Þjóðviljinn - 27.01.1963, Síða 7

Sunnudagur 27. janúar 1963
ÞJÓÐVILJINN
SfÐA •J
SÁ KANN NÚ LAGID Á ÞVÍ
„Ef heiminum ver'öur
skipt í hagsmunasvœði stór-
veldanna, há má vel svo
fara, að vér getum fitnaö
af þeim molum, sem hrjóta
af borðum hinna máttugu,
en vér verðum ekki full-
valda þjóð.“
Þetta er úr ræðu sem Sverr-
ir Kristjánsson flutti við há-
tJðahöld í Hafnarfirði 18. júní
1944, þegar íslenzka lýðveldið
var aðeins sólarhringsgamalt.
Það verður sem sé ekki annað
sagt en að snemma hafi verið
reynt að koma vitinu fyrir
menn í byggðarlagii núverandi
utanríkisráðherra og vara þá
við þeim hættum sem biðu
hins unga lýðveldis. En við-
vöruninni var ekki sinnt, sem
kunnugt er, og því er nú með-
al annars þannig komið á
nítjánda ári lýðveldisins, að
menn geta skemrnt sér við
amerískt hermannasjónvarp á
Brekkugötu 13 í Haínarfirði.
Það eru gildar ástæður til þess
að mér verður fyrst að nefna
þessa ræðu Sverris. Ég heyrði
hann að visu ekki flytja hana,
en ég las hana í Þjóðviljanum
einum tveim mánuðum síðar,
þar sem ég sat, rúmlega tví-
tugur galgopi, í kofa skógar-
höggsmanns vestur í Kletta-,
fjöllum Ameríiku. Þá var stríð,
og sá póstur sem flutti manni
vitglóruna að heiman var jafn-
an óratíma vestur yfir hafið,
og mátti raunar heita gott ef
þýzkir kafbétar skutu hann
ekki í kaf á leiðinni. Á þessu
fæðingarári lýðveldisins hafði
ég orðið var við ýmsar grun-
samlegar hræringar meðal
þeirra íslenzku verzlunar- og
menntamanna sem um þessar
mundir flykktust til Banda-
ríkjanna, og þegar árið gekk
í garð hafði ég heyrt einn á-
hrifamikinn islenzkan embætt-
ismann segja það í skálaræðu
í borginni Washington, að með
lýðveldisstofnuninni mundum
vér staðfesta þann vilja vorn
að rjúfa forn tengsl við Norð-
urlönd og gömlu Evrópu, vér
værum komnir á áhrifasvæði
„hinnar voldugu lýðræðisþjóð-
ar Nýja heimsins," og þar
mundi oss líka bezt vegna. Já,
menn voru teknir að gerast
býsna ameríkaníseraðir þá þegar.
Jafnvel liitt þroskaður ungling-
ur um tvítugt hlaut að finna,
að það var maðkur í mysunni.
Fyrir það er mér líka svo föst
í minni sú stund er ég las um-
rædda ræðu Sverris eitt kvöld
að loknu skógarhöggi þar vest-
ur í Klettafjöl'lum. Eg var að
vísu ekki alveg sammála öllu
sem í henni stóð, en þarna var
þó einn, sem ekki æpti bara
halelúja, hie-ldur leyfði sér að
gruna viss öfl um græsku, og
hafði auk þess einurð til þess
— í miðri hátíðarvíimunni —
að tjá mönnum þennan grun
sinn opinberlega. Að maður nú
ekki talaði um andargiftina.
Með þessari ræðu Sverris
komst ég fyrst undir áhrifa-
vald snilldar hans. og síðan
hefur mitt fátæklega sálarlíf
eiginlega aldrei fengið að yera
í friði fyrir þessum manni.
Og fyrir það vil ég einmitt
þakka honum í tilefni af því
að nú hefur Mál og menming
safnað saman nokkru af verk-
um hans og gefið út í bók sem
ber heitið Ræður og riss. Og
ég býst við, að margir róttækir
menn á mínu reki vilji taka
undir þessar þakkiir. Það eru
mikil kynstur og feikn af inn-
antómum vaðli sem yfir okkur
hefur verið dembt af hálfu
andstæðinga okkar, — og einn-
ig stundum af hálfu samherja
okkar, því miður. Hvílík bless-
un hefur það þá ekki verið að
eiga þess alltaf öðru hverju
kost að heyra Sverri Kristjáns-
son flytja ræðu eða le-sa grein
eftir hann? Það væri auðvitað
oflof að segja að hann hafi
leitt okkur í allan sannleika.
