Þjóðviljinn - 10.12.1960, Blaðsíða 7

Laugardagur 10. desember 1960 •— ÞJÓÐVILJINN
3
Þessa heims og annars
Oscar Clausen: Við yl
miuninganna. Bókfells-
útgáfan. Rvík 1960.
230 blaðsíður.
Þetta er þriðja bindið af
endurminningum þessa fjöl-
fróða Snæfellings. Höfundur
er f járkaupmaður, hrossa-
prangari, templari og skottu-
læknir af vangá og kynnir
okkur fjölda fólks af öllum
stigum. Við sitjum með hon-
um á s’ðkvöldi í gömlu kaup-
mannsheimili í Hólminum,
andrúmsloftið er þrungið af
vind'areyk og ilmandi toddýi,
en áður varir leggur að okk-
ur ískaLdan gust ofan úr
Kerlingaskarði, — pósturinn
hefur orðið úti. Þetta er blæ-
brigðarík bók um gleði og
sorgir.
Eins og all’r aldnir íslend-
ingar man Clausen íslenzka
fornöld og skeið einhverra
stórbrotnustu hamskipta, sem
nokkur þjóð hefur lifað.
Minningar hans eru ekki sam-
felld saga stórbrotinna at-
burða, heldur brotasilfur, mis-
jafnlega skýrar svipmyndir af
atburðum og fólki bæði lífs
og liðnu.
Hann virðist hafa átt því
láni að fagna að lenda í góð-
um félagsskap um dagana,
enda heitir fyrsta bindi minn-
inga hans „Með góðu fóiki“.
Honum er ógjarnt að narta
í náungann, en er gæddur
rikri samúð með söguhetjum
eínum og bregður oft upp eft-
irminnilegum myndum af ör-
lögum þeirra. Bezti þáttur
bókarinnar er um séra Jens
Hjaltalín, sem flýði með konu
sinni prestsetrið á Langanes-
strönd „eitt harða vorið“ og
fór einhesta til frændfólks
vestur við Breiðafjörð. „Ann-
að og meira en þau gátu haft
á hestunum, bundið við söðla
sína, áttu þau ekki af jarð-
neskum munum, og skepnur
átti prestur engar nema ‘hest-
ana, sem þau riðu. Um vorið
höfðu þau orðið að þola hung-
ur og kulda, því að þau voru
um tíma bæði bjargarlaus og
eldiviðarlaus. Þegar prestur
hafði yfirgefið staðinn og
frostið fór úr þekju baðstof-
unnar, féll hún ofan í tóft-
ina. Síra Jens hafði í eldivið-
arleysinu orðið iað brenna öll-
um viðum innan úr bænum,
og þegar taka átti út prest-
setrið um vorið, voru hús
staðarins ekki annað en mold-
arhrúga“,
Jens baslar í prestskap á
Snæfellsnesi af frægu fyrir-
h.vggjuleysi að lokum með
ráðsmanni og ráðskonu; hún
er forkur og stjórnar presti,
en verður blind, af því að
augun hrökkva úr höfði henn-
ar af ákafa, er hún slær vef-
inn, og ráðsmanninum telur
prestur sig aldrei geta nóg-
samlega greitt verkkaupið.
Þátturinn um þetta fólk er
lietjusaga um listamann og
öðling, sem kjörin kreppa og
kýta.
Það verða harðfylgnari
menn á leið Clausens en
presturinn á Setbergi. Orðtak
Kristjáns Jörundssonar á
Þverá var: „Það skal“, — en
Clausen fræðir lesandann eink
um á því, hve þessi lífsstefna
lék höfund sinn stundum
grátt. Boldangsmenn eru ein-
hvern veginn ekki hans fólk;
hin hrjúfa skapgerð þeirra
verður honum efni í gaman-
sögur. Hann dvelur einkum
við hjálpsemi manna og gest-
risni. Skyndimyndin af kon-
unni í kotinu, sem rífur eina
línlak'ð, sem hún á, til þess
að binda um meiðsli hans og
feimin kýs sér lífstykki að
launum, er ein af mörgum
smáperlum, sem gera minn-
ingar Clausens einkar hug-
þekkar.
Aðrir menn hafa mér vitan-
lega ekki lýst betur því
Grettistaki, sem íslendingar
lyftu, er þeir stofnuðu Eim-
skipafélag Islands og eignuð-
ust fyrsta millilandaskipið.
„Það var bláfátæk, en ein-
liuga þjóð, sem stofnaði fé-
lagið.----------Það kom fyr-
ir, að tveir urðu að leggja
saman aleigu sína til að geta
eignazt einn einasta tuttugu
og fimm króna hlut! Margir
unglingar spöruðu allt við sig,
söfnuðu 25-eyringum í heilt
ár til þess að geta lagt í
þessa guðskistu þjóðarinnar“.
