum fjarlægu átlants-
eyjurn.
Nýfæreyskar bókmenntir,
ritaíar á máli eyjarskeggja,
u.xu upp með hinni þ.jóðiegu
sjálfétæðlshrp'vfuigu. Híð stór-
g'.’ifaða skáld O. Djurhuus
varð fyrstur til að yrkja
mikilsháttar ljóð á færeysku.
En færeysk skáld hafa einnig
ástundað óbundið mál með at-
hygl'sverðum árangri. En þeg-
ar árið 1936 skrifaði Jacob-
sen um þróunina í færeysku
menningarlífi: „Leiðin er aug-
ljós. Hún liggur brott frá
landbúnaðinum — til sjávar-
útvegsins. I hinni fremur ein-
hliða dýrkun hinna þjóðern-
iss:nnuðu á bændamenning-
unni fornu virðist feiast van-
mat á þessari staðreynd. Þjó5-
lega hreyfingin hefur áreið-
anlega gefið þjóðfélagsmálun-
um of lítinn gaum. Það mundi
vissulega horfa til góðs, ef
sveigt væri af hinni ljóðrænu
og rómantísku leið og fé’ags-
legum v'ðhorfum gert hærra
undir höfði.“
Þróun William Heinesens
kemur alveg heim við þessi
viturlegu orð. I fyrstu Ijóða-
bók sinni, Arktiske Eiegier,
1921, gengur- hann fram á
sviðið sem einstaklingshyggju-
skáld og þó með kosmísku yf-
irbragðl Hann hefur siálfur
lýst sér sem „meiniætahneigð-
um fegurðardýrkanda“ á þess-
um tíma. Árið 1924 reyndi
hann krafta sína á stórri
skáidsögu trúarlegs efnis, en
hann segir að hún hafi verið
andvana fædd. En árið 1928
komu Fiskimenn Hans Kirks
út, og Heinesen varð í einu
fyrir sterkum áhrifum af
henni og vinstrisósíölum
straumum. Þetta hvatti hann
til nýrra átaka, og kenndi
honum að sjá færeyskt þjcð-
líf frá nýju sjónarmiði —
sern lifandi félags’.egan veru-
leilt. Hann skrifar mér: „Án
þessara áhrifa hefði ég ef til
vill haidið áfram sem dýrk-
andi listarinnar fyrir l'stina
eða flækt mig varan’ega í
herpinót trúarlegra gruflana."
í stríðinu, og meðan hernám
Englendinga stóð, var íleine-
sen ritstjóri vikublaðsiils För-
oyar i Dag, er hélt uppi þjóð-
félags’egri gagnrýni, var
v'nstrisirmað, cg veittist
harka’ega gegn lífsviðhorfi
hinna nýríku cg arðráninu á
sjómönnum.
Heinesen fæddist í Þórshöfn
árið 1900, sonur kaupmanns
er áður hafði verið- sjómaður
og skipstjóri .... I móður-
ætt er hann kominn r.f inn-
flytjendum er höfðu n-orskt,
sænskt, danskt og þýzkt blóð
í æðum; það var hljómvíst
fólk og söngviði Frændi Heine
sens leikur á fágótt í hljóm-
sveit Konung’ega !eikhúss:ns,
og bróðir hans er ldarínett-
leikari í sömu hljómsveit.
Hverjum sem iesið hefur Glct-
uðu hljóðfæraleikarana má
verða ljóst liverja þýðm.gu
hljómlistin hefur fyr'r skáld-
ið. Al't frá æsku unni hann
hljómlist fölskvalausri ást,
var sjálfur leikmaður í l:st-
inni og sat í stiórn tónlistar-
skólans í Færeyjum.
Það á einnig v>ð að geta
þoss að Heinerén hefur lengi
verið áhugamaður um málara-
list. Einkum hefur list
frönsku expressjón- og im-
pressjónistanna verið honum
hugle'kin ....
Sjálfur er liann þeirrar
skoðunar að ef til vill ■ liefði
hann komizt lengra sem j:ón-
skáid en rithöfundur. í æsku
samdi hann langan lista yfir
verk sem hann skyldi hafa
lokið um þrítugt — þar á
meðal vona leikrit, sinfóníur
og freskómálverk........
Þær fimm Ijcðabækur er
Hemesan hefur gef'ð út hafá
ckki öð’azt sömu vinsældir
og skáiásögiprnar hans fi.mm.
Þó geyæia þær skáldslcap
gæddan þvi gildi sern varir.
Hin stórbrotna náttúra, þar
sem hann er alinn, lifir og
andar í Ijóðunum. Veður daga
og árstiða yfir kíettaeyjun-
um er upplifað opnum huga.
Náttúrán reivnur saman við
sól og skugga í sál hans
sjálfs. I minni lesandans fest-
ist mynd einmana manns í
eyðilegum og stórbrotnum
heimi, sem er eins og ímynd
hinna stríðanai frumkrafta
tiiverunnar. Það er fyrst í
Ijóðasafninu Den dunkle Sol
sem múr einmanaleikans hryn
ur, og skáldið beinir gagn-
rýni s:nni að afturhaldsöflum
samtimahs ........
Þegar í skáldsögunni Vind-
ur í dögun, þar sem áhrif frá
Hamsun koma fram, er cngin
sérstök pérsóna uppistaða frá-
sagnarinnar heldur umhverfi.
En það er þéttbyggt spillif-
andi marmgerðum á umbrota-
tíma þegar hið gamla og hið
nýja tekst á. En fyrst í Nóa-
túni auðr.ast Heinesen að
byggja sögu þannig að ekki
ske:kar. Um efni og efnismeð-
ferð stendur hún mjög nálægt
Fiskimönnum Kirks. Fáeinar
fjölskyldur setjast að í hin-
um einmanalega Dauðsmanns-
dal og hevja þar síðan harða
baráttu v'ð örbirgðina, grýtta
jörðina og ólgandi hafið. Og
.kaþítalisrajnn teygir arma
sína til þossa afskekkta stað-
ar, en fólkið stendur saman
óbUugt; að lokum rís vitinn
nýi sem ímynd sigursins.