En um hitt held ég verði varla
deilt, að það sé fáum að þakka
fremur en Sverri Kristjánssyni,
að við skulum þó ekki vera
vitlausari en við erum.
Útkoma þessarar bókar er
Mka merkur bókmenntavið-
burður. Hér er sem sé á ferð-
inn einn slyngasti rithöfundur
þjóðarinnar. Hann er að visu
ekki rithöfundur af því tagi
sem úthlutunarnefnd lista-
mannafjár mundi reikna með í
sín-u árlega basli við að skipta
þessum tittlingaskít, sem hún
hefur úr að moða, niður á nógu
margar andlausar persónur og
leiðinlegar út um allan okkar
litterera hvippoghvapp. Þess-
er heldur ekki að væn-ta að
sú ágæta nefnd hafi gert sér
það ljóst, fremur en ís-lending-
ar almennt, að ritgerðaformið er
ein merkasta grein bókmennt-
anna; margix ritgerðahöfundar
ei-u einmitt meðal þeirra sem
hæst ber í bókmenntasögum
f’lestra mennin-garþjóða; til að
mynda er góður essayisti engu
ómerkari bókmenntapersóna í
augum Breta en góður nóvell-
isti.
Sverrir segir í minningar-
grein um Árna Pálsson: „Hann
varð snjallasti essayisti þessar-
arar aldar á íslenzkt mál.“
Þetta er kannski alveg rétt hjá
honum; alltaf finnst manni það
þó sisona að fullyrða hver sé
allra beztur á þessu eða hinu
sviðinu, þó það geti kannski
gengið í minningargneinum. En
af því ég er — Guði sé tof —
ekki að skrifa minningargrein,
og ek-ki einu sinni afmælis-
grein, þá læt ég nægja að lýsa
því yfix að Sverrir Kristjáns-
son er einn snjallasti óg
skemmtilegasti essayisti sem ég
hef lesið, — og ekki bara á
íslienzku, heldur og á erlend-
um málum. En ég hef — þó
ég segi sjálfur frá — gluggað
talsvert í erlenda essayista,
enda er ritgerðaformiið sú bók-
menntagrein sem ég hef löng-
um haft mestar mætur á.
Já hann kann heldur betur
lagið á því, þessi k-arl.
Formsnilld hans er einstök.
í ádeilugreinum fer hann venju-
lega hægt af stað, en stíllinn
magnast smátt og smátt, unz
hann er orðinn eins og stór-
skotahríð sem dynur á herbúð-
um andstæðimganna, og allt
ætlar um koll að keyra. Og þá
má ekki síður vænta stórtíð-
inda þegar hann gengur bros-
andi fram og beitir háði s-ínu
á ýmis þau fyrirbæri tilverunn-
ar sem hann hefur ekki nema
takmarkað álit á, þar á meðal
Kristmann Guðmundsson. Þá
notfærir hann sér, eins og
meista-rar einir geta, þá g-ull-
vægu reglu sem Bretinn orðar
s-vo: „Understatement is better
than overstatement"; — fer sér
að engu óðslega, en tinir þetta
einn og einn stein úr stöpli
blekkingarinnar, þangað til
undirstaðan er allt í einu horf-
in mieð öllu — og þyngdarlög-
málið sér um afganginn.
Sumum þætti sjálfsagt skrít-
ið ef ég segði að Sverrir Krist-
jánsson væri ekki aðeins merk-
ur rithöfundur. heldur og
skáld gott. En víst er um það,
að í þssari bók er meira af
skáldlegum tilþrifum en í öllu
ævistarfi ýmissa þeirra manna
sem ísltendingar hafa látið
komast upp með að kalla sig
skáld. Þessi tilþrif birtast víða
í myndum sem verða manni ó-
gleymanlegar fyrir einfalda
mannlega fegurð sína og snilld.
