Þjóðviljinn - 02.12.1962, Blaðsíða 7

*
Sunnudagur 2. desember 1962
ÞJÓÐyiLJINN
SIÐA 7
Svisslendingur
setur rétt
manninum
■
yfir
Árum saman hefur veriö hik-
að við að taka afstöðu tij sviss-
neska höfundarins Max Frisch.
Þegar betur er að gætt, mætti
næstum halda, að það stafaði
af því að hann hefði sjálfur
verið „hikandi" sem rithöfund-
ur. Hann hóf höfundarferil
sinn, hætti, brenndi eigin hand-
rit og tók sér fyrir hendur
borgaraleg störf; greip loks
upp þróðinn að nýju. Mörg
síðari verk sín hefur hann sent
frá sér eftir erfiðar fæðingar-
hríðir og endursamningar.
Hikið í afstöðunni til Friscn
myndi þó fremur eiga rót sína
að rekja til þeirrar ófrjóu inn-
hverfu, sem árum saman hef-
ur drottnað í andlegu lífi víða
um lönd; hins „kalda stríðs"
í anda þröngsýninnar, sem
einnig var orsök þess, hve seint
menn gáfu Bert Brecht gaum.
Að vísu var ekkj hægt að
benda á Max Frisch sem
kommúnista, en það var hægt
að þegja hann í hel sem gagn-
rýninn raunsæismann, fastan
fyrir, en um leið válega upp-
reisnargjarnan í meðhöndlan
sinni á mannlegum örlögum á
lokadægri hins borgáralega
samfélags, — öld heimsvaida-
stefnu, fasisma og styrjalda.
En nú hafa menn látið í
minni pokann fyrir Brecht, og
jafnframt er upplokið dyrum
fyrir Max Frisch. öðru stór-
menni evrópskra bókmennta.
Fyrir þrem árum kom t.d. út
í Danmörku skáldsaga hans
„Homo Faber“, og nýlega hef-
ur útkomið þar í landi önnur
skáldsaga eftir hann, auk þess
sem tvö leikrit hans eru sett
þar á svið. Gyldendal hefur
sent frá. sér skáldsöguna „Ekki
heiti ég Stiller" og í síðustu
viku september hóf Allé-
Scenen leikár sitt með frum-
sýningu á leikritinu „Kínverski
múrinn". frá 1946. Um svipað
leyti tók Alborg Teater til með-
ferðar nýjasta leikrit hans.
„Andorra", sem jafnframt kom
út í leikritasafninu Gyldendals
Teater.
Max Frisch fæddist í Zúrich
árið 1911. Hann hætti háskóla-
námi til að gerast blaðamaður
og samdi auk bess skáldsögu.
En hálfbrítugur lét hann bók-
menntir löqd og leið — og
brenndi annarri skáidsögu sinni.
ásamt ferðaþáttum. Að afloknu
húsameistaraprófi. 1940. var
hann kailaður til þjónustu í ör-
yggissveitunum svissnesku. og
hið sérstæða ásigkomulag sviss-
neskrar hermennsku (landvarn-
ir) — sem jafnan síðan hef-
ur verið honum þyrnir í auga
og eftirlætisefni til gagnrýni —
kom honum aftur inn á höfund-
arbrautina með dagbókarhrafl-
inu „Blaðaslitur úr brauðpakk-
anum“. Síðan hefur hann hald-.
ið áfram, með leikritum og
lausu máli. „Kínverski múr-
inn“ var í rauninni upphafið
á Evrópufrægð hans. En hann
var þá enganveginn „tilbúinn“
— samkvæmt hans eigin orð-
um varð tékknesk uppfærsla
á því leikriti til að opna augu
hans fyrir því, hvers nýtízku
leikhús krafðist. Árið 1955
sendi hann frá sér aðra út-
gáfu af sama verki, og það
er sú gerð þess, sem nú er
leikin á Allé Scenen.
