Þjóðviljinn - 05.04.1963, Blaðsíða 7

X,
r
Föstudagur 5. apríl 1963
HÖÐVIUINN
SÍDA
A verði
fyrir
• /
í 36 ár
töluvert lengur
Varðstaða í vitunum
á útnesjum landsins og
víðar er varðstaða í
stríði. — Þá varðstöðu
þarf að standa nætur og
dag-a árið út og árið inn.
Það stríð er ekki háð til
þess að ráða niðurlög-
um sem flestra manna,
heldur til að tryggja
líf sem flestra manna.
Undir trúnaði eins vita-
varðar geta þúsundir
átt líf sitt.
Við lentum síðast í lítilli vík
yzt á Dalatanga og rifj-
uðum aðeins upp forsögu
Dalatangavitans. Nú höfum við
átt góða nótt hjá Halldóri vita-
verði. Hér, í kyrrð sumarnsetur-
innar á útskaganum, er gott að
hvíla lúin bein — kominn utan
úr ys borgarinriar.
I dag skulum við kynnast
Dalakálki nánar í fylgd og leið-
sögn Siguröar Helgasonar. (Orð-
ið kálkur mun nú vart notað
nema á Austurlandi, það merk-
ir byggðahverfi sem er útaf
fyrir sig. Kálkar munu hafa
verið nokkrir á Austfjörðum
fyrrum).
Aðalbærjnn, sem kálkinn dreg-
ur nafn af, var Dalir. Hann er
á ströndinni nokkuð fyrir innan
Dalatanga, yzt í Dalnum sunn-
an Dalafjallsins, vitabærinn
Grund er austan þess.
Þar sem Grundarbærinn stóð
fyrrum hefur nú verið sléttað,
en Sigurður gengur þar rakleitt
á rústir tveggja bæja, hann
þekkir þær — þótt nú sé þar
grænt tún. Svö göngum við inn
í Dali og þrömmum milli rúst-
anna í hlíðinni. — einu minj-
anna um lífsbaráttu sem eitt
sinn var hér háð. sigra og ó-
sigra, — mannlíf. Gömul tún,
grónar rústir bæja, fjárhúsa,
stekkja, túngarða. Rústir Dala-
bæjarins (Stóru-Dala) eru all-
umfangsmiklar og hefur bærinn
staðið á háum sjávarbakka sem
brimið lemur þegar gustar. Und-
irstöðusteinar gokkinna fornra
veggja eru nú teknir að hníga
niður sjávarba"kkann. Næst
kemur röðin að yngstu veggj-
unum er enn standa. Hér er
sumarfaurt. og án efa hefur
fólkið hér átt sínar gleðistundir
og hamingju engu síöur en þeir
er bjuggu í fjölsetnari stöðum.
Á þessu útngsi hefur ætíð verið
fámenn byggð. Auk Dalabæj-
anna, Stóru-Dala og Minni-
Dala og vitabæjarins Grundar
eru heimildir um bæina: Borg,
Nafar og Garða. — En þið
verðið að bíða útkomu bókar
Sigurðar Helgasonar eftir sögu
þeirra bæja!
Á siginni rúst gamals býlis
gr okkur hollt að leggja fyrir
okkur spurningu: Myndum við
hafa brugðizt mannlegar við á
Wmmimm
Gamli vitinn, sem Wathne lct reisa á Dalatanga 1S95, hann tók til
megin við hann stendur Sigurður Helgason rithöf. sem „ólst upp“
verulegu leyti í mörg ár.
1958 að hann bra búi útfrá Og
fluttist inn í BreUkuþorp.
Á stríðsárunui.i byggóu Bret-
ar radíovita á öalatanga og
tóku Islendingar við starf-
rækslunni haustið 1945. úx þa
starfið við vitann enn, þá voru
þeir orðir þrír: Ijósviti, hljóðvit!
og radíóviti.
Jafnframt þossu hefur veður-
athuganastoð verið á Dala-
tanga í aldarfjórðung, svo
gæzlustörfin haía verið narg.
a
Við skulum ekki spyrja Sig-
urð frekar um Vilhjáim bróður
hans, þcnna mann er gastti Dala-
tangavjtans i 36 ár samfleytt
— og þó í raun töluvert lengur.
Við spyrjum Theresíu Guð-
mundsson veðurstofustjóra. Hún
tjáir okkur að vcðurathuganir
hafi byrjað á Dalatanga árið
1938 og á stríðsárunum hafi
fyrst verið hafnar athuganir á
3ja stunda fresti allan solar-
hringinn.
— Á Dalatanga hefur verið al.
þjóðleg stöð, segir Theresía,
það er að veðurskeyti þaðæi
hafa verið send út jpheim. Vil-
hjálmur Helgason var samvjzku-
samur og sérstakur prýðjsmað-
ur, og Halldór sem tók við
af honum er ágætur líka. Dala-
tangi hefur alltaf verið góð
öld þess fólks er reisti þenna
bæ — og svara þessari spum-
ingu áður en við kveðum upp
„hæstaréttardóm" um verk
hinna gengnu.
