Þjóðviljinn - 08.09.1963, Blaðsíða 6

J
w
g SÍÐA
ARMENÍA - ÖNNUR GREIN
6ÖMUL
HANDRIT
í tvö þúsund ár...
Fáar þjóðir eru uppi í heim-
inum sem fremur verðskulda
virðingu nianna og aðdáun en
Armenar.
1 meir en 2000 ár hafa þeir
haldið velli fyrir eldi og sverði
í hrjóstrugum fjallahéruðum á
mörkum Evrópu og Asíu. 1 tvö
þúsund ár hafa verið gerðir út
ótölulegir herflokkar til að
kúga og ræna þessa þjóð og
drepa hana ef hægt væri —
rómverskir og grískir. persnesk-
ir og arabískir. mongólskir og
tyrkneskir. Og samt héldu Deir
áfram að lifa, tala armenska
tungu, skrífa merkilegar bæicur
um sögu sína og um margar
greinar vísinda, miðla öðrum
þjóðum af þékkingu sínni og
reynslu í kaupskap og margvís-
legum iðngreinum. Og lifa ann
í dag, í lltlu en merkilegu
.•jnenningarþjóðfélagi f austur-
*níúta hinnar fornu Armeníu, þar
• sem nú er sovétlýðveldi, og svo
í stórum og smáum „nýlendum"
,íll®f§M''saRan hefur neytt'þá til að
stofna um allan heim — ekki
slzt í nálægari Austurlöndum.
M atenadaran
Musteri armenskrar sögu er
Matenadaran. 1 fjallshlíð stend-
ur stór byggíng, grá, bung. há-
tíðleg. Hér eru geymd tiu þús-
und armensk handrit og tvö
hundruð þúsund skjöl og bréf.
Islendingur gengur inn í húsið
fullur sérstakrar lotningar en
um leið fremur mæðulegur á
svip vegna Ámasafns.
Tíu þúsund handrit.
Og samt er þetta ekki nema
brot af öllum þeim bókum sem
Armenar hafa saman skrifað. f
dag eru þekkt um tuttugu og
fimm þúsund armensk handrit
— fimmtán þúsund eru dreifð
um allar jarðir — fjögur þús-
und í Jerúsalem, fjögur þúsund
í armensku klaustri í eyju heil-
ags Lasarusar í Feneyjum, og
svo má lengi telja. Og enginn
veit hve mörg hafa farizt. Að
vísu er þess ekki getið. að Ar-
menar hafi gert sér skó úr
handritum eða soðið af þeim
súpu í hallærum. En innrásir
hafa höggvið gífurlegt skarð í
þennan fjársjóð: vitað er að
Seldsjúkar brenndu tíu þúsund
handritabækur á einu bretti
árið 1170, skömmu síðar var
fimm hundruð bókum hent í
vatnið Sevan. Til eru margar
slíkar sögur. Oftlega var reynt
að fela bækur þegar óalda-
flokkar riðu í garð, en máski
voru þeir dauðir þegar hættan
var liðin hjá. sem vissú af felu-'
staðnum. Þar í safninu er
geymt eitt slíkt handrit sem
fundtzt hefur f helli. og var bað
steingert orðið af vatnsdropum
aldanna. en enn má greina
bókstafi f hinni fyrstu stein-
síðu
Bók á hrakningi
Merkileg voru örlög stærstu
bókar safnsins, Tsjarintfr, en
hún er 51x70 sentímetrar um
sig og fór eitt kálfskinn á
hverja hinna sjö hundruð blað-
síðna hennar. Seldsjúkar dráou
eigandann árið 1204 og rændu
bókinni, sem geymir safn
Matcnadaran — eljuvcrk þúsunda, varðveitt á skrifuöum blöðum. 1
fomra armenskra og þýddra
grískra rita. Þá tóku Armenar
úr nálægum þorpum sig saman.
söfnuðu 4000 gullpeningum og
keyptu út bókina og er enn til
listi yfir þá menn og konur sem
sýndu af sér þetta lofsverða
framtak. í sjö aldir var hand-
ritið geymt í klaustri í Mús, en
þegar Tyrkir ákváðu að útrýma
öllum Armenum árið 1915 var
reynt að koma henni undan. Til
að auðveldara væri að flytja
þessa þungu bók var hún skor-
in í tvennt, og komst annar
hluturinn til Matenadaran í
Erevan eftir mikla hrakninga.
’I' dágiriri að flótta
menn höfðu neyðzt til að grafa
hinn hlutann í jörð í kirkju-
garði Armena í Erzerum (Tyrk-
landi) og var honum bjargað
þaðan svo lítið bar á. En
sautján blöð bókarinnar höfn-
uðu á Italíu — og eru þar enn.
Að lifa í sögunni
Armenskar bækur geyma
margan fróðleik.
Armenía var fyrsta landið
sem faðmaði guðspjallið opin-
berlega, kristin trú varð þar
ríkistrú í upphafi fjórðu aldar.
