Þjóðviljinn - 02.04.1955, Síða 7

Laugardagur 2. apríl 1955 — ÞJÓÐVILJINN — (7
í húsinu til hægri átti H. C. Andersen lengi heima í bernsku — par er nú minningar-
safn hans.
H. L Andersen
150 ára minning
H. C. Andersen var alla ævi
heimagangur í húsum vina
sinna — sjálfur átti hann ekk-
ert heimili. Ævintýri hans
sjálfs byrjaði þannig að hann
fór að segja börnum gestgjafa
sinna sögur þegar búið var
að borða. Það voru í fyrstu
sögur sem hann hafði heyrt í
æsku: þjóðsagnir og ævintýr.
Brátt tóku hinir fullorðnu að
leggja eyrun við. og gesturinn
vildi þá einnig segja þeim
eitthvað til yndis og lærdóms:
hann tók að breyta ævintýrum
sínum eftir þörfum stundar-
innar; von bráðar urðu til
sögur og ævintýr sem aldrei
höfðu verið sögð áður — fædd
í ímyndun þulsins sjálfs. Hann
var nær þrítugu þegar hann
hóf þessa sagnagerð, og hann
hélt henni áfram án hvíldar
þau 40 ár sem hann átti ólif-
uð. Hann hafði áður gerzt
allstórvirkt skáld í öðrum
greinum; er fyrstu ævintýrin
komu fyrir almenningssjónir
spáði einn vinur hans því að
fyrir fyrri skáldskap mundi
hann hljóta frægð, en ódauð-
leik fyrir ævintýrin. Fyrri
hluti spárinrtar hefur reynzt
nokkuð orðum aukinn, síðari
hluti hennar hefur komið ná-
kvæmlega heim.
Andersen stóð á þrítugu er
fyrsta ævintýrasafnið kom á
prent. Æska hans hafði verið
strangur skóli. Hann var sonur
skósmiðs á Óðinsvéum, og
hafði misst föður sinn 1,1 ára
gamall. Það var fátækt hús,
afi hans hafði verið geðveikur,
móðir hans lagðist siðar í
drykkjuskap. I bernsku var
hann þó látinn tiltölulega
sjálfráður um hætti sína. í-
myndunarafli hans voru þá
þegar lítil takmörk sett, og
ungur lék hann með brúður,
stofnsetti sitt eigið brúðuleik-
hús. Koma leikflokks frá Kon-
unglega leikhúsinu til Óðinsvéa
olli því að eftir það stefndu
allir draumar hans til höfuð-
borgarinnar. En hann skyldi
verða skraddari í fæðingarbæ
sínum. í staðinn fór hann til
Kaupmannahafnar 14 ára að
aldri. Hann vildi gerast dans-
ari, braut sér leið inn í stofu
dansmeyjar einnar og tók að
dansa fyrir hana og syngja.
Síðar kvaðst hún hafa haldið
að strákurinn væri vitlaus,
enda rak hún hann öfugan á
dyr. En þessi ófríði langi
drengur, sem aldrei kunni nein
tök á ýmsum viðfangsefnum
daglegs lífs, var gæddur sjálfs-
trausti sem sást ekki fyrir —
„ég ætla að verða frægur“,
sagði hann við móður sína áð-
ur en hann kvaddi; rakti henni
síðan ágrip af ævisögum nokk-
urra mikilla manna er í fátækt
höfðu fæðzt og alizt. Frá dans-
meynni hélt hann rakleiðis til
stjórnanda Konunglega leik-
hússins og fór fram á að fá
atvinnu. Leikhússtjórinn svar-
aði að hann væri of horaður
fyrir leikhús. Hinn orðfrakki
sláni frá Fjóni svaraði blygð-
unarlaust: „Ef ég fengi 100
ríkisdala laun mundi ég fljótt
verða nægilega feitur“. En þá
varð kammerherrann alvar-
legur, svaraði því til að hann
réði aðeins til sín fólk sem
hefði ti) að bera einhvern
snefil almennrar kurteisi.