Sjáið til dæmis hvernig mað-
urinn lýsir þeirri kynslóð aust-
firzkra leiguliða sem árið 1842
„brutust J ófærð um hávetur
tit að skrifa undir þakkarávarp
til dansks stjórnmálamanns,
sem hafði lagt íslienzkum mál-
stað lið“:
„Ef við mættum sjá hana
fyrir augum okkar í rúm-
helgri önn hennar mundi
okkur finnast hún æði gróf
í sniðum og lítt fáguð. Hún
lét kannski stundum hund-
ana þvo askana sína með
tungunni. hún sleikti
kannski sjálf af hnífnum,
hár hiennar og skegg var
Sverrir Kristjánsson flytur ræðu á Þingvallafundi hernámsand-
stæðinga haustið 1960.
stundum kvikt. En þrátt
fyrir allt þetta hafði hún til
að bera menningu hjartans,
meðfædda alþýðlega hátt-
prýði, sem ekki v.erður lærð
af handbókum í mannasið-
um, af þeirri einföldu á-
stæðu, að slík háttprýði
verður ekki skráð á bók
frekar en angan blómsins“.
Setjið þetta upp í máslangar
línur, og það er komið ljóð.
Hnyttni Sverris og háfínn
húmor veldur því ennfremur,
að margt í þessari bók er hinn
lystilegasti skemmtilestur. Sem
dæmi um hnyttnina hef ég til
gamans tínt út fáeinar setn-
ingar, þar á meðal þetta um
blaðamenn ísilenzku borgara-
stéttarinnar:
„Það mætti stundum ætla
að blaðamenn sumir væru
búir að missa mál og rænu,
ef maður heyrði ekki við og
við. að þeir kunna enn að
gelta.“
„Það skal ósagt látið,
hvort þeir menn, sem
stjórna pennum V'ísis hafi
selt sál sína eða ekki, Mér
er ekki kunnugt um, hvort
sú vara sé yfiríeitt mark-
aðshæf."
Og þetta um „vestrænt lýð-
ræði“ (1948):
„Það er óþarfi að geta
þess, að hinir göfugu ridd-
arar vestræns lýöræðis
binda höfuð fallinna and-
stæðinga við hnakkólar sín-
ar, að vestrænt lýðræði
horfir þurrum aufium á
múgmorð á pólitískum föng-
um í Grikklandi, að hjálp
Bandaríkjanna handa Tyrk-
landi fer öll í hergögn að
undanteknu því, sem varið
er til byggingar tukthúsa af
amerískri ge'rð.“
Og þetta úr Post mortem
(þegar ísland hafði verið flek-
að inn í Atlantshafsbandalag-
ið);
„Ást Bandaríkjanna á ís-
landi er matarást herguðs-
ins.“
„Þessa utanríkisráðherra
og þingmanna (hinna 36)
mun án efa að góðu getið í
sögu Bandaríkjanna. En í
ísdandssögu munu þeir
liggja í grafreit útlendinga.
íslandssaga helgar sér ekki
undirtyllur úr erlendum
hermálaráðuneytum,"
Flokksráð Sjálfstæðisflokks-
ins hafði skorað á Thor Thors,
sendiherra íslands í Washing-
ton, að gefa kost á sér til
forsetakjörs (Forsetaraunir,
1952):
„Herra Thor Thors sím-
sendi svar sitt. Það var orð-
að í þeim sérstaka hátiðar-
ræðustíl, sem ætt hans bregður
fyrir sig, á þeim stundum,
er hún mælir mest um hug
sér eða éignir hennar rísa
ekki undir skuldum henn-
ar.“
Og þetta úr afmælisgrein um
Jónas Jónsson frá Hriflu sjö-
tugan:
„Grimsbýlýðurinn horfði
bólginn af heift á þessa
sveitalegu aðkomumenn og
kallaði þá „setulið Hrifl-
ungsins". En áður en varði
höfðu synir dalanna og
dreifbýlisins strokið af sér
húsaskúm sveitamennskunn-
ar og brátt mátti ekki þekkja
Framsóknarmann frá Gríms-
býmanni. Fjárglöggir menn
þóttust þó geta kennt setu-
liðsmann á göngulaginu —
það var allt og sumt.“
„Hann (J.J.) varðveitti
pund hins þorgaralega þjóð-
félags á íslandi, sneið af því
kulnaðar greinar, vökvaði
það og hlúði að því, þegar
borgararnir sjálfir urðu
þreyttir á moldarverkunum".