Við getum fjöld of farið —
og fundið þó hvergi þann ilm
sem er í grýttum fjallahllðum
á Islandi.
m
Við höldum aftur út á Dala-
tanga. Neðan vitanna er sam-
felldur klappaklasi, en gegnum
hann gengur nokkurra metra
breið rauf, sem ekki sést fyrr
en að er komið. Rauf þessi heitjr
Dugguvogur. Árið 1835 rak
franska fiskiduggu á land á
Dalatanga — beint í þessa gjá.
Duggan lenti þar þversum og
brotnaði í briminu, en menn-
jrnir stukku allir á land { klett-
ana. Úthafsaldan getur verið
sterk og óvægin á þessum
tanga. Það er aðdjúpt við þessar
klappir.
— Gengur fiskur að þessum
klettum?
---Já, og marga stundina dorg-
aði ég hér þegar ég var strák-
ur, svarar Sigurður.
Héðan sér vel til hlíðarinnar
fyrir ofan, þar sem bláklukk-
an ríkir í gráu grjóti og græn-
um börðum. Við höldum til vit-
ans — sem einu sinni var —
lágrar byggingar úr gráu grjóti.
— Þú ert fæddur hér og upp-
alinn, Sigurður. Er ætt þín úr
þessari byggð? *
— Fyrsti ættmaður minn,
svarar Sigurður, kom að Dala-
kálki 1819 og var þar unz son-
ur hans tók við 1863—1888, á
.Görðum, helmingnum af jörð-
inni Grund. Árið 1897 fluttist
svo Helgi Hávarðsson, faðir
minn hingað, en hann var bróð-
ursonur bóndans er hætt hafði
1888.
— Og hann gerðist hér vita-
vörður?
— Fyrsti vitavörðurinn á
Dalatanga — bærinn sjálfur
heitir Grund — var Ásmundur
Jónsson, var skipaður í það
starf 1896, en fórst í nóv. 1897,
og þá tók faðir minn við, eða
sama árið og hann fluttist að
Grund.
— Þekkir þú þá ekki sögu
vitans frá upphafi?
— Fyrsti vitinn var olíuviti
og ljósin úr gömlum dönskum
vita, Sletterhagevitanum í Dan-
mörku. Hann var notaður til
ársins 1908 að hluti af núver-
andi vita var byggður.
— Manst þú eitthvað eftir
þvi?
— Nei, ég var aðeins þriggja
ára, þá, þó man ég einstaka at-
burði frá því ég var 3ja til 4ra
ára. Það sumar var byggt
nýtt hús á Grund, en gamli
bærinn stóð uppi undir Klauf-
arklettinum. og man ég þegar
ég var að skoða nýja húsið sem
verið var að smíða. Ég man
líka aðeins einstaka atvik úr
gamla bænum undir klettinum.
— Var mikil vinna við að
sinna vitanum?
— Vitinn sem þá var byggður
var einnig olíuviti. Það var
klukkuverk í honum og gang-
verkið svo stirt að faðir minn
varð að létta undir með því
þangað til danskir verkfræðing-
ar komu með Islands Falk og
lagfærðu það.
Kveikt var á vitanum á
kvöldin eftir nákvæmri tíma-
töflu. og var henni ævinlega
fylgt. Á morgnana var slökkt
hálfri stundu eftir sólarupprás.
Á hverju sumri varð að byrja
að kveikja á kvöldin 1. ágúst.
Á haustin þurfti að fara kl.
9 á kvöldin til að draga upp
lóðið sem knúði gangverkið, og
þegar kom fram yfir veturnæt-
ur þurfti að fara bæði á kvöld-
in og 1—2 stundum eftir mið-
nætti til að láta olíu á lamp-
ana. Þessu varð að halda áfram
framundir vor. Faðir minn
gerði þetta oftast sjálfur, en
stundum við strákamir. Vil-
hjálmur bróðir minh fór alltaf
á næturnar.
I slyddubyljum verður Iíka
stöðugt að þurrka af vitaglerj-
unum, því enginn hefur gagn
af vita sem er kaffenntur.
— Var langt frá húsinu i
vitann?
— Bærinn stóð þá á túninu
hér fyrir innan núverandi íbúð-
arhús og mun vegalengdin út
í vitann hafa verið 400—500
metrar.
Sumarið 1918 jókst starfsem-
in við vitann því þá kom
þokulúðurinn. Sumarið 1917 var
vitinn stækkaður, byg.gt y£-
ir þokulúðurinn og tilheyr-
andi vélar, tvo 9 ha mótora.
Var það fyrsta þokulúðurstöð-
in hér á landi. Þokulúðurinn
gaf frá sér hljóð einu sinni á
mínútu. Þokulúðurstöðin tók til
starfa 15. júlí 1918. Kostnaður
við bygginguna var 40.258,21
kr.
Við þetta jókst vinnan, því
nú þurfti að hafa mann á verði
dag og nótt allt árið tii að
setja þokulúðurinn af stað ef
þoka kom.
— Hvenær fórst þú að gæta
vitans, Sigurður?
