Þjóðviljinn - 24.07.1954, Blaðsíða 7

Laugardagur 24. júlí 1954 — ÞJÖÐVILJINN — (7
IX.
Sviðinn verður saga
Sorgin verður Ijóð
Þuð hefur meira verið rit-
að um síðugtu kvæðabók
Kristjáns frá Djúpalæk en
nokkra aðra sambærilega bók
og margsinnis meira, þegar ég
hef lokið þessari ritgerð. Á-
stæða þess er ekki sú, að
hann sé svona mikið afbragð
annarra skálda. Hitt er merg-
urinn málsins, að ekki stór-
brotnari eða sérkennilegri
persónuleiki en Kristján virð-
ist vera, þá verður hann bæði
stórbrotinn og sérkennilegur
í ljósi þessara siðustu ára.
Guð virðist hafa gætt hann
þvílikum eiginleikum, að hon-
um ætti að vera í lófa lagið
að komast allra manna hæst
í tjáningu huginjndafirrtra
hjartaóra, hvort sem væri í
rímuðu eða órímuðu máíi,
hann á kliðmýkt, margendúr-
holdgaðan draumhuga út ýf-
ir öll astral- og eterplön til-
verunnar. í hverri bók er
skáldið að fitla úti á þessum
brautum. og hjarta eiskanda
hins óhiutkennda hoppar í
von, að í næstu bók verði
það fullkomnað. En næsta bók
hefur alltaf valdið því hjarta
vonbrigðum, þótt á vissan
h'átt hafi hún gefið enn ný
fyrirheit. Þær taka i taugarn-
ar þessar bækur, þótt ekki
láti þær mikið jíir sér, og
\r/í meir sem á liður. Það
er vaxandi ögrun í sjálfum
bókarheitunum, og þau vekja
síður en svo fagnaðarríkan
grun um það, hvert þróunin
stefnir. Höfundur sendir
fvvstu hlióma sína í mesta
sak’eysi Frá nyrztu .ströndum.
Svo. fer hann út í lífið og'
verður þar brátt Villtur veg-
nr. Þess háttar reynsla er fín
í innsta eðli sinu og gefur
mikil fvrirheit. Svo dve’.ur
ham I þaguarskógi, og þá
skvldi maður æt’n, að hann
s'-úi við að hlýða á cmá
h.k*.rta síns tU nð gefa þá
dansi sem í landvarnarbar-
áttu. En Kristján hefur verið
kallaður af lifi þjóðar sinn-
ar, og hann -hefur uppgötvað
leyndardóma hennar lífs, sem
hefur reynzt svo óskiljanlega
ódrepandi: „Svo eru þessar
sögur. Og svo eru þessi ljóð“.
Og þessar sögur og þessi ljóð
eru ekkert fyrirbæri fortíðar
einnar saman: „Sviðinn verð-
ur saga. Sorgin verður ljóð“.
Og sviði síðustu ára er þeg-
ar orðinn saga og það meira
að segja margar frægar
skáldsögur og það á alþjóða-
mælikvarða. Svo er mál með
vexti, að einn af hundrað og
sextíu þúsundum Islendinga
heitir Halldór Kiljan Laxness.
Hann er okkar heimsfrægasti
rithöfundur, og það veit það
ur. .Ódrepandi baráttuskap
hans ann sér engrar livíldar og
hann grípur til litríkustu orða
tungurinar í fortíð, nútíð og
framtíð til hlutkenndra mynda
hins ógnandi, en heillandi
veruleika. Hann hefur hlust-
að á óma sinnar þjóðar og
síns iands, svo sem þeir hafa
ómað á hverjum tíma frá
örófi aida til þessa dags. Og
þangað sækir hann kraft sinn
og vizku sína og snilld sína
og reisn. Þetta ættu ungu
listamennirnir að athuga, og
vilji þeir taka liann til fyrir-
myndar, þá varðar meiru fyr-
ir framgang þeirra, að þeir
velji þessar hliðar hans, þótt
þeir skeyti þá minna um að
elta allar sérvizkur hans í
stafsetningu.
