Þjóðviljinn - 14.11.1963, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 14. nóvember 1963
HðÐVILIINN
SlÐA 7
SÓSÍALISTAFLOKKURINN í 25 AR
PÚNKTAR
ÚR MENNINGARBARÁTTU
SÓSÍAUSMANS Á ÍSLANDI
Halldór Laxness
1
f grein sinni Veruleiki og
yfirskin í 2. hefti Tímarits
Máls og menníngar á þessu
ári vitnar Sigfús Daríason til
þessara skýru orða Francis
Jeanson, sem ég leyfi mér a*'
taka upp hér:
„Menningin hefur ekki ein-
ungis félagslegt inntak; hún
hefur byltingarkennt inntak. Sú
félagsheild hlýtur mjög að
vera komin til ára sinna sem
er farin að líta á sína eigin
menningu sem „höfuðstól".
„eign“, er þurfi að verja gegn
einhverri „byltingar“ógnun: f
rauninni er menning liðin und-
ir lok þegar svo er komið að
hún heldur aðeins áunnum
hraða, þegar hún er hætt að
vera annað en orð, þjóðsaga.
fyrirsláttur, þegar hún gerir
sér að góðu að vera í vamar-
stöðu, þegar hún opinberar að
hún er ófær um allt frum-
kvæði til að frjóvga þjóðfé-
lagið, að vera hvati þess, og
loks: að móta nýja menn . . .
— Menningin er sameiginlegt
starf að verkefnum sem varða
samfélagið. Þessvegna eru
menningin og pólitíkin ósund-
urgreinanlegar: ekki aðeins er
öll menning byltingarkennd.
heldur er byltingarstarf for-
senda allrar menningar sem
nær til samfélagsins“.
Þegar við tölum um menn-
íngu sem þ.ióðmenníngu ger-
um við okkur grein fyrir að
það sem ræður tilveru henn-
ar sem slíkrar sé uppruni
hennar í lífi þjóðarinnar.
starfi og sérkennum: og
það ætti að liggja í augum
uppi með okkur fslendíngum
hve sú þjóðmenníng er við
þykjumst af reis ævinlega
hvað hæst einmitt þegar hún
var í félagslegri sókn og skynj-
aði bezt raunverulegan styrk
sinn gagnvart aðsteðjandi
vanda eða vágesti. Enginn
synjar fyrir háa og sérkenni-
lega reisn þjóðmenníngar fyr-
ir þann tíma er Hákoni gamia
var svsrið land og skattur, en
mun ljósari er þó sú er
hófst á dögum endurreisnar-
innar á 19. öld með frönsku
byltíngamar að baki sér
og stóð út hana alla samtímis
sjálfstæðisbaráttunni, við
minnumst Fjölnismanna, Jóns
Sigurðssonar og þeirra fröm-
uða annarra er héldu uppi
sama merki djörfúngar og
þjóðemisvakníngar, þótt það
risi raunar aldrei eins hátt og
skyldi i svo niðurbrotnu landi
sem ísland þá var. Við þetta
tækifæri vekst góðu heilli upp
með manni sú staðreynd að
laungum hafa íslenzk skáld og
menníngarfrömuðir smærri og
stærri sprottið uppúr alþýð-
legum jarðvegi og erfðavenj-
um hans, hversu mikið sem
bau svo kunnu að drekka í sig
af nægtabrunnum eirihrvterra
heimsmennta síðar. Leingst-
um hefur verið tómt mál að
tala um yfirstéttarbókmenntir
eða yfirstéttarmenníngu á ís-
landi. Skáldskapurinn lifði í
þjóðinni og þjóðin i skáld-
skapnum, svo eingin mörk
verða með nokkrum sanni
dregin milli landssögunnar og
bókmenntasögunnar.