Hér á landi hefur fram til
þessa ekki verið kynnt annað
af verkum hans en „Bider-
mann og brennuvargarnir".
hrífandi satíra um hina vesölu
uppgjöf smáborgarans fyrir
fasismanum. (þýð.) Jafnt
þessu verki má nefna skáld-
sögur hans tvær. „Stiller“ og
„Homo Faber", í hópi öndveg-
isverka í evrópskum bókmennt-
um síðari ára. Sagan af Still-
er má skoðast sem ærið glöggv-
andi inngangur að síðari verk-
um Frisch, er um mannleg
vandamál fjalla. Þar er á
miðju sviði gáfumaðurinn og
aðstaða hans í borgaralegu sam-
félagi, en út frá þeim punkti
er varpað Ijósi á allar þær að-
stæður aðrar, sem fyrir eru
teknar í hinu margþætta
höfundarverki hans saman-
lögðu.
ctijBt.íí ->tt't*» u innou ;
Stiller er nafn svissnesks
húsameistara, sem hverfur einn
„góðan veðurdag út í heim Qg
tekur sér nýtt nafn. Hann snýr
aftur heim til ættjarðar sinn-
ar með bandarískt vegabréf í
höndum, en er handtekinn og
grunaður af lögreglunni að
vera Stiller sá, sem hvarf. Tveir
þriðju hlutar bókarinnar eru
undirlagðir það margháttaða
málaþras, sem upphefst gegn
manninum í því skyni að
þvinga hann til að viðurkenna
tilveru sjálfs sín. Hið „frjálsa"
Sviss vill neyða inn á mann-
inn persónuleika og lífshátt-
um, sem hann sjálfur hefur
kastað fyrir róða ásamt fyrra
nafni sínu.
Sagan gefur margháttað til-
efni og tækifæri til ádeilu á
svissneskt þjóðfélag sérstaklega.
en við nánari lestur er hún
tjáning á árekstrum manna
almennt í borgaralegu samfé-
Max Frisch.
i
s
i
lagi — á því að vera „fram-
andi sjálfum sér“, sem Marx
hafði þegar á sínum tíma lýst
sem óhugnartlegri afleiðingu
kapítalskra þjóðfélagshátta.
Stiller er látinn standa and-
spænis þeirri kröfu að „við-
urkenna" sjálfan sig. Hér sem
annars staðar í ritum sínum
kemur Frisch inn á ritningar-
orðin: Elskaðu náunga þinn
eins og sjálfan þig, en undir-
strikar jafnframt þá kröfu, að
maðurinn elski einnig sjólfan
sig. Þú skalt viðurkenna sjálf- k
an þig, því þá muntu einnig *
geta viðurkennt heiminn eins
og hann er, og heimurinn mun
viðurkenna þig.
Það er til vitnis um hve
langt hin gagnrýna þekking
Frisch nær, að hann gerir ekki
þessa „eksistentiölsku" kröfu
að sinni eigin — það eru tak-
mörk hans, að lengra kemst
hann ekki. „Stiller er um kyrrt
í Glion og lifir í einveru", það
eru lokaorð skáldsögunnar. Þær
er ekki niðurstaðan í anda
Brechts: „Umbreytið heiminum.
því þess þarfnast hann“.
Sú heimspeki, sem fó.lst 1
verkum Frisch, svífur ekki í
lausu lofti .Hann er allajafna
í nánum tengslum við samfé-
lagsleg vandamál. „Sá scm ekki
‘ lætur sig pólitík ncinu varða.
hefur haslað sér völl þar sem
hann í rauninni sízt vildi vera:
hann rekur erindi þess flokks-
ins, sem valdið hefur“. Þannig
hljóðar ein hinna heimspeki-
legu hugleiðinga hans.
Síðasta verk hans, leikritið
„Andorra", grípur inn í við-
kvæmasta raunveruleik samtím-
an, þrátt fyrir áframhaldandi
heimspeki-vangaveltur og and-
orrísk dularklæði. Eins og all-
ir vita, er Andorra nafn á
lýðveldisríki einu í Pýrenea-
fjöllum. En verkið er „model".
segir höfundur sjólfur — þar
er auðsjáanlega skírskotað til
hins svissneska ættlands hans,
en í ósýnd þess eru greini-
legir drættir allra borgaralegra
„velferðarríkja“ „vorra daga.