Þar með var sá draumur
búinn. Leiðin lá á trésmíða-
verkstæði, en þar var svo ljótt
tal að hinn „ókurtéísi“ skó-
smiðssonur hélzt þar ekki við.
Fyrir tilstilli góðra manna
komst hann síðar í mennta-
skóla í bænum Slagelse. Ander-
sen hafði ekki dvalizt þar lengi
er hann nefndi staðinn Plag-
else. Að lokum sagði skólastjór-
inn honum að fara til fjand-
ans. Hann leitaði þá enn á
náðir vina sinna í Kaupmanna-
höfn, þeir útveguðu honum
einkakennara; og árið 1828
lauk hann stúdentsprófi. Yfir
slíku prófi hvíldi þá nokkru
meiri ljómi en nú: Andersen
var kominn í hóp „andlegu
stéttarinnar“; héðan í frá lifði
hann eingöngu af penna sín-
um — og á vinum sínum. Það
er óþarfi að rekja hér ritstörf
hans fram til 1835: verk hans,
önnur en ævintýrin, eru ekki
lifandi skáldskapur i dag; ýms
leikrit hans voru þó um skeið
leikin dálitið í Kaupmanna-
höfn, sumar skáldsögur hans
þóttu rétt læsilegar, nokkur
ljóð hans vöktu gleði í hjört-
um. Merkari þykja fáeinar
ferðabækur hans, og þó um-
fram allt sjálfsævisagan, Mit
Livs Eventyr, sem út kom fyr-
ir réttum hundrað árum. Er
liöfundurinn kom til vina sinna
eftir hádegi 2. apríl 1855 gat
liann sagt þeim að þá um
morguninn hefði hann lokið
nýjasta meistaraverki sínu:
sj álf sæ visögunni.
Skaplyndi H. C. Andersens
var ekki einleikið. Hann var
hégómagjarn úr hófi fram,
hann gerði sér dælt við aðals-
menn og fursta, þótti mikil
fremd að vera konungsgestur,
rak harðan áróður fyrir verk-
um sínum, taldi þá hafa rétt-
ast fyrir sér er hrósuðu lionum
mest. Á hinn bóginn bjó hann
ævinlega yfir upprunalegu við-
horfi við lifinu og tilverunni,
honum var mjög í mun að
varðveita barnið i sjálfum sér,
eins og hann komst að orði;
vinir hans margir áttu ekki
nógu sterk orð um djúprætta
góðvild hans, samúðarþel, op-
inskái, hreinleik í hugsun. Það
eru þessir síðartöldu eðlisþætt-
ir hans sem lýsir af í ævin-
týrum hans. Ævintýr er sagan
af því hvernig góður maður
fær umbun dyggðar sinnar,
illur maður hlýtur refsingu fyr-
ir ódáð sína — í ævintýri hef-
ur réttlætið framgang. Þar
eru öll hversdagsleg lögmál
rofin: þannig verður lögmál
réttlætisins máttugast. Dýr og
blóm og gripir tala mennskri
tungu, þyngdarlögmálið er á
bak og burt, hafið gengur á
land, myrkrið verður gegnsætt,
grafir ljúkast upp, loftið verð-
ur fast undir fæti, ein fjöður
verður fimm hænur; en endur-
gjaldslögmálið, undirstaða alls
siðgæðis, stendur. Við göngum
út frá því sem frumstaðreynd
að ímyndunarafl H. C. Ander-
sens hafi frá upphafi verið fá-
gætlega frjótt, umhverfi hans í
bernsku gaf því byr undir
vængi — þó öðrum hefði það
einungis orðið til andlegs nið-
urdreps; dul þjóðsögu og ævin-
týrs rann honum í merg og
bein á ungum aldri. Þróun
þjóðfélagsins, stefnur í skáld-
skap, og að lokum ferill hans
-sjálfs — allt þetta markaði
hugarstefnu hans, renndi stoð-
um undir ævintýragerð hans.