Einmitt á þvi stigi málsins
sem við erum vanir að líta á
sem lokastig þessa þáttar bar-
áttunnar einsog hún til dæm-
is lýsir sér í skáldskap fyrir
aldamótin siðustu, verður bylt-
íng þjóðhátta með fslendíng-
um fyrir tilstyrk vélaaldar
uppúr 1889; en þá eru skáld-
in sem óðast að kynnast real-
ismanum, Brandesi, sósíalisma,
og fer af þeim mikill súgur;
en reynist máttvana með þjóð
sem i svipinn nýtur nýjabragðs
kapitalismans. Nokkrir menn
rísa öndverðir gegn þess». fyr-
irbæri sem er þeim í senn
nýtt og óhugnanlegt; og þeir
eru glöggir á það, fóma hönd-
um og búast jafnvel til at-
lögu, Matthías. Gestur, Einar
Hjörleifsson, Stephan, Þor-
steinn. Einna mest umrót varð
kríngum Þorstein Erlíngsson
og Gest og hin róttæku verk
þeirra. En Hannes Hafstein
reyndist vera sá er næst því
koimst að túlka þá tíma er
framundan voru næsta kastið
— ásamt með Einari Bene-
diktssyni sem á margan hátt
er samnefnari þessara hreyf-
ínga og spegill þeirra um-
byltínga er skeðu framanaf
öldinni. Einna fyrst verður
hann gagntekinn af sósíalism-
Kristinn E. Andrésson
anum; Sjá hin úngborna tíð
. . . Um aldamótin er það þó
hinn aðfarandi kapítalismi og
kraftur auðmagns er vakir
fyrir Einarl sem aflvaki fram-
fara og sjálfstæðis, jafnframt
því sem náttúra landsins í
allri sinni fegurð og furðu er
einkennandi fyrir kvæði hans
Og margt af boðskap Einars
rættist næstu áratugi i þjóð-
lífinu á fslandi:
En sýnir ei oss allur siðaður
heimur,
hvað sárlegast þarf þessi
strjálbyggði geimur:
að hér er ei stoð að staf-
karlsins auð?
Nei, stórfé! Hér dugar ei
minna!
Oss vantar hér lykil hins
gullna gjalds
að græða upp landið frá
hafi til fjall« . . .
Einari vex enn ásmegin eft-
ir sigurinn í sjálfstæðisbarátt-
unni 1918:
Vort land er í dögun af
annarri öld.
Nú rís eldíng þess tíma sem
fáliðann virðir. .
Hversu umdeildur sem Einar
er og kann að verða er hann
svo samofinn hinum risandi
veruleik kapítalismans á fs-
FYRRI HLUTI
landi og sannur spegill hans
þá, að við kynni af verkum
hans verður margt ljósara sem
á eftir fór, og verður að segj-
ast að til þessa skilníngs er
ritgerð Kristins E. Andrésson-
ar um Einar fróðlegt dæmi og
notadrjúgt.
2
Allt þjóðfélagið hafði nú
orðið fyrir því umróti að hin-
ar gömlu rætur þjóðlífsins
áttu í vök að verjast í mögn-
uðum leik nýrrar fjölbreytni
og andstæðna; hin gamla tíð
og hin nýja ýmist sameinast
eða rekast harkalega á; stétta-
röskunar verður átakanlega
vart og teingsl hinnar gömlu
bændaþjóðar við umhverfi sitt
og fyrri háttu rofna; komn-
ir eru fram á sjónarsvið-
ið borgarar og allrahanda
embættamenn, en félagsleg-
ur áhugi einkar magnað-
ur orðinn um alla lands-
byggðina. Afspringi þessa
hreyfíngartíma, áhrifa heims-
stríðsins fyrra og jafnvægis-
leysisins uppúr því eru skáld
sem lítt sinna þjóðfélagsmál-
um, nefna ekki stéttabaráttu
en fara hamförum í túlkun
tilfinnínga, geðhrifa. Samt er
bað einmitt í sama mund, að
vart verður þeirrar sömu þjóð-
félags- og menníngarrýni.
mannúðarkröfu og sannleiks-
Ieitar er vísar til brautarinn-
ar og sækir styrk sinn til
aukinna kynna af sósíalisma
og verklýðsbaráttu. Það er
upphaf þess auðsæja vaxtar-
skeiðs þjóðmenníngar er næst
okkur stendur i liðnum tíma.