Framhald ó 8. síðu.
i
i
'áns
nenn
1 rægur spekingur hefur sagt að
eitt höfuðverkefni sagnamanna
sé að blása lífsanda í persónur
sínar — hvernig tekst til um
j'að gerir gæfumuninn.
Stefán Jónsson segir í inngangs-
orðum nýju bókarinnar sinnar
að fólkið sem hann segir frá
hafi verið og sé lifandi pers-
ónur en komi bara fram undir
dulnefnum í tilefni dagsins. Það
má vel yera að svo sé, en skipt-
ir ekki máli. heldur hitt að Stef-
ári hefur lukkazt gamli lífs-
andagaldurinn. og Hans Menn
standa velflestir sprelllifandi ó
spjöldum bókarinnar og eiga
heima á þessum 227 blaðsíðum
í stóru bróti. Þar að auki eru
þeir líka barmafullir af djúprí
sneki og furðulegu pípi, og Ver-
v annahöfn mikið athafnapláss
a andlegu og veraldlegu svið-
v.num. Sögumaðurinn eru stadd-
ur í þessu á vetrarvertíðinni.
ag tekur sjálfur bátt í lífi manna
sinna, og líkar það mæta vel.
enda slær hans hjarta greini-
lega í takt við þeirra mann-
legu hjörtu, og nýtízk>» sálhnút-
ar hvorugum aðila tli trafala.
En þar með er ekki sagt að
allt sé í stakasta lagi, — Stef-
án lætur stundum vaða á súð-
um, og þá vill fljóta með alls-
konar dót sem hefði mátt kyrrt
liggja, kompás formsins á það til
að vísa út og suður og Stefán
vei’ður óljós, en þess á milli
er stýrt af mikllli leikni án
sjáanlegrar áreynslu og sigling-
in til fyrirmyndar. — og hafið
umhverfis Vermannahöfn hefur
eignazt sinn skrásetjara. En nú
má Stefán Jónsson líka fara að
athuga pólhæðina, hann er búinn
að sýna í tvígang, og sanna það
> seinna skiptið, að hann ræður
vfir þeim öflum sem þarf til
að skrifa góða bók, — nú krefst
|-,jóðin þess að hann fínpússi
n.æst. og gefi hanrí s,ér tíma
(il þoss mega aðrir höfundar
fara að vara sig, það
er klárt mál . JMA.
Lítil hugieibing
um andleg mdl
höfum um sólina er algjörlega
mannleg, kemur aðeins mönn-
unum við og er Guði ekki
sæmandi. Mönnunum virðist
ekki að sólin snúist umhverfis
jörðina. Það viðurkenni ég, þar
hefur Kóperníkus rétt fyrir sér.
En ég vil ekki ganga svo langt
að krefjast þess að Guð fari
eftir Kópemíkusi . . . Satt að
segja þarf ég ekki á Dóm-
arabókinni að halda til að vita,
að hin mannléga stjörnufræði
er ekki stjörnufræði Guðs“.
Menn gætu sagt að þetta
dæmi með sólina sé dálítið
billegt, en það er það ekki.
Þetta er hin eina hugsanlega
afgreiðsla vandamála þegar
mannleg þekking og guöfræði
rekast á. Það er löngu sannað
mál að lútertrúarmönnum væri
ar engilsaxar buðust til að miklu nær að læra af kaþólsk-
I sölum andans
Það hefur sjaldan verið eins
mikið um andlegheit á íslandi
óg einmitt þessa mánuði. Enn
einu sinni verða þær bækur
frægastar og vinsælastar sem
fjalla um þá loftskeytamenn
annars heims sem einn ágætur
rithöfundur hefur kallað mið-
ilstruntur. Þar að auki feng-
um við fjóra alvarlega og vel
meinandi menn til að rökræða
í útvarpinu um andalækningar.