Miklu stærra r.frek var þó
ságan Ketiliinn er Heinesen
gnf út eftir 11 ára þögn ....
Fyrir það útsýni er sagan
opnar, fyrir stórnákvæmar
mannlýsingnr, fyrir b:tra fé-
lagslega ádeilu og að lokum
fyrir djúpa mannlega samúð,
sem er undirstraumur sög-
unnar, — fyrir allt þetta er
KetUlinn stórvirki, ein mesta
soga er tekið hoíur til með-
ferðar gróðaæði annarrar
heimsst’vrjaldarinnar — full-
giid hliðstæðá v'ð leikrit
Nordahls Griegs: Ileiður vor
og vald, ura norska skipaút-
gerð, sjómenn og skipaeig-
ehdúr í heimstyrjöidinni fyrri.
Færeyska höfnin, sem er
lýnt, er herretin af Euglend-
ingum. Þetta er um það leyti
sern tekið er að draga mesta
þungann úr innrás nasista í
Sovétríkin. Sjómenn, fyrirlít-
endi.tr dauðans, flytja ísfisk
til Skot'.ancls og Englands; og
ágóainn er mikill, og þó rýr
hjá ofsagróða útgerðarmanna
sern slá um s'.gmeð s’agorðum
um fornarskyldu v'ð föður-
landið og heill þéss Og með-
an skip eru skotin í kaf eða
sprengd í loft upp skjóta trú-
félög upo kollinum og hefja
mannáve'ðar í gruggugu vatni
„Ketilsins'y Aliskonar lýður
héðán og handati ■ tekur að
streyma- til staðarins, og
stúlkurnár eiga fullt í fangi
með ljómann sem stendur af
ensku hermönnunum. I mynd
þessa litla bæjar lýsir Heine-
sen í raun og veru upplausn
heils þjóðfélags. En þó verð-
ur frásögnin ekki dapurieg,
náttúrulýsingarnar bregða
ljóma yfir hana: ljóðskáldið
William Heinesen hefur hér
haft hönd í bagga — og hún
cr yljuð þeirri kímni sem
Heinesen lætur svo vel;;-að
auðga mannlýsingar sinar,
kímni sem stundum nálgast
töfra og veiaur sterkum á-
hrifum. Og hann dregur ekki
dul á að samúð hans öll er
með hinu óbreytta vinnandi
fólki. Hann treystir því og
reisir á því von sína um fram-
tíðina.
I næstu skáldsögu, Glötuðu
hljóðfæraleikararnir, er Heine-
sen horfinn á ný til hinnar
gömlu Þórshafnar, þeirrar
sömu og hann hefur lýst í
litlu minningabókinni Höfnin
fagra .... Þessi saga er
raunsæ bæjarkróníka með
miklu hugmyndaflugi, harm-
þrungin gamansaga um það
líf sem fellur í hlut þremur
sonum hringjarans og hörpu-
smiðsins Kornelíusar Isaks-
sonar. Bókinni er skipt í fjór-
nr „kviður", og það keifiur al-
veg heim: lífið ailt er ofið
hljómlist.
Móðir Sjöstjarna, sem
■Heinesen kallar í undirtitli
Frásögn frá morgni tímánna,
er í vissum tengslum við sög-
una um hljóðfæraleikarana.
Þó undirtitillinn sé þessi ger-
ist sagan ekki á neinum for-
sögulegum tíma, lieldur lýsir
hún uppvexti drengs í Þórs-
höfn eftir fyrri heimstyrjöld-
ina, þeirri Þórshöfn sem nú
er horfin. Það héfur borið
við að dóttir smákaupmanns-
ins Jakobs Sifs, Antónía, hef-
ur eignazt son; og, hún lætur
það ekki á sjg fá að’ faðir
drengsins er reikull í rásinni
og þekkir ekki til trúskapar —
nei, hún er full fagnaðar
yfir þessari dásamlegu veru
sem hún hefur gefið heimin-
um og kallar hana dýrustu
nöfnum: Litli erkibiskiipinn
minn, hamingjuhróiíúrinn,
tanniausi kóngurinn minn.
Bókinni lýkur með hyllingu
til konunnar og frjóseminnar,
til Móður Sjöstjörnu sem gef-
ur ófæddum kynslóðum blóð
af sínu blóði, fær þeim líf og
vaxtarmátt jafnvel í dýpsta
myrkri.
Það er tæpast unnt að
hugsa sér skáldverk er standi
fjær hölsýni og menningar-
þreytu saratímans. Eða eins
og WiIIiam Heinesen sagði
eitt sinn: Við eigum um það
að vel.ia að drukkna í grugg-
ugu vatni duihvggjunnar eða
halda okkur á flcti með gagn-
rýninni skynsemi okkar. Höf-
uðvandamá! samtímans er
ekki trúarlegt eða þjóð’egt,
ekki r.álrænt eða „persónu-
legt“. Það cr félagslegs eðl>s,
það er snurningin um sarcfé-
lagann Hvort sem maður vill
e”a ekk% þá vinr.ur maður
annaðhvort í tákni frambró-
unarinnar að því að skýra
hinn félagsleæa verule:k eða
maður unir við að veita vöng-
um framan i köngulóarvef til-
gangsleysisins — vitandi það
að sú hin mikla könguló ræðst
nð lokum gegn manni s'á'fum
og skilur ekki eyri eftir.