Og hann nefnir ýmis dæmi
máli sínu til stuðnings. Það
er mikið um dýrðir, þegar
Gullfoss kemur í fyrsta sinn
til landsins og siglir milli
hafna og menn taka að skoða
skipið sitt. Mikið hefur ver-
öldin breytzt frá 1915.
Olausen Jeiðir lesandann
með bukti og beygingum fram
fyrir tröllið og fjárglæfra-
manninn AJberti Islandsráð-
herra, sem dútlaði að lokum
við það að prjóna sokka og
sauma kaffipoka. En Clausen
kann skil á fleiru en fólki og
ráðlierrum, því að hann á sér
kunningja í öðrum heimi. Um
aldaraðir hafa Islendingar bú-
ið á mörkum hins raunveru-
lega og ímyndaða, átt sér
kærasta nágranna í hulduhól-
um og álfaborgum og miður
geðþekka móra og skottur að
gistivinum. Clausen býr enn
á þessu forna fróni. Hann á
sér skottlausa tófu, sem
varð dönskum kaupmanni að
bana, að ættarfylgju; e. t. v.
hafa þau grandað hvort öðru.
Oscar Clausen
Þótt tæfa sé ekkert hrífandi,
þá reynist þetta mesta gæða-
dýr, eins og allir aðrir, sem
Clausen kynnist. Að vísu gera
sumar eilífðarverurnar lionum
smáglennur, kippa t.d. botn-
inum undan rúminu hans;
annars eru þetta allt sauð-
meinlausar en helúur viðvika-
liprar verur. Þeim virðist
helzt vera í nöp við raf-
magnsmenn og ekki að ástæðu
lausu, en ég verð að játa, að
rafmagn og eilifðarverur eru
mér jafnmikil ráðgáta.
Málfar Clausens er J5purt
og frásögn fjörleg, dá'ítið
lrýr, og bókin er vel út gefin.
Björn Þorsteinsson.
Aí enskum bókamarkaði:
Úrdráttur úr eyðileggingu
Picasso: His Life and
Work 'By Rcland Pen-
rose. Gollancz 25 s.
Því er ekki neitað, að ýms-
ar samsetningar lita og forma
þykja. mönnum fallegar í
X’ablo Picasso
sjálfu sér. Myndlistarmenn
hafa löngum reynt að nota
samsetningar þessar til að
sýna manninn, verk hans eða
náttúruna. Síðustu fimmtíu
árin liefur vaxandi hópur
myr.dlistarmanna tekið að
fást við hreinræktun þessara
samsetninga forma og lita.
Pabló Picasso, áhrifamesti
og frægasti málari 20. aldar-
innar, hefur ekki verið í hópi
þessara myndlistarmanna. —
Skoðanir sínar á myndlist
setti lrann fram í þessum orð-
um í viðtali við Christian
Zervos í Caliiers, d’Art 1936:
„Abstrakt list er engin til. Á
einliverju verður að byrja.
Síðar er unnt að má út svip
raunveruleikans. Það er ekki
hættulegt; hugskotsmyndin af
Framhald á 10. siðu
ÍSLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
129. þáttur
10. des. 1960
Orðabelgur
Ýmsar upplýsingar hafa bor-
izt um þau orð er spurt hefuí
verið um hér í þættinum,
hverflitur (bæði nafnorð og
iýsingarorð), en það er í
Reykjavíkurmáli oft nefnt
sjansérað, sem er næsta vond
íslenzka. Annað orð er til í
þessari merkingu og er sjálf-
sagt það komi fram, því það
er gott: litföróttur,
það er sem skiptir lit eftir því
hvernig ljósið endurkastast af
efninu, en einkum er þetta not-
að um vefnaðarvöru. Einnig
eru ýmsir lesendur sem kann-
ast við orðalcppa („sá fékk nú
orðaleppana“), kúvík („strand-
ferðaskipið sjeikir hverja kú-
vík“). Þátíðin hangdi af sögn-
inni að hanga mun miklu út-
breiddari en ég hugði, og eru
heimildir um hana úr Þing-
eyjarsýslu, Fiiótum í Skaga-
firði, Fljótsdalshéraði, og einn-
ig kemur hún fyrir í einu hand-
riti Snorra-Eddu (Konungs-
bók). Því er líklegt hún sé
til víðar á landinu en hér
hefur verið tilgreint, og væri
mjög æskilegt að frétt’a af
því. — Annars verða svör urri
ofangreind orð rakin síðar.
Þá eru hér nokkur orð sem
tilgreind eru í orðabók Sig-
fúsar Blöndals, en æskilegt
væri að fá fleiri heimildir um.
Algengast er að nota nafn-
orðið herfa um það sem er
mjög ljótt útlits, og sú merk-
ing er talin íyrst hjá Sigfúsi.