Hann byrjaði að skemmta
börnum. En hinum fullvaxna
manni, er í barnslegum hrein-
leik dreymdi fegurð og rétt-
læti, var sú skemmtan ekki
nóg. Hann var ekki heimspek-
ingur, en hann gerðist siðferð-
isprédikari — mjög nýstárleg-
ur, mjög skemmtilegur. Hann
gerðist kennari réttrar breytni;
en hann beitti ekki vendi, held-
ur sagði hann dæmisögu. Fjöl-
mörg ævintýri hans eru þess-
háttar „nytsemdarskáldskap-
ur“. Og þetta skáld, sem ferð-
aðist um löndin til að hafa eft-
irlit með frægð sinni og sitja
veizlur hjá furstum, sagði eitt
sinn í Athugasemdum um æv-
intýr sín: „Barnið í gröfinni
og Móðirin eru þau tvö ævintýr
er fengið hafa mér meiri gleði
en allur annar skáldskapur
minn, því þau hafa rniðlað svo
margri syrgjandi móður hugg-
un og styrk“.
En meistari okkar leikur á
fleiri strengi. Klukkan er æv-
intýr um lífsgáfuna og leitina
að lausn hennar, Ljóti andar-
unginn er í einu persónulegt
kvein og persónulegt sigurhrós,
Næturgalinn er algild dæmi-
saga um það hvernig fer er
menn velja svikinn málm fyr-
ir hreinan, Nýju fötin keisar-
ans er ævintýr um samsinni
hugleysisins. í hinum síðartöldu
ævintýrum á blekkingin heima
við keisarahirðir, í hásætum. í
fyrra ævintýrinu er fátækur
fiskimaður boðberi sannleik-
ans: „Það er dáfallegt að
heyra, og það líkist, en eitt-
hvað vantar samt, sem ég veit
ekki hvað er“, segir hann um
söng vélgalans sem hirðin
krýpur. f hinu ævintýrinu rýf-
ur lítið barn blekkingarhjúp-
inn: „Nú, hann er þá ekki í
neinu'." Þessi ævintýr votta að
H. C. Andersen var ekki öld-
ungis háskalaus liirðgestur:
hann sá dýpra en þeir vissu,
þekkti sinn Goðmund og Glæsi-
velli hans. Þau sýna einnig
hvar skáldið vænti sannleik-
anum helzt halds og trausts:
í hjarta alþýðumannsins, í
auga barnsins. Hann var fædd-
ur og fóstraður öreigi; hann
þekkti litla manninn í þjóð-
félaginu nógu vel til að viður-
kenna tign hans, óspillta af
sýndarmennsku yfirstéttar og
hirðar þar sem barizt er um
horbein og mötunauts sæti af
góðlátlegri grimmd. Hann var
alþýðumaður alla ævi, ’tengdí
allan draum sinn upprunalegu
viðhorfi og óspilltum eðlileik
fiskimanns og b^rnsins hans.
Á þetta er vert að leggja á-
herzlu í dag þegar uppdubbaðir
hirðsnápar munu nudda sér ut-
an í minningu hans af því
hann er nógu löngu dauður.
Lif og verk H. C. Anderséns
felur í sér eina af mótsögnum
tilverunnar. Ef þjóðfélagslegur
uppruni og æskukjör hefðu ver-
ið einráð um örlög hans, hefði
hann sólað skó eða saumað
brækur í fæðingarbæ sínum
meðan þrek entist, drujtkið sig
fullan um helgar, máski orðið
geðveikur á miðjum aldri. En
svona fór: á 150 ára afmæli
hans heldur fólkið í gervöllum
heimi minningu hans í heiðri.
Aldrei hefur ódauðlegra skáld
verið alið. Hann sagði sjálfur
að lof gerði sig góðan. Það er
vafamál að aðrir menn séú þá
betri í eilífðinni. — B. B.
i pessu húsi er H. C. Andersen talinn fœddur
H. C. Andersen