Ennfremur áttu blaðamenn fjör-
legan viðræðufund í útv.arpssa’
um helvíti. Og þeir sem finnst
sú andleg speki of gróf sem
kemur frá engilsöxum eða
Gyðingalandi hafa nóg af ind-
verskum fræðum upp á að
hlaupa.
Það er mikill munur í öllu hjálpa okkur að koma vísinda- um heldur en af spíritismanum,
húsnæðisleysinu að það skuli iegum grundvelli og sönnunum sem þar að auki er afskaplega
vera svona vítt til veggja í uncjir þessa ágætu forfeður og fátæklegur og leiðinlegur.
sölum andans. samtímamenn okkar.
En þó yfirskilvitleg áhugamál
landans séu þannig af ýms- K.,lw'»l i
um toga spunnin, þá er það tVallUlMtd
okkar klassíska miðilsstúss sem Guðmundur Hagalín skrifar í
hefur greinilegayfirhöndina. Og Morgunblaðið um nýja bók ,
menn eru ósköp líberalir yfir Jónasar Þorbergssonar. Hann rokræðum um ei í t íf; þær
öllu þessu. Kannske hneyksl- telur - ásamt Jónasi - að eru^ aUar jafnviturlegar ^
ast einhver á þeirri ósvifm kirkjan boði úreltar kenning-
sem þarf til að gefa út helgi- ar á dögum tækni og raun
Kvenprestur.
Stoð hvers menningar-
þjóðfélags?
Forði okkur allir heilagir frá
Hinsvegar talar Sigurjón
Bjömsson um að trú sé nauð-
rit um Láru miðil, en það er vísinda. Menn láti sér þær ekki synleg. „Trú og visindi eru
tvær megmstoðir hvers menn-
ingarþjóðfélags“, segir hann.
þá eingöngu frá því sjónarmiði
að hún hafi móðgað stéttina
með bölvuðu svindli. Annars
eru menn ósköp líberalir og
segja íbyggnir:
„það er nú eitthvað til í þessu“.
Maður saknar þess mikils að
Halldór Laxness skuli vera bú-
inn að missa allan verulegan
áhuga á draugum — eins dg'
reyndar fleiru.
Gott er að eiga
góða að
íslendingar sem hafa af ýms-
um ástæðum dvalið í öðrum
löndum taka kannske of sjald-
an eftir því, að jrað er hægt
að flakka um mórg þjóðlönd
álfunnar án þess að nokkurn-
tíma sé minnzt á skyggna
menn, miðla og andalækna.
Það hefur náttúrulega tíðkazt
þar í sveitum eins og annars-
staðar að krakkar sæu búálfa
og ungir piltar vatnadísir, þó
er það líklega orðið mjög sjald-
gæft. Hinsvegar er þess að
minnast að þegar engilsaxar
tóku að dreifa spíritismanum
yfir heiminn á sínum tíma, þá
var strax orðið krökkt af fólki
með yfimáttúrulegar gáfur
um öll lönd. Oft voru þetta
vinnukonur hjá betri borgur-
Annar kvenprcstur.
Hann segir ennfremur að til
að ala og viðhalda frjálsum
persónuleika þurfi „bæði þekk-
ingu og trú, sanna trú“.
Nú sér hver maður að þáö
er afskaplega hæpin fullyrð-
ing að segja að trú sé óhjá-
kvæmileg meginstoð hvefs
menningarþjóðfélags. (Þaðan
getur verið stutt í fáránlegar
röksemdafærslur eins og til
dæmis þess ágæta ameríska
blaðamanns sem birti í sov-
ézku blaði í sumar svar sitt
við fyrirspurn um afvopnun:
hann sagði það væri ekki hægt
að tala við sósíalísku ríkin um
afvopnun af þvi að leiðtogar
þeirra tryðu ekki á guð). Hins-
vegar er miklu skárra að heyra
í mönnum sem ekki eru að puða
við að sanna einhverjar hinum-
meginhugmyndir sínar, heldur
láta sér nægja að halda þvi
fram að trú sé þjóðfélagsleg
nauðsyn. Um það er hægt að
rökræða. Það eru sjálfsagt uppi
geysimargir menn i dag sem
eru þeirri skoðun að þótt sann-
að væri að guð sé ekki til,
þyrfti samt að búa hann til
handa mannfólkinu.