Til skilníngs á því væri
hvorki rökrétt né á neinn hátt
nauðsynlegt að draga höfunda
timabilsins í flokkspólitíska
dilka; hitt nægir að benda á
að allt sem lífvænlegast hefur
verið gert á bókmenningar-
sviðinu á umræddum tima os
hlotið mikinn byr með þjóð-
inni er fyrst og fremst að
bakka sósíaliskum hugmynd-
um um réttlæti og mannreisn.
svo og baráttu þeirri allri er
sósíalistar hafa háð fyrir aukn-
um mannréttindum og islenzku
sjálfstæði Breytir þar eingu
um þótt einstakir menn taki
uppá þeim skrípisskap, þegar
beir standa óumdeilanlega vlð
ós afreka sinna. að afneita
uppsprettu hans.
Beinast liggur fyrir að Bréf
Þórbergs Þórðarsonar til Láru
1924 flytur hvað fyrst og
djarfast hinn þrúngna boð-
skap þessa tímabils um sósíal-
ismann og reisir um leið auð-
valdsskipulaginu níðstaung. Þar
var komin til sögunnar rót-
tæk gagnrýni sett fram af fá-
gætlegri stílsnilld, sem ein-
kennt hefur verk Þórbergs alla
tíð síðan: og það lá { hlutarins
eðli að höfundur var rekinn
frá tveim skólum fyrir vikið.
auk þeirrar heiftar allrar er
bókin vakti meðal „máttar-
stólpa þjóðfélagsins"; en fylgi
Þórbergs meðal alþýðu leyndi
sér ekki. Mjög svipuðu hlut-
verki gegndi Alþýðubðk Lax-
ness 1929. en hann var þá
orðinn marxisti; eftir það er
bað eingin tilviljun að flest
beztu verk Laxness benda á
reisn mannsins undir oki sínu:
Salka Valka, Bjartur, Ólafur
Kárason, Jón Hreggviðsson, oe
þessi verk eru svo samofin
sögu landsins, náttúru og raun-
sönnnm aldarblæ sem kunnuet
er. Á bók geta ísland og ís-
lendíngurinn vart orðið sann-
ari.
f líkum svifum _ komu og
fram menn einsog Örn Amar-
son og Magnús Ásgeirsson
slegnir hinum sama eldi; — og
Tómas. Gunnar Benediktsson
gerðist þá sár svipa á borg-
aralegt þjóðfélag og hélt
þeirri iðju til streitu jafnt sem
prestur og unogjafaprestur.
