Þjóðviljinn - 12.06.1964, Blaðsíða 6

g SfÐA
ÞJÖÐVILIINN
Föstudagur 12. júní 1964
Allt fram á vorn dag hefur ævisagan ve rið að heita má alls ráðandi í bókmennta-
sögu og bókmenntarannsóknum. Þetta á við um ísland ekki hvað sízt, en hér hefur
þó ekki komið til neinnar sérstakrar deilu um slík vandamál. f Noregi hefur hins-
vegar oftlega slegið í brýnu, og eru fræg ummæli prófessorsins er því sló föstu í eitt
skipti fyrir öll: „Bókmenntasaga, það er ævisaga". Nú er að sjá, sem slík sjónarmið
eigi ekki upp á pallborðið lengur, eitt höfuðrit hinnar nýju gagnrýni, ,,Theory of
Literature“ er orðið námsefni við háskó.lann í Osló. — f þessarí grein ræðir Per Kjell-
ing bókina nokkuð.
„Ákademísk stefnuskrá
hinnar nýju gagnrýni"
Þegar um er að ræða al-
mennar kennisetningar hinnar
nýju gagnrýni — svo sem það,
að við þurfum að losna við
málsögulegt sniámunarex eða
æviatriði, sem ekkert koma
málinu við, og snúa okkur að
skáldverkinu sjálfu — þá rik-
ir í dag einingin uppmáluð.
Deilumar vakna þegar um er
að ræða hin sérstöku sjónar-
mið þeirra, er aðhyllast hina
nýju gagnrýni. Nokkur slík
sjónarmið er að finna í bók
þeirri. sem nefnd hefur verið:
..akademisk stefnuskrá hinnar
nýju gagnrýní”, en heitir ella
Theory of Literature og er eft-
ir þá Wellek og Warren.
Rannsóknin
Meðan eldri gagnrýnendur
og bókmenntafrseðingar leituðu
mikilvægustu upplýsinga sinna
í ævisðgu skáldsins og hinu
sögulega baksviði, heldur hin
nýja gagnrýni 'fram sjálfstæðri
trívéru skáldverksins og efast
stórlega um orsakaskýringar
ævisögunnar. 1 bók þeirra
Wellek og Warrens kemur
þessi andstæða greinilega fram
í aðgreiningu þeirra á „intrins-
ic” og ..extrinsic approach” —
með öðrum orðum getur maður
nálgazt skáldverkið utan frá
eða innan. Hin innri (les: mik-
ilvægasta) rannsókn snýr sér
að verkinu sjálfu. „genre“ þess
og með ýmiskonar formálum
einnig, að sögu þess. Sem ytri
rannsókn reiknast rannsókn á
ævisögu og sálfræði skáldsins,
eða þjóðemislegu og hug-
myndafræðilegu umhverfi
hans,
Wellek og Warren vilja ekki
ganga eins lagt og róttækustu
fylgismenn hinnar nýju gagn-
rýni og láta alveg fyrir róða
hina ..ytri rannsókn”. en beita
hana hvassri, nærgöngulli
gagnrýni. Um ævisagnaraðferð-
ina, alfaraveg og Almannagjá
norskra bókmenntafræðinga,
segja þeir, að ,,Sambandið
milli einkalíf* og skáldverks
er ekki venjulcgt samband
milli orsakar og afleiðingar”.
Og enn kvað hann: „Ævisagn-
araðferðin lætur sér einnig
sjást algjörlega yfir einfaldar,
sálfræðilegar staðreyndir.
Skáldverk getur jafn hæglega
haft að geyma „draum” skálds-
ins og raunverulegt líf hans,
eða það getur verið ..gríma”,
nokkurskonar ,,anti-ego” sem
hinn raunverulegi persónuleiki
leynist bak við. Niðurstaðan
af þessu verður sú, að .,Ævi-
söguleg túlkun og heimildar-
notkun skáldverksin* útheimtir
vandlega rannsókn í hverju
einstðku dæmi, þar eð skáld-
verkið er ekki ævisöguleg
heimild”.
Þjóðfélagið
Álíka vafasamur virðist hinn
gamli skilningur, að „bók-
menntimar endurspegli þjóð-
félagið”. Ef með þessu er átt
við það, að bókmenntir gefi
rétta mynd af ákveðnu þjóðfé-
lagslegu ástandi, þá er fullyrð-
ingin röng. Sé hinsvegar við
það átt. að bókmenntir endur-
spegli vissar hliðar hins þjóð-
félagslega raunveruleika, þá er
fullyrðingin harla óljós og seg-
ir í rauninni ekki neitt. Bók-
menntir byggjast ekki á né eru
h.uti af félagsstofnunum, þær
eru sjálfar ákveðin félagsstofn-
um (sosial institusjon). Sem
slíkar verða þær bæði fyrir
áhrifum og hafa áhrif á aðrar
félagsstofnanir, en sýnu mik-
ilvægari eru þó þau sambönd
er við finnum innan hins bók-
menntalega sviðs: tengsl skáld-
verksins við bókmenntalega og
málssögulega hefð.
Þegar um er að ræða um-
mæli höfundar um þjóðfélags-
legar aðstæður, leggja Wellek
og Warren áherzlu , á það, að
þeim megi ekki blanda saman
við matið á skáldverkinu
sjálfu. þau komi alls ekki
skáldverkinu við. Með hlið-
sjón af okkar eigin bókmennt-
um getum við sagt: Skáldverk
þarf ekki endilega að vera
nazistískt enda þótt höfundur
þess hafi verið félagi í Nasjon-
al Samling. Við þekkjum jafn-
vel dæmi þess, að rithöfund-
ar, sem aðhylltust ákveðna
stjómmálaskoðun hafa skrif-
að bækur, sem taka mátti til
tektar fyrir þveröfug sjónar-
mið.
Sálfræðin
Þessi skilningur á skáldverk-
inu og sjálfstæðri tilveru þess
kemur einnig fram í viðhorf-
inu til hinna nálægari visinda-
greina sálfræði og heimspeki.
Þannig er gagnrýnd krafan um
hið „sálfræðilega rétta”. Enda
þótt höfundi tækist að skapa
persónur sínar „sálfræðilega
réttar” er full ástæða til að
spyrja hvort slíkt hafi nokk-
urt listrænt gildi. Mörg frá-
bær skáld”erk fremja sam-
fellt ofbeldi gegn sálfræðileg-
um sannindum. Wellek og
Warren halda þvi fram. að
sálfræði. sem meðvituð og
kerfisbundin kenning, sé ó-
nauðsynleg i listum og hafi
ekki í sjálfu sér listrænt gildi.
Heimspekin
Leitin að hinu heimspekilega
innihaldi hefur alltaf verið ein
eftirlætisíþrótt bðkmennta-
fræðinga, og maður freistast
til að spyrja með Wellek og
Warren, hvort þeir ýki ekki
stórum samræmið, skírleikann
og yfirtakið í heimspekisann-
færingu skáldanna. Ef við les-
um ofan í kjölinn kvæði, sem
fræg eru fyrir heimspekilegt
innihald sitt, komumst við oft
að raun um að hér er um að
ræða hversdagsleg ummæli um
feigð mannsins og fallvaltleik
heimsins dýrðar. Að draga
saman í kenningu, eða það
sem verra er að einangra ein-
staka kafla þess, hefur hörmu-
legar afleiðingar fyrir skiln-
ing okkar á þvf. Með því móti
eyðileggjum við byggingu
verksins og þröngvum upp á
það mælikvörðum, sem ekkert
eiga við það skylt. Svonefnd-
an hugmyndafræðilegan skáld-
skap á að dæma eins og all-
an annan skáldskap ekki út
frá efninu heldur Iistrænu
gildi.
Tónlistin
Og svo er það mikils virði,
að landamærin séu greinileg
milli bókmennta og annarra
listgreina, Hvað skyldi t. d.
vera átt við með því þegar
sagt er um kvæði að það sé
..músíkalskt?” — Hjá skáldum
eins og Tieck og Verlaine sjn-
um við, að viðleitnin til að fá
fram músíkölsk áhrif eru yfir-
leitt tilraunir sem ganga í þá
átt að þvinga meiningarmerk-
ingu Ijóðsins, forðast rökrétt
orðasambönd og draga fram
aukamerkingu fremur en orða-
bókarþýðingu. En hvað koma
óljósar línur, óljós meining og
rökleysa tónlist við? — Eftir-
farandi athugasemd um tón-
smíðar við kvæði er ekki síð-
ur athyglisverð: „Kvæði með
þéttriðinni og snjallri bygging
hæfa illa tónsmíðum, en lé-
legur meðalmannsskáldskap-
ur .... hefur orðið textar
fegurstu söngva eftir Schubert
og Schumann. Ef kvæðið hef-
ur mikið listrænt gildi, rang-
túlkar tónlistin oftlega mynst-
ur þess eða gerir það óljóst
með öllu”^
Rímið
Gagnrýnin á hinni vana-
bundnu aðgreiningu milli inni-
halds og forms er atriði, sem
höfundar bókarinnar koma að
hvað eftir annað. Meðferðin á
rími sem listrænu vopni sýn-
ir, hve óljós mörkin eru. Höf-
undar benda á, að mikilvæg-
asta hlutverk rímsins sé ekki
„GÓRILLUR"
Hvarvetna, í Suður- og Mið-Ameríkti styðja Bandaríkin tii valda
afturhaldsseggi og heríoríngjaklíkur. Með alþýðu manna í þess-
um löndum ganga slíkir valdhafar undir nafninu ,,górillur“
. . . skáldverk þarf ckki endi-
lega að vera nazistiskt, cnda
þótt höfundur þess hafi verið
fclagi í Nazjonal Samling . . .
. . . rithöfundar, sem aðhylltust
ákveðna stjórnmálaskoðun, hafa
skrifað bækur, scm taka máttl
til tektar fyrir þveröfug sjó-n-
armið ...
hið ,,evfóníska” eða „metríska”
heldur hið ,’,sé’rhantíska” (mein-
ingarlega). Með rími tengjast
orð saman eða lenda i and-
stöðu hvort við annað. 1
kvæðinu „Til min Gyldenlak”
ríma saman orðin „Guld” og
,,MuId”. Hvort fyrir sig; hafa
þessi orð þýðingu, sem er til
án tengsla við kvæðið. En sam-
einuð með rími fá þau þriðju
þýðinguna, sem hvergi er til
nema í kvæðinu. Kímið er
þannig ekki skrautið einbert,
heldur falið djúpt í innihaldi
kvæðisins. Það hefur þýðingu.
Myndbeiting
Með tilliti til myndbeitingar
skáldsins er gerður greinar-
munur á tveim skoðunum.
Önnur skoðunin er sú, að
myndbeitingin sé árangur
hugsunarinnar einnar saman,
ákveðinn útreikningur frá höf-
undarins hendi. Fulltrúar
vorrar tíðar elska það að tala
um skáldverkið tæknilega eða
jafnvel atvinnulega: Það er
talað um hráefni, hálfunna
vöru og fullunna, aðferðir og
árangur.
Hinir halda þvi fram, að
skáldiö viti ekki hvað það ger-
ir; vegir þess séu órannsakan-
legir. Sérhver mynd, segja þeir,
er tákn frá undirmeðvitund-
inni. Eins og fram gengur af
fjölmörgum ritum. eru engin
takmörk fyrir þv£, hve langt
má fara f leit að „