Skömmu síðar eignaðist þjóðin
ágætan menningarfrömuð Mes-
róp Mastots. en hann bjó til sér-
kennilegt og fagurt letur fyrir
armenska tungu og gerði hana
að ritmáli. Hann og lærisveinar
hans höfðu gott samband við
Alexandríu og önnur mennta-
setur þess tíma, þýddu biblíuna
og gríska sagnfræðinga og
heimspekinga og sömdu sjálfir
sagnfræðileg rit. Þessar elztu
bækur þeirra hafa því miður
ekki varðveitzt í frumriti — en
eru mörg til í afritum og er
elzta dagsetta handritið frá
níundu öld.
Einhver fyrsti sagnfræðingur
Armena var Egise — hann seg-
ir frá orustu sem hann tók
sjálfur þátt i árið 451 er Ar-
menar vörðust Persum undir
forystu Maminkojans; áttu þeir
við ofurefli að etja eins.oa oft
síðar. enda beittu Persar ind-
verskum stríðsfílum — en Ar-
menar börðust hraustlega, féllu
eri hcldu vélli,‘ því ' þóft ’ ‘þfeíf'
yrðu að gjalda Persum skatt
hlutu þeir samt sjálfsstjórn og
héldu réttri trú. Armenskur
sagnfræðingur þýddi okkur
þennan texta: Lýsingin er mjög
ólík fornum íslenzkum frásagn-
arstíl enda mjög skreytt áhrif-
um grískrar ræðulistar. En
þarna sagði frá merkilegum og
miklum tíðind.um og þegar þýð-
ingu var lokið sagði sagnfræð-
ingurinn: Við erum þakklát beim
mönnum sem létu lífið til að
við mættum lifa í sögunni sem
Armenar ..
Þekking
Armenskar bækur geyma
ekki aðeins heimildir um ar-
menska sögu og kveðskap forn-
an og átakanlegan.
Saga nágrannaþjóða þeirra
verður ekki skráð án þess að til
þessara handrita verði leitað.
Ennfremur eru til grískr rit. sem
hvergi hafa varðveitzt nema i
armenskri þýðingu og svo býð-
ingar rita (t.d. Aristotelesar)
sem eru gerðar eftir eldri og
sannari uppskriftum en þekkt
eru á frummálinu.
Náin kynni af grískri ménn-
ingu, sjálfstæði armensku
kirkjunnar sem hvorki laut
Miklagarði né Róm, varð til
þess að lifandi hugsun gat náð
miklum þroska í menntasetrum
Armeníu. Á sjöttu öld eiga þeir
ágæta heimspekinga eins og
Davíð hinn ósigrandi, sem svo
var kallaðúr vegna þess að
enginn gat haft í fullu tré við
hann í dispút — hvorki í
*» Mi'k-lagarði né annarsstaðar. Á
sjöundu öld eiga þeir stærð-
fræðinga eins og Sjiratsí sem
gerði sér fyllilega Ijóst að jörð-
in var hnöttótt — en þeirri
vizku höfðu menn þá týnt nið-
ur í hinni pápísku Vestur-Ev-
rópu (En norrænir menn vissu
þetta af sjóferðareynslu sinni).
Og er hann var spurður: af
hverju dettur jörðin þá ekki?
Þá svaraði hann því til að hún
væri studd af vindum sem
blása á hana frá öllum hliðum
og halda henni þannig i jafn-
vægi. Og var þetta ágætt svar
á sínum tíma, enda margar
Sunnudagur 8. september 1963
aldir óliðnar áður en Newton
fæddist.
Skömmu síðar eiga Armenax
góða lyfjafræðinga, og eru í
safninu bækur um þá vísinda-
grein, prýddar myndum af þeim
jurtum sem skulu notaðar til
lyfjagerðar til frekari trygging-
ar því að apótekarinn fari ekk:
villur vegar. Og á þrettándu
öld eiga þeir lækna sem eiga
í ritdeilum víð Araba um nyt-
semi blóðtöku; þá kryfja ar-
menskir læknar lík og gera
kvikskurði á dauðadæmdum
glæpamönnum.
Það er því ekki undarlegt að
armenskur blaðamaður skyldi
hrópa upp á ráðstefnu í
Moskvu ,er hann vildi fá meira
skrifað í Isvestía'um Armeniu:
Við áttum lækna á þeim tíma
þegar aðrir áttu ekki einu sinni
sjúklinga..
Visnaðar rósir
Handrit Matenadaran eru
ekki aðeins merk, þau eru fög-
ur.
Skrifaramir hafa verið at-
vinnumenn og ákaflega vel að
sér í greininni. Þeir fundu upp
frumlegan sjálfblekung — einn
þeirra hefur skilið eftir þau
ummæli, að hann skrifi meir
en níu hundruð stafi eftir
hverja ídýfu. Þeir hafa og
margir hverjir verið listamenn
ágætir og leggja sig mjög fram
um að myndskreyta bækumar.