— Ég fermdist árið 1919, og
um það leyti fór ég að gæta
vélanna í vitanum, og um langt
árabil var ég mikið yfir þeim
meðan þær voru í gangi.
— Var þetta ekki bindandi
starf?
— Þarna var maður oft allan
Dugguvogur. I þessa gjá rak franska fiskiduggu árið 1835. Mennimir stukku upp í klcttana, en
duggan brotnaði.
daginn, og svaf þar stundum á
nóttunni líka — þann tíma sem
maður svaf.
— Varstu ekki myrkfælinn út;
í vitanum?
— Jú, þarna kvaldist ég
ógurlega 'af myrkfælni allan
tímann sem ég var við þetta.
Einu sinni var ég i vitanum
með Jóni bróður mínum og
hann brá sér eitthvað útfyrir.
Sá ég þá bregða fyrir einhverri
svartri flygsu, stórri og hræði-
legri!, svo ég rauk upp og út i
ofboði, en kom í flasið á bróð-
ur mínum við dyrnar. Ég þagði
um flygsuna. Á leiðinni inn
aftur sá ég að vettlingur sem
hafði verið látinn upp á rör til
að þorna hafði dottið á gólfið
— og skugginn af honum í fall-
inu verið flygsan hræðilega,
sem ég sá!!
— Leiddist þér þá ekki mikið
-Jl < W1 t( '■ ' T-.lltl'.'
— Nei, þama las eg kynstur
af allskyns bókum.......Jú, ég
náði í töluvert af bókum. Heima
var til þónokkuð af bókum, á
Eldleysu, sem þá var enn i
byggð, voru 3 bræður sem áttu
mikið af bókum og lánuðu mér,
og svo var bókasafn f sveitinni.
— Byrjaðirðu kannski að
skrifa í vitanum?
— Á þessum árum, frá 14'/?
til 17% árs skrifaði ég 40—50
skemmri og lengri skáldsögur!!!
— þá síðustu a. m. k. 15 arka
bók. Mestallt er þetta týnt, en
nokkuð á ég enn — og hef ekki
litið í það í 30—40 ér!
Skáldsögumar átti ég erfitt
með að skrifa þama, því hve
þrifinn sem ég vildi vera kc>mu
olíublettir á pappírinn. Þá fór
ég að yrkja kvæði og skrifaði
uppkösst að þeim þama.
Þú munt sjá af þessu að þó
að ég væri myrkfælinn var
síður en svo að mér leiddist
þama. Síðustu 5 árin heima var
ég i skóla á vetrum en heima
á sumrum og gætti bá vitans
stundum. Annars tóku yngri
strákamir þá við, og voru dug-
legir gæzlumenn .. nei, við
vikum aldrei frá þessum vélum
þegar þær voru 1 gangi.
— Var stórt heimili á Grund
þá?
— Við vorum víst aldrei
færri en 10 og upp í 14 manns
í heimili á uppvaxtarárum mín-
um.
— Varstu aldrei leiður á
vitagæzlunni?
— Mér þótti mjög vont eftir
þurrkdag eða nýkominn af
sjó að þurfa þá að fara út
í vita og sinna þokulúðrinum,
— en allir Austfirðingar vita
að þokan kemur oft einmitt
með kvöldinu.
— Hvenær varð Vilhjálmur
bróðir þinn vitavörður?
— Vilhjálmur bróðir minn
var sá okkar sem mest hjálpaði
pabba við vitann, hann var
elztur og byrjaði þvi fyrst, og
vann lengi mikið við gæzluna
áður en hann tók við henni að
fullu; hann svaf ein 6—7 ár í
vitanum. Hann tók við vita-
gæzlunni þegar faðir minn lézt
1922 og hafði hana á hendi til
Helgi Ilávarðsson
vitavörður.
Vilhjálmur Helgason
vltavörðiu-.
og trygg veðurathuganastöð.
Næst skulum við svo kynn-
ast núverandi vaktmanni á
Dalatanga, Halldóri Víglunds-
syni.
3. B.
5 i
| Mýs og menn |
Garði, Mývatnssveit 30/3 k
J — Nú er lokið æfingum á™
■ leikritinu „Mýs og menn" |
J eftir John Steinbeck á veg-
■ um Ungmennafélags Mý- ■
J vetninga og leika bændur J
I úr Mývatnssveit aðalhlut- I
í verk: Leikstjóri er frú JJ
R Ragnhildur Steingrimsdótt- I
k ir, leikkennari frá Akur- w
R eyri. Böðvar Jónsson, bóndi R
k á Gautlöndum leikur Georg ts
R og Ketill Þórisson, bóndi í R
k Baldursheimí, leikur Lenna. k
" Léttúðardrósina leikur R
| gagnmerk kona hér í sveit- K
JJ inni. Samfelldar æfingar R
B hafa verið á hverjum degi k
J í þrjár vikur og hefur fólá R
■ lagt mikið á sig, þrátt fyrir ■
J annir og umstang heima J
B fyrir — Starri.
4
i
i
i
i