Þjóðviljinn - 09.03.1957, Blaðsíða 7

Laugardagur 9. marz 1957 — ÞJÓÐVILJINN — (f>
„Á einum stað í hinu víð-
lenda þýzka ríki, þar sem her-
mannahælar glymja á götu-
steinum, þar sem hergöngu-
lög gjalla og þar sem heræf-
ingahróp bergmála í herskál-
um---- sem sagt: á einum
stað í þýzka keisaradæminu,
nánar tiltekið í Prússlandi,
það er að segja á lögreglu-
stöðinni í Potsdam, situr Vil-
helm nokkur Púgt, skósmiður
að menntun, og híður þess að
einhver hinna tignu herra með
gullnar nefklemmur, ógnvekj-
andi yfirskégg og nauðrakaða
svírissvíra láti svo lítið að
inna erindi hans.“
Þetta er nokkurskonar
sviðslýsing í upphafi leikrits-
ins sem útvarpið flytur í
kvöld. Það heitir Höfuðsmað-
urinn frá Köpenikk (Der
Hauptmann von Köpenick) og
er eftir þýzka rithöfundinn
Carl Zuckmayer. Höfundur-
inn, sem fæddist árið 1896 í
smábænum Nackenheim í Rín-
arbyggðum, samdi leikritið ár-
ið 1931; og fór það síðan sig-
urför frá landi til lands. Þeg-
ar nasistar komust til valda
leitaði Zúckmayer úr landi,
og bjó síðan um hríð í Banda-'
ríkjunum. Það er augljóst að
höfundur Höfuðsmannsins frá
Köpenikk gat ekki vænzt
góðrar sambúðar við nasista
og ríkiskerfi þeirra. Leikritið
er hlæjandi ádeila á þýzkan
heraga, biturt skop um þýzka
skriffinnsku, napurt háð um
blint vélgengi þýzkrar her-
skipanar. Leikritið hæfði þeim
mun betur í mark sem það
var ekki með öllu spunnið
upp í huga skáldsins, heldur
byggðist á sannsögulegum at-
ur var þá 57 ára gamall og
hafði dvalizt í fangelsum
"^rjúgan hluta ævi sinnar.
Eins og í leiknum framdi
hann fyrsta þjófnað sinn út
úr peningavandræðum, fékk ó-
2000 marka verölaun voru
heitin peirn er handtœki
höfuðsmanninn falska, og
hér les Vilhelm Fúgt „ó-
~bxeyttur“ tilkynningu um
pað.
hæfilega harðá refsingu, gat
hvergi fengið vinnu er hann
var látinn laus. Hann varð
að stela áfram til að hjara.
En það var stolt hans í niður-
lægingunni, á sama hátt og í
sjónleiknum, að hann. stal
aldrei frá einstaklingum,
heldur aðeins frá opinberum
stofnunum — enginn fátækur
varð fátækari af verknaði
hans. Svo var það eitt sinn
er Vilhelm Fúgt var enn að
nýju kominn undir lás og slá,
að hann trúði samfanga sín-
Borgarstjórinn í Köpenikk,
fangi höfuösmannsins,
kveður konu sína áður
hann sé fluttúr til Berlínar
burðum; og er nú að segja
frá þeim.
Aðálpersóna leikritsins heit-
ir Vilhelm Fúgt, og svo nefnd-
ist einnig skósmiðurinn sem
gerði þýzka herinn að aðhlát-
ursefni heimsins á haustmán-
nðum 1906 — hálfri öld áður
en vestrænar lýðræðisþjóðir
voru önnum kafnastar að end-
urreisa hann enn að nýju,
eftir morð og hrun tveggja
heimstyrjalda. Fúgt skósmið-
um fyrir þvi að nú yrði endir
á. þessu hundalífi; þegar hann
kæmi út, skyldi hann taka
herinn í þjónustu sína og gera
eitthvað stórt, Vilhelm nokk-
ur Fúgt skyldi sýna þeim í
tvo heimana.
Og Vilhelm nokkur Fúgt af-
plánaði refsingu sína og var
látirin laus. Hann labbaði sig
til fornsala eins í Potsdam
og keypti af honum sæmileg-
an höfuðsmannsbúning., Hann
hélt til Köpenikk, útborgar
Berlínar, með búninginn í
pappaoskju undir hendinni,
fór inn á salerrii á járnbraut-
arstöðinni og skipti þar um
föt — nákvæmlega eins og í
leikritinu. Út úr sálerninu
kom reffilegur Ir'-fuð.smaður í
þýzka hernum; sá hélt á
öskju undir hendinni (með
gömlu fötunum í), bað fyrir
hana í farangursgeymslu
stöðvarinnar og hélt síðan
brott — tigin persóna í hin-
um keisaralega þýzka her.