GUNNAR BENEDIKTSSON:
DlIGll
EÐA
DREP
Hugleiðingaz nm menn og málefni, Ixi
og danða. hugsjónii og siðleysi,
Hoznslzandiz og Paiís.
Lokagrein
4
siðan þe’jn útvoldum, rem
öðlazt. hrfa náð til að skil.ia
■ levndardcma. beii*ra. En inni í
þessunr þagnarskúgi heyrir
hann ekk’ aðe'ns cna. ha.n.n
hevrir köú': LífhV ricáilar. Og
þá fer þcð a5' verða svart f”r-
ir sumum. Síðan tekur ekki
betra við. Það getur revnzt
alimikil þrekratm að hlýða
kalli lífsins nú til dags. En
Kristján æðrast hvergi
frammi fyrir sínu lifskarma,
hann er klár á þeim launum,
er sálin uppsker fvrir trú-
mennsku við sína köllun bæði
I kessu lífi og hinu tilkom-
anda. Þótt dimmt sé yfir
lífi jarðar, þá er hækkandi
sól. Kristján gerir sér Ijóst,
að Þreyja má þorrann, og þá
fer tíminn að styttast til
nvrra vordaga. Seanilega hafa
bíðir þeir Helgi og Indriði
fullnægt boðorðinu um að
g°fa skít í einlægnirta, hegar
þeir segjast enn eygja fvrir-
hs’t. I þeirra sporum gæfi ég
ui7p aila von um bennan
mann. Það er áta.kan'egt að
þirirfa að gefa unn alla von
um ma.nn. sem jafn vegviss
að hiörtnm a'býkiinna.r.
jáfnt. í sorg og g’eði, svo í
hér um bil allur heimurinn,
að það er þjónkun nokkurra
sænskra íhaldsdoðranta við
bandaríska manndrápsstefnu,
sem veldur þvi, að Ilalldór
þessi hefur enn ekki verið
sæmdur bókmenntaverðlaun-
um Nóbels. Allir íslenzkir bók-
menntamenn dá þennan mann
og ekkert síður hinir ungu
hjartaómsdýrkendur. En svo
er háttað með þennan heims-
fræga rithöfund, að á frama-
bi-aut sinni hefur hann brotið
meginreglur ýmissa hejtustu
dáenda sinna. Fátt getur hlut-
kenndara i 'íslenzkum listum
en verk Halldórs Iviljans Lax-
ness. Hvert eitt þeirra og
einasta er skrifað út frá
heitasta dægurmáli sinnar
stundar, og þannig dregur
liann listina niður í svað dag-
legrar barúttu. eins og sumir
mundu vilja sa.gt hafa, og það
þegar þe >si barátta er sóða-
legri en dæmi eru til áður i
sögu mannkvnsins. Þeim, sem
lúka mestum lofsyrðum á
þennan raikla listamann, sést
oítar en skv’di vfir bað, að
einn meginþáttur stæróar hans
er karlmennska og manndóm-
Og sorgir síðustu tíma hafa
líka orðið ljóð. Þær hafa orð-
ið Ijóð í Sóleyjarkvæði Jó-
hannesar úr Kötlum, og ljóð
Guðmundar Böðvarssonar og
Jakobínu Sigurðardóttur óma
vítt um land á tónum Sigur-
svelns Kristinssonar. Þessi
sama sorg gefur líka mörgum
ljóðlínum Kristjáns frá
Djúpalæk fegursta blæ sinn.
Og í einhverri næstu ljóðabók
Kristjáns á ég líka von á því,
að hin dýpsta sorg sögu okk-
ar komi fram í nýju Ijóði,
ekki fyrst og fremst í stuttu
hnitmiðuðu ljóði, lieldur
langri drápu á breiðum
grunni, stórvirki ekki síður
en listaverki. Ég verð fyrir
vonbrigðum, ef ekkert þtess
háttar kemur frá Kristjáni,
áður en langir tímar líða.