3
Þegar hér er komið sögu er
heimskreppan, sem báðir beir
Þórbergur og Laxness höfðu
sagt fyrir um, á næsta leiti,
og kríngum alþíngishátíðarárið
1930 verður mörgum fslend-
íngi Ijóst hve válega þjóð
hans er vafin öfgum hins al-
þjóðlega auðvaldsskipulags
Hagir þjóðarinnar höfðu
breingzt síðan í stríðinu og
átök stéttanna harðnað:
verkalýðurinn efldist að sam-
takamætti. Það vill svo til að
einmitt á hátíðarárinu koma
út tvær Ijóðabækur nokkuð
sérstæðar: Kvæðakver Lax-
ness og Hamar og sigð Sigurð-
ar Einarssonar, sem Kr. E. A
hefur kallað nokkurskonar
„stefnuskrá krepputímaskáld-
anna“ Sigurð muna margir
sem harla kraftmikinn fyrir-
lesara: allt er i heimirtum
hverfult
Þessir tímar leiddu margan
fslendíng í einn sannleika
Landið varð á næstu árum
örsnautt: fregnir bárust af
fasisma og uppreisnum erlend-
is. en verkalýðnum varð æ
Ijðsara gildi gagnrýninnar á
bjóðskipulagið og reyndist
auðvelt að líta á sig sem hlekk
i alþjóðlegu stéttastrfði: enda
voru til samanburðar sigrar
sósfalismans. Allt þetta ásamt
atvinnuleysinu Qg ðrbireðinni
hafði og djúp áhrif á rithöf-
unda og menntamenn. Auk
þeirra sem að framan eru
Þórbergur Þórðarson „
Jóhannes úr Kötlum
ýmsir jafnaldrar þeirra, sem
fyrr bryddu sjaldan á þjóð-
félagslegum málefnum, gripn-
ir róttækum áhrifum í svip,
nefndir og margra fleiri, urðu
svo sem Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi.
Hinir róttæku áttu um skeið
vettváng sinn í Iðunni hjá
Áma Hallgrimssyni, og einn-
ig er vert að minna á tímaritið
Rétt sem upphaflega var
stofnað af róttækum samvinnu-
mönnum; en kommúnistar
keyptu það á þriðja tug aldar-
innar, og hefur Einar Olgeirs-
son m.fl. stýrt ritinu sfðan.
Á hundrað ára afmæli Fjöln-
is 1935 efndu byltíngarsinnað-
ir rithöfundar undir forystu
Kristins E. Andréssonar til
ársritsins Rauðir pennar, sem
næstu fjögur árin flutti rót-
tækt efni innlent og erlent,
bókmenntir og fræðigreinar.
Þar geingur fram Jóhannes
úr Kötlum er á þessum ald-
artug hafði gerzt kommúnlsti,
þegar að fór heimskreppa og
fasismi. Forystu efnis Rauðra
penna hefur kvæði Jóhannes-
ar, Frelsi;
Ó, írelsi, frelsi! Hugsjðn alls,
sem á
i eðli sínu lffsins vaxtar-
þrá. . .
Á sama tfma kom Steinn
fram og heilsaði öreigaæsk-
unni; Guðmundur Böðvarsson:
Jón úr Vör; Halldór Stefáns-
son; Ólafur Jóhann; Stefán
Jónsson o.fl. o.fl.
Þess er og ekki að dyljast er
i hlutarins eðli lá, að margt sem
kveðið var og skrifað i þann
tíð hlaut að einkennast af
áróðurshita; og ekki var allt
af setningi slegið.
Rauðir pennar voru vel
heppnað fyrirtæki sem hlaut
að hvetja til frekari fram-
kvæmda; og í Rétti 1936 grein-
ir Kristinn E. Andrésson frá
stofnun nýs bókmenntafélags.
Máls og menníngar; drepur
hann þar fyrst á stofnun
Rauðra penna og útgáfunnar
Heimskringlu svo og það hve
vel þessi fyrirtæki rithöfund-
anna hafi heppnazt. ,.En þeir
ætla sér ekki að láta hér við
sitja. Þeir hugsa til ennþá
víðtækari starfsemi. f raun-
inni verður hið allra fyrsta
að koma nýju skipulaei á allt
mennfngarstarf þjóðarinnar.
veita fræðslu til almennings,
og það fræðslu. sem vekur
skilning á biððfélaesháttunum.