Myndirnar eru litaðar og eru
litimir furðuskærir enn í dag.
gylltur, blár, rauður. Rauði
liturinn var framleiddur úr
ormum og dýrmæt verzlunar-
vara — aðeins konungurinn
hafði rétt til að l,ita bæði stíg-
vél sín í þessum lit, en gæðing-
um sínum gat hann leyft að )i*.a
annað stígvélið og var það við-
urkenning fyrir sérstök afrek.
Það er töluvert vitað um til-
orðningu handritanna — þess
er venjulega getið hvenær þau
vom skrifuð. tilfært nafn skrif
arans og þess er bókina pant-
aði, einnig em rakin minnis-
verð tíðindi sem gerðust á þeim
tíma er bókin varð til: drep-
sóttir, jarðskjálftar og uppskeru-
brestir og annað þess háttar. oe
hafa mönnum lengi ekki þótt
fréttir nema illar væm. Fræg-
astur af þessum skrifurum var
Hovanes, sonur Mangars. Hann
var uppi á fimmtándu öld.
lærði að skrifa fjórtán ára
gamall og lézt frá hundrað
þrítugustu og annarri bók sinni
áttatíu og sex ára gamall....
Tíu þúsund handrit. Af tvö
hundruð þúsundum? af hálfrt
milljón?
Skáldið Pabló Nemda hefur
skrifað í gestabók safnsins:
Fomar, helgar bækur vizku og
skáldskapar halda áfram að Iifa
hér eins og visnaðar rósir sem
geyma fjölda sáðkorna, enn ó-
sýnilegra .... A.B.
Fyrir skömmu rifjaði Gísli
Sigurgeirsson. fyrmm verk-
stjóri, upp sögu Keflavíkurveg-
arins, sem nú nefnist Reykja-
nesbraut, en lagning hans hófst
þriðja í hvítasunnu 1904 og
lauk í endaðan september 1912.
Mörgu frásagnarverðu varsleppt
úr því spjalli, en að því end-
uðu datt mér í hug að líklega
væri Gísli maðurinn til að
ráða fyrir mig gamla gátu, og
spurði:
— Fyrir mörgum árum rakst
ég einu sinni á fyrirmyndarveg
en ómalborinn í hrauninu milli
Vifilsstaða og Hafnarfjarðar,
eða öllii heldur Setbergs, fyrir
ofan Hafnarfjörð. Enginn sem
ég hef spurt hefur vitað nokkur
deili á þessum vegi, ekki einu
sinni að hann væri til, — veizt
þú hvaða vegur þetta er?
Járnbraut
Jísli brosir glettnislega og
svarar: Já, það veit ég. Faðir
minn. Sigurgeir Gíslason og
Jón Einarsson stjómuðu þessari
vegalagningu 1917- Ég vann þá
við annað og á því engin hand-
tök þar.
— En hvers vegna var aldrei
lokið við þá fáu metra sem á
vantar til að hann nái út úr
hrauninu beggja vegna?
JÁRNBRAUT TIL SUÐURNESJA
— Það vari hætt við hann.
Þetta átti ekki að vera akvegur,
heldur járnbraut, undirbygging
undir jámbrautarteina. ,
Sérstæðar
minjar
Jón Isleifsson verkfræðingur
mældi fyrir þessari jámbraut-
amndirstöðu milli Reykjavíkur
og Hafnarfjarðar. Það var einn-
ig byrjað að vinna við þessa
járnbtautarlagningu Reykjavík-
urmegin, rifið grjót og sett í
stórar hrúgur við Elliðaárnar
og hjá Vífilsstöðum og þar, en
þessi kafli um Hafnarfjarðar-
hraunið er eini kaflinn sem
var fullgerður og grjóthrúgurn-
ar Reykjavíkurmegin horfnar.
þvi grjótið var tekið í annað
þegar hætt var við járnbraut-
arlagninguna.
Við l^tum líka kljúfa grjót
hjá Setbergi, sem átti að fara
til að hlaða upp ræsi á þessari
leið. Þetta var unnið í nokkurs-
konar atvinnuþótavinnu, en þá
var fremur lítið um vinnu.
Við þessar upplýsingar Gísla
rifjast upp að á áratugnum
1910—1920 var járnbrautar-
lagning mjög á dagskrá hér á
landi, m. a. austur yíir Fjall.
En kaflinn þvert yfir Hafnar-
fjarðarhraunið er nú einu sýni-
legu minjamar um járnbrautar-
lagningu á Islandi, Og vart
mun þurfa að gera því skóna
að jámbraut verði úr þessj
lögð til Suðurnesja — né ann-
arra staða á fslandi.
J. B.
S
Þessi vegur í hrauninu mSIII Hafnarfjarðar ,og Vífllsstaða er nú
einu minjarnar um járnbrautarlagningu Islendinga. Hann var
lagður 1917 og á hann áttu að koma járnbrautartcinar.
t
i