E'n þar eru einnig tilgreindar
merkingarnar lingerður mað-
ur eða raggeit, hugleysirigi.
Þessa notkun orðsins þekki ég
ekki og þætti mér gaman að
frétta nánar af henni.
Nafnorðið híma er í orðabók
Sigfúsar talið vestfirzka og
þýtt sem skammvinnur þurrk-
ur (þerrihíma) annars vegar
og stuttur svefn eða blundur
hins vegar. Nú hefur mér ver-
ið sagt að til sé þriðja merk-
ingin: þokuslæðingur eða skýja-
drög, en um hana skortir mig
frekari heimildir og væri því
þökk á vitneskju um það at-
riði.
Sögnin að hveskjast er í
orðabók Sigfúsar (viðbæti) tal-
in í sambandinu „hveskjast við
einhvern“ og þýdd = gera ein-
hverjum smágrikki. Orðið er
merkt Rangárvallasýslu, en
ekki man ég eftir að hafa heyrt
það þar né séð annars staðar.
Sigfús Blöndal nefnir hvor-
ugkynsorðið hvippi aðeins um
lykkju á öngli (þar sem öngul-
taumurinn er festur í), en einn-
ig eru til heimildir um það í
merkingunni „lítill engjablett-
ur“. Væri mjög þarflegt ef
þeir lesendur sem kunna að
þekkja þetta orð, létu mig
vita hvaða merkingu þeir eru
vanir í því. — Einnig er til
myndin hvippur í sambandinu
„vera eins og hvippur
kopp“, sem er skaftfellska oa
að vera eins og hvippur og’
merkir að vera óstöðugur eða
reikull. Ekki er mér Ijóst hvað-
orðið getur merkt upphaílega.
en það er talið rótskylt bæði
hvumpinn (hvimpinn) og-
hvumsa. Alþekkt er orðasam-
bandið. „út um hvippin og'
hvappinn“ = hingað og þang-
að, á víð og dreif, og er það
venjulega talið að bæði orð-
in séu karlkyns. Sú' skýring'
virðist mér þó fullt eins eðli-
leg að hér sé um að ræða
hvorugkynsorðið hvippi i
fleirtölu með greini, í merk-
ingunni engjablettur eða eitt-
hvað þvíiíkt, og karlkynsorð-
ið hvappur, en það merkir laut
eða lægð. Eítir því ætti orð-
takið að merkja „út um iaut-
ir og engi“ og' réttur ritháttur
væri þá „út um hvippin og:
hvappinn“. Þetta er aðeins til-
gáta, og má vel vera hún
standist ekki nánari athugun.
í sambandi við þetta er
rétt að minnast á að í orðabók
Sigíúsar Blöndals er nokkur
ruglingur á orðum sem byrja
á hv og kv. Ber það meðal ann-
ars til að sumir þeir höfundar
sem Sigfús orðtók rit eftir
vegna bókarinnar, kunnu ekki
að gera mun þessara hljóða
og rituðu hv þar sem vera á
kv. Svo er t.d. um Þorgila
gjallanda; hann ritar hvika i
stað kvika, og á sömu lunct
samtenginguna hvikuslíta. Þess-
ar röngu stafsetningarmyndir
Norðlendingsins hefur Sigfús
svo tekið upp sem millivísanir
í bók sína. Fleiri dæmi þessa
mætti nefna, en ekki skal íar-
ið frekar út í það að sinni.
í viðtali sem blaðið íslend-
ingur á Akureyri birti 12.
ágúst sl. við Björn R. Árnason,
á Dalvík, segir Björn m.a.r
„Mun það hvorttveggja ætt-
gengá og uppeldisminjar". Þetta
orð er alþekkt og auðskilið, og
Sigfús hefur tekið það í orða-
bólt sína. En þetta orðalagt
minnti mig á annað orð senn
haít er eftir Austur-Skaftfeil-
ingi og þótti undarlega til orða
tekið í öðrum héruðum. Hann
sagði einhvem tíma þegar hanu
var að vitna til þess hvaö
tíðkazt hefði í hans ungdæmi
þar eystra: „Það var ættcrnl
fyrir austan'* að gera hitt og
þetta, sem hann tiltók svo
nánar. Orðið er ekki til í þessw
ari merkingu í orðabók Sigfús-
ar, og væri mér því mikil
þökk á að heyra frá þeim les-
endum sem kunna að þekkjo
það. Beini ég þeim tilmælumt
einkum til manna af (sunnan-
verðum) Austfjörðum, því að
þaðan má helzt vænta sám-
stöðu með Austur-Skaftfelling-
um um orðafar, svo og til
Skaftfeilinga sjálfra.
Látum þetta nægja í þetta
í sinn.