Til samanburðar við rílka
þjóðerniskennd Islendinga frá
fyrstu _tíð (1. desember 1957):
„Á miðöldum kenndu Ev-
rópumenn sig ekki við land
sitt, heldur fæðingarhrepp-
inn. sveitina sína, á sama
hátt og sauðkindin, ef hún
mætti mæla, mundi kenna
sig við þann afrétt, sem hún
er rekin á.“
Svona mætti lengi halda á-
fram að tína glefsur úr ræðum
og ritgerðum Sverris Krdstjáns-
sonar, og gefa svo út myndar-
legt kver með eintómum snilli-
yrðum og spakmælum.
Og þó er eitt meira virði
en allir þeir kostir þessarar
bókar sem ég hef nú nefnt: hið
heita og góða Islendings-
hjarta sem slær í brjósti höf-
undarins; hvernig hann hefur
alltaf sprottið upp, þegar
hætta var á ferðum. og beitt
brandi snilldar sinnar og sögu-
þekkingar til ’sóknar og varn-
ar fyrir þessa margsviknu þjóð
hér norður við Dumbshaf. Af
þeirri ástæðu er þetta líka hin
hollasta bók sem ætti að vera
til á hverju því heimili þar
sem íslenzk siðmenntun er
nokkurs metin. Foreldrar þeir
sem gera sér ljóst hversu tæpt
stendur nú með framtíð íslenzks
þjóðernis, ættu að halda þessari
bók að bömum sínum, því að
hún gcymir flesta þá læknis-
dóma sem líklegastir eru til að
viðhalda andlegri hreysti ungra
Islendinga í umhleypingum okk-
ar spilltu samtíðar.
Hin falslausa ættjarðarást
Sverris ér nátengd þeirri al-
þjóðahyggju mannvinarins sem
mótar öll hans skrif um heims-
pólitíkina. Hann finnur til með
hverjum kúguðum fátæklingi
og ofsóttum frumskógabúa úti
í heimi, ræðst á óvinl þessa
fólks af sama skaphita og karl-
mennskuþrótti einsog þann lýð
sem situr á svikráðum við þess-
Framhald á 10. síðu-
r\
OLITISK GAGNRYNI
Skömmu eftir nýár birtist
í Vísi grein sem nefnd var
Blessaðar jólabækurnar. Þar
var hérlendri bókaútgáfu líkt
við hörkuspennandi veiðiskap
(Bókaútgefendur „kasta nót-
inni af mikilli bjartsýni og
nægri leikni“). Hinsvegar er
svo tekið fram að slíkur veiði-
skapur hafi haft slæm áhrif
á bókagagnrýni blaða, hann
verði til þess að mikið sé gert
til að koma að innantómu
skjalli um bækur.
Þetta or allt gott og blessað.
En þá er allt í einu farið að
tala um „hatursskrif“ um bók-
menntir, og sagt að þau séu
nú nær eingöngu bundin við
Þjóðviljann. Þar gösli fram á
ritvöllinn menn „sem hafa
það að höfuðmarkmiði að ó-
frægja verkið og svívirða höf-
undinn" og valdi þar einkum
„pólitískur litarháttur höfund-
arins".
★
Við skulum láta orðalag
Vísis um svívirðilegt fram-
ferði Þjóðviljamanna liggja
milli hluta, enda skiptir það
engu máli.
Hitt er svo ekki nýtt, að við
heyrum skammir í mörgum
tóntegundum um það mat á
bókum sem tekur tillit til
„pólitísks litarháttar" höfund-
ar, og það er heldur ekki nýtt
að kommarnir séu atyrtir fyr-
ir slíkt mat.
Gallinn á þessu tali er hins
vegar sá, að það er oftast ekki
gerð nein grein fyrir því um
hvað er að ræða, ásökunin er
ekki skýrð beinlínis, ekki út-
listað hvað „pólitískt mat“ á
bókmenntum er. Ef menn eiga
aðeins við það, að burðazt sé
við að hrósa einhverri lélegri
bók aðeins sakir þess að hún
boðar þann sósíalisma eða þá
herskáu einstaklingshyggju
sem gagnrýnandinn styður
sjálfur (eða öfuga meðferð á
góðri bók), þá er í raun og
veru ekki annað sagt en skyn-
samleg gagnrýni sé betri en
heimskuleg. Allir vita að eng-
in skoðun tryggir góða bók
(hitt má svo deila um hvort
til séu skoðanir sem örugglega
hljóta að koma í veg fyrir að
góð bók sé skrifuð).