Nú segir ekki fleira af
Vilhelm Fúgt höfuðsmanni í
bili, en siðar þennan sama
dag hittir hann á þjóðvegin-
um fyrir utan Köpenikk lítinn
herflokk sem hafði verið að
æfingum, en var nú aftur á leið
til herbúðanna. Höfuðsmaður-
inn skipaði flokknum að nema
staðar, hvað hann og gerði,
tókst á hendur stjórn hans
í nafni keisarans og sneri hon-
um inn til bæjarins. Skýrði
hann liðþjálfanum frá því í
Hems Rúhmann sem höfuðsmaðurinn frá Köpenikk í
nýlegri pýzkri mynd eftir leikriti Zuckmayers.
fáum orðum að „byltingar-
fundur“ stæði yfir í ráðhús-
inu í Köpenikk, og væri það
verkefni þeirra að leysa fund-
inn upp. Keisarinn lifi!
Héldu þeir nú allir til ráð-
hússins í Köpenikk og slógu
hring um það. Sjálfur fór
hinn nýbakaði höfuðsmaður í
liinum keisaralega þýzka her
inn í ráðhúsið, ásamt nokkr-
um mönnum úr flokknum, þar
sem þeir handtóku borgar-
stjórann pg alla starfsmenn
embættisins. Höfuðsmaðurinn
skipaði iiðþjálfa sínum að
flytja fangana. til Berlínar, en
sjálfur varð hann eftir til að
setja nýja bæjarstjórn og
Þessi mynd var tekin árið 1908, er Vilhe’m Fúgt var látinn laus úr Tegeler-fangelsi
eftir afplánaöa refsingu fyrir herhlaupið i Köpenikk. Berlínarbúar fögmiöu honum,
par sem hann ók um göturnar.
huga að „kassanum“. Kass-
inn kom bráðlega í leitimar,
og voru í honum 4000 mörk
í reiðufé. Stakk höfuðsmaðúr-
inn þeim í vasa sinn, hélt síð-
an aftur einn síns liðs til
járnbrautarstöðvarinnar, sótti
öskjuna, fór inn á salernið og
kom þaðan út óbreyttur borg-
ari — atvinnuleysinginn og
þjófurinn Vilhelm Fúgt skó-
smiður.
Fregnin um herhlaupið i
Köpenikk barst eins og eldur
í sinu um allt landið og síðan
um alla álfuna — m"rgum
var ósárt þótt þýzki herinn
yrði fyrir dálitlu skakkafalli;
bað var hle^ð ,nð honum um
þvera og endilanga Evrópu.
En höfuðsmannsins týnda var
leitað dyrum og dyngjum í
hálfan mánuð, en þá kom Vil-
heim Fúgt í leitirnar; sam-
fangi hans, sem fyrr er getið,
leysti frá skjóðunni. En það
var ekki hætt að hlæja þótt
sökudólgurinn væri fund’nn.
Það ^ar einmitt ennþá
skemmtiiegra að maðurinn,
sem lék á her hans keisara-
legu hátignar, skyldi vera
þjófur og tugthúslimur sem
ekki átti að bera neitt skyn-
bragð á hermannlega aðferð.
Og nú sýndu þýzk dómsvöld
nokkurn snefil af skynsemi:
þau dærndu Villielm Fúgt í
mjög væga refsingu, miðað
við þann virðingarhnekk sem
herinn hafði beðið af tiltæki
hans. Er hann hafði afplánað
refsinguna, hélt hann til Lúx-
emborgar. Fé það, sem honum
hafði safnazt í síoustu fanga-
vistinni, notaði hann til að
koma sér upp skósmíðastofu;
og stundaði hann þar iðn sina
í friði og spekt til dauðadags
1922. Þannig lifði hann fyrri
heimstvrjöidina, er hinri keis-
aralegi ’: þýzki her hugðist
hefna hlátursins frá 1906.
Seytján árum síðar gerði
hann annað tilhlaup. Og enn
er hann ltominn í rAshoIuha.
Leikrit Zuckmayers, sem
Framhald á 10. siðu.