Efnisheimurinn
En ekki megum við gleyma
I
!

um sem voru andlega sinnaðir nægja nú á dögum en vilji
og keyptu vísindarit um and- og þurfi sannanir til að trúa. því, að mitt í öllum þessum
ann. Tolstoj gerir skemmtilega Og spíritisminn sé semsagt leið íslenzku andlegheitum fáum við
grín að þessu í „Ávextir upp- út úr þessum vanda. fréttir úr efnisheiminum sem
Iýsingarinnar". Síðan datt Sýnu merkari er grein Sig- munu að öllum líkindum varpa
spíritismi úr tízku og miðlar urjóns Björnssonar sálfræðings skugga á andaheiminn þrátt
hurfu furðu fljótt í flestum sem birtist í sama blaði á fyrir allt. Morgunblaðið segir frá
löndum. Ég get nefnt það dæmi þriðjudaginn var. Hann bendir því, að tveir „kvikmyndajöfr-
að þrátt fyrir átta ára dvöl réttilega á það að sönnun á ar“ (annar þeii-ra var meira
í Rússlandi tókst mér aldrei máli trúarinnar og sönnun á að segja fyrrum eiginmaður
að heyra um skyggnan mann máli vísindanna er tvennt ger- Judy Garland) hafi slegizt í
eða miðla í landinu, og er ólíkt. Spíritisminn hræri þessu viðurvist hennar Sigríðar Geirs-
þetta þó stórt land. Hins veg- öllu saman, hnoði saman gervi- dóttur, blessaðrar stúlkunnar.
ar eru þar auðvitað til dá- vísindum sem reyna „að sanna og vonandi út af henni. Þannig
ieiðarar og huglesarar og ann- það sem ekki á að sanna og stöndum við íslendingar ágæt-
að slíkt fólk, en það hefur það sem ekki þarf að sanna lega að vígi á öllum vigstöðv-
látið annan heim í friði. ef menn trúa“. um; höfum gott lið af ágætum
Hitt er svo annað mál að Það er skemmtilegt að í þess- miðlum til að sanna hinumeg-
hefðir skipta miklu máli í ari grein sálfræðingsins bregð- intilveru okkar. og Sigríði
þessu efni eins og öðru. Rúss- ur fyrir gömlum og góðum ka- Geirsdóttur til að sanna amerí-
ar hafa aldrei átt drauga, svo þólskum hugsanagangi. Það er könum hérnamegintilveru okk-
það er kannske ekki von á nefnilega ófyrirgefanleg synd að ar svo ekki verði um villzt.
miklum andlegheitum hjá svo- hræra saman vísindalegum „Þessi frétt var á forsíðum allra
leiðis fólki, Jafnvel Færeying- sannleika og trúarlegum. Ég blaða í Hollywood og ná-
ar sem eru næstir nágrannar leyfi mér að vitna í Lantaigne grenni", segir Morgunblaðið.
okkar eiga engan sómasamleg- ábóta, sem er göður og verð- Sigríður sagði blaðinu einnig
an draug. Við höfum hinsveg- ugur kaþóliki þótt hann svo frá þvi að hún léki franska
ar alltaf verið í nánum kunn- sé sögupersóna hjá Anatole þjónustustúlku í framhaldssjón-
ingsskap við drauga, og það France. Hann sá ekkert athuga- varpsþætti hjá CBS og fengi
er ekki nema eðlilegt að við vert við að Jósúa stöðvaði sól- fyrir 400 dollara á viku.
iækjum því fegins hendi þeg- ina. „Því sú hugmynd sem við A.B.
I
1
á
1