Nei, það „pólitískt mat“ á
bókum sem nolckurs er vert
hlýtur að vera annað og
meira. Hér er fyrst og fremst
um það að ræða, hvort það
sem skrifað er skipti nokkru
máli. Og ef við leyfum okkur
að fullyrða að svo sé, ef bók-
menntir eru ekki smábrask
eða sportfiskirí heldur raun-
verulegt afl í mannlegri til-
veru — þá komumst við að
þeirri niðurstöðu, að mat okk-
ar á þeim verður einmitt
„pólitískt“.
Það er heldur leiðinlegur höf-
undur, sem telur allar „stað-
reyndir lífsins" góðar og gild-
ar; höfundur — beint og ó-
beint — vegur þær og metur,
það er sjálfsagt mál. Þetta
mat kemur okkur öllum við,
af þeirri einföldu ástæðu, að
við erum menn. Og það má
heldur ekki gleyma því, að
frá „hreinu bókmenntalegu
sjónarmiði" skiptir það miklu
máli. „Þjóðfélagsskoðun höf-
undar (hefur) veitt skáldsögu
' hans kjölfestu og dramatískt
ris“ — þessi orð voru látin
falla um Sjálfstætt fólk og
líklega verða fáir til að and-
mæla þeim. Og svo gagnstætt
dæmi sé nefnt: margir þekkja
bókmenntalegan ósigur rúss-
neska meistarans Gogols þeg-
ar skoðanir hans buðu honum
að betrumbæta „Dauðar sálir“
með sigursælum Landnáms-
mönnum. Það er þvi af mörg-
um ástæðum ósanngjarnt að
ætlast til þess af gagnrýn-
enda að hann gleymi viðhorf-
um, skoðunum höfundar þeg-
ar hann ræðir um bók-
menntaverk, það er blátt á-
fram ósvífni. Og hann getur
ekki annað en miðað þær við
sínar eigin: ef í einhverju
verki er höggvið nærri því
sem gagnrýnanda finnst dýr-
mætt, þá er ekki nema sjálf-
sagt að hann snúist til varn-
ar, ef hann telur sig hafa
gild rök fram að færa. Ef
gagnrýnandi hefur hinsvegar
engar skoðanir þá leysist mál-
ið af sjálfu sér, og hann getur
með góðri samvizku skilgreint
verkið samkvæmt einhvers-
konar eilífum lögmálum og
látið þar við sitja.
Auðvitað er þetta „pólitíska
mat“ á túlkun mannlegrar til-
veru og mannlegrar viðleitni
í bókmenntum bundið vissum
hættum. Þessvegna heyrast
líka alltaf öðru hvoru mót-
mælahróp frá rithöfundum
gegn þröngum nytsemdarkröf-
um til bókmennta eða smá-
borgaralegum siðferðikröfum:
kannske heyrast slík hróp oft-
ast á tímum þjóðfélagslegra
vonbrigða. Þá heyrist rödd sem
þessi: „Við skulum loka dyr-
unum, klifra sem hæst upp á Jl
turn vorn, upp á efsta þrepið. ft
sem næst himninum; þar er J
stundum kalt, en það gerir |
ekkert til, — þú sérð skin ?
stjarnanna og heyrir ekki til ■
fábjánanna“. Þetta eru orð J
Flauberts.
* !
Þessi mótmæli eru oft mjög ^
eðlileg, en þau hagga því ekki k
að mat okkar á bókmenntum ^
verður pólitískt með nokkrum K
hætti — ef við látum okkur ®
örlög þeirra nokkru varða.
Og til frekari skýringar ó ®
þessu pólitíska tali vil ég te
leyfa mér að vísa til Thomas- J
ar Mann. „ég komst að þeirri ■
niðurstöðu, að hið pólitíska. J
hið þjóðfélagslega er óaðskilj- \
anlegur hluti hins mannlega. k
tilheyrir vandamáli húman- ■
ismans .... og að það væri U
menningunni háskalegt, lífs- I
hættulegt, ef við vanræktum fe.
hinn pólitíska og þjóðfélags- |
lega þátt þess vandamáls W
Þessi orð voru skrifuð árið \
1939; tilefni þeirra var það, að k
vantrú þýzkrar menningar ó ®
„pólitík“ hafði greitt villi- fe
mennskunni leið í ættlandi N
höfundarins. Á.B.
i