lífskjörum fólksins. orsökum
örbirgðar og annarra þjóðfé-
lagsmeinsemda. sem er glæpur
að vilja ekki útrýma Það
verður að hefjast ný og mátt-
ug gagnrýni á menningarstarf-
semi landsmanna, svo sem
skóla, styrktarsjóði, Ríkisút-
varp. Öll þessi tæki, sem al-
menningur leggur fé til, verða
að vera í hans þjónustu, en
ekki í þjónustu óvina hans,
eða notuð með yfirskini hlut-
leysis til að fimbulfamba um
hluti, sem engum koma við,
og er eingöngu til að gera á-
heyrendurna menn að heimsk-
ari. Öll menningarmál þjóð-
arinnar í heild verður að taka
hið bráðasta fyrir til ítarlegr-
ar rannsóknar, og það verður
að hefja baráttu fyrir nýrri og
heilbrigðari skipun þeirra. Hin-
um róttæku skáldum og
menntamönnum er þegar orðið
fullljóst hlutverk sitt á þessu
sviði. — Þó mun enn verða
nokkur bið á þvi, að hinir rót-
tæku kraftar njóti sín í op-
inberu menningarlífi þjóðar-
innar. Aftur á mðti þolir starf-
semin fyrir uppfræðslu al-
mennings enga bið. Hinir rót-
tæku kraftar geta þar hert
sóknina Þeim liggur á hjarta
menntun fólksins. Það er krafa
þeirra að menntunin nái til
allrar alþýðu, eins hinna fá-
tæku. Það stendur likt á fyrir
alþýðunni og hinum róttæku
rithöfundum: hún er útilokuð
frá menntastofnunum, hún
hefir ekki ráð á að notfæra
sér skólana, hún verður að
gera sér að góðu að hlusta á
þrugl og vaðal dauðsljórra
manna í útvarpinu kvöld eft-
ir kvöld. þó hún eigi brenn-
andi löngun til að heyra lif-
andi rödd. Jafnvel bækur em
alþýðunni forboðnar, vegna
þess hvað dýrar þær eru, eða
hvað fátæk hún er, og hefir
þó verið aðalmark íslenzkrar
alþýðu að nema fræði af bók-
um, og verða gáfuð af og
glöggskyggn á hlutina. En nú
í flóði bókanna, er henni til-
finnanlega meinað að njóta
beirra. — Þennan ís verður að
brjóta, og til þess treysta sér
strax hin róttæku skáld og
menntamenn, með hjálp al-
býðunnar sjálfrar .... Nú
færir Réttur lesendum sínum
bau tfðindi að stofnað hefur
verið nýtt bókmenntafélag,
„Mál og menning“. til að við-
halda ogefla alþýðumenntun ís-
lendinga og gefa almenningí
kost á að eignast ágætustu
bækur með miklu lægra verði
en áður . . Hin rðttæku skáld
og menntamenn hafa tekið að
sér forustuna á sviði bók-
menntanna. Nýtt og glæsilegt
tímabil er að rísa i sögu fs-
lenzkra bókmennta, stærri
skáld koma nú fram en þjóð-
in hefir átt um Iangt skeið.
En skáldin eru fyrir fólkið,
bókmenntimar eru fyrir fólk-
ið Þetta skilja hin rðttæku
skáld og þess vegna helga þau
starf sitt alþýðunni . . . .“
Og ætlan Kristins varð sér
hvergi til skammar. Félagið
hlaut frábærar móttökur með-
al alþýðu: skyldleiki þess við
hana var auðsær. Sjaldan
munu rithöfundar og alþýða
hafa verið jafn samtaka sem
hérlendis f þennan tfma, hvor
aðilinn styrktur af krafti hins,
glæddum bfóðfélagslegri bar-
áttu og þjóðemisstyrk. Enda
hófust nú þær æsíngar af
hálfu ríkisvaldsins gegn lista-
mönnum að leingi verður f
minnum haft.
®-------------------------------
Píanótónleikar
Flíers á
sunnudag
Svonefndum kynningar-
mánuði Menningartengsla Is-
lands og Ráðstjórnarríkjanna,
sem hófst 27. október sl„ lýk-
ur með tónleikum sovézka pí-
anósnillingsins Jakovs Flíer i
Háskólabíói n. k. sunnudag,
17. nóvember.