Skáld, sem haldið hefur horfi
og brotizt fram á leið í gegn-
um allar þær torfærur, sem
nútíminn leggur í leið ungra
listamanna, ætti að geta vald-
ið miklum verkefnum, þegar
nær dregur vordögum í lífi
mannanna, og það þótt eftir
kunni að vera mannskaða-
byljir útmánaðanna.
Listirnar og fólkið
• " -1. i-
Svona er lifið. Þótt sorprit
knýi mann af stað til skrifta,
þá er maður fyrr ferií varir
kominn í e’.dmóð . af fögnuði
út af góðum og fögrum verk-
um. Svo fer manni, þegar vor
er í lofti og maður hefur stað-
næmzt við listamannssál, sem
virðist ætla að diiga, þegar
v * - d
fjöldi samferðamáunanna læt-
ur undan þeirri kröfu tímans
að drepast. Eg hef kosið áð
fara svona mörgum orðum um
Kristján frá Djúpalæk til að
skýra, hver er undirrót þess,
að um bók hans skuli skrifuð
þau endemi, sem gáfu tilefni
þessarar ritgerðar, og einn
rótaranginn er sá, að ástandið
í bókmenntum þjóðarinnar er
nú á þá leið, að ómerkilegir
menn treysta á hljómgrunn
fyrir hugmyndafirrtan slag-
orðavaðal. Nú bið ég alla
góða lesendur og auk þess
þá báða tvo, He’ga Sæmunds-
son og Indriða Þorsteinsson,
að taka orð mín ekki svo,
að ég sé að bera þessum rit-
dómurum það á brýn, að fyr-
ir þeim hafi vakað það, sem
ég hef nú sýnt fram á að
bak við dóma beirra liggur.
Mér dettur eklci í hug að gera
þeim svo hátt undir höfði að
gera. ráð fyrir skoðanalesxi
afstöðu frá }>eirra hálfu. Ég
reikna alls ekki með því, að
þeir hafi hugmynd um, að
þeir séu í þjónustu siðspill-
ingar af einu tagi eða neinu.
Hitt þykir mér miklu lík’egra,
að sjálfir hafi þeir ekki hug-
mynd um, að nokkuð sé það
til í þessum heimi, sem heiti
því nafni. Það eru blind og
vitundarlítil öfl, sem nú stríða
gegn framvindu I "óunarinnar,
og þeim sag.ia bezt blind og
vitundarlítil tæki í sína þjón-
ustu.
En blindan og vitundarleys-
ið íyður sér óðf’uga til rúms
á hinum ó’íkiegustu stöðum í
þjóðlífinu. Jafnvpl hinir bjart-
sýnustu menn freistast til að
óttast, að við ósigur ísienzks
þjóðarmetnaðar' fyrir erlendri
árás, studdri íslenzkum þjóð-
níðingum, hafi brostið sá
strengur í bricsti þjóðlífsins,
er sízt mátti bresta. Það em
fleiri en einn, sem við þann ó-
sigur hafa fyllzt ofnæmi gegn
hverju því, er tengt er landi
og þjóð, þjóðarsögu, fyrri
frelsisbaráttu og draumum
um frjálsa framtíð. Indriði
Þorsteinsson veit, a5 það
finnur hl.iómgrunn. þegar
hann vandar um, að kveðið
sé um fjöll og önnur megin-
einvenni okkár lands. Menn
bro’öa fe’d yfir höfuð sér,
ei:ki til að hugsa djúpt um
lausnir vandamála, heldur til
að dylja sig þess, að um
no’-kurn vanda sé að ræða.
Mest ber á fcessu ofnæmi hjá
þeim, er sýsla við listir, og
gera þá listamennirnir hvort
tveggja í senn: að fljóta með
uppgjafakenndurn þjóðlífsins
og giæða þær síðan með verk-
um sínum. Nú er stjórnmála-
ástand hér á landi orðið á
þann veg, að dæmi slíks er
livergi að leita nema í ríkjum
Su-ur-Ameríku, } ar sem
raúnverulega er um bar.da-
ríska einræðisstjórn að ræða..
en að nafni til er stjórn inn-
iendra manna, sem eru á mála
hjá drottnaranum og eru látn-
ir bítast ima mútuféð meðu.af-
leiðingum botnlausrar siðspili-
ingar. I samráði við þfessa
stjórnmálaleppa eru Barida-
ríkin að leggja grunn að
stórborg á íslenzkri gnind.
Ef svo heldur fram sem horf-
ir, verour svo komið inií'S'fii
fárra ára, að stærsta borg á
íslandi verður bandarísk borg, •
og að nokkrum árum enn
liðnum verða íslenzkir menn
minni hluti þeirra, sem þetta
land byggja. Þetta veit hvert
einasta mannsbam á Islandi,
en mikill meiri hluti þjóðar-
innar breiðir feld yfir höfuð,
af því að hann hefur ekki
hugrekki til að horfast í
augu við þennan veruleika.
I sama mund og okkar frið-
sæla fjallarand, þar sem þessi
þjóð hefur numið bergmál
sinna duldustu tilfinninga í
þúsund ár, þar sem hím hef-
ur fundið sjálfa sig í sterk-
um línum þess og hreinum
litum, — í sama mund og
þetta land er óvirt með
trampi járnaðra hermanna og
fretandi skriðdreka morð-
sjúkrar þjóðar, þá rís upp
með þessari þjóð hver ágætís-
málarínn af öðrum, sem aliir
hafa ofnæmi fyrir hverju því,
er skírskotar til nokkurs þess,
sem ís’enzkur alþýðumaður
kannast við. Og á sama túna
og erlendir ferðamenn gefa
landi okkar þá einkunn, að,
fyrst og fremst sé það lit-
anna land, þá fá þessir lista-
menn okkar þann vitnisburð
meðal erlendra listdómara, að
myndir þeirra minni I engu á
þetta litauðuga og lithreina
land og gætu eins verið gerð-
ar í París eða New York og
í þessu litanna landi. Svo
grimmilega eru þeir haldnir
ofnæmi fvrir íslenzkum litum,
sem glöddu augu þeirra. í.
barnæsku, kveiktu þeim fyrsta.
neista listaþirárinnar og ætia
mætti að lifði í sál þeirra,
hvar sem hugar önd þeirra
yfir haf eða himin. — Það
dylst engum heilskyggnum
manni, að hér er mikið al-
vörumál á ferðum. Sumir
þykjast hverfa frá ölium
menningararfleifðum í nafni
þess, að þeir séu byltinga-
menn. En bylting er engi’ii
tortíming gamalla verðmæta,
heldur útrýming þe’rra afla,
sem hindra eðlilega þróun
þe'rra verðmæta fram á leið.
Við ryðjum engum björgum
ur vegi, ef við byrjum með
því að ryðja í burtu festu
þeirri, sem við verðum að
hafa við fætur. Þjóð’egar
erfðir okkar og þar með ást
á línum og litum okkar fagra
og stórbrotna iands er sú
festa, sem við verðum að
hafa við fætur, ef við eigum
að vera bess megnug að valda
þ'rim átökum, sem va'da verð-
u r, ef við eigum að bjarga
landi okkar og þjóðiífi frá
þeirri tortímingu, sem yfir
vofir.
ísienzkt þióðlif hefur verið
alþýðunnar iif, ísienzk menn-
ing hefur verið a'þvðimnar
menning. Og Isiand hefur ver-
ið elskað af alþýðunni einni,
og fcegar hún hefur missþ það
iand úr höndum sér, þá hefur
það ávallt verið fvrstn 'y'erk
Framhald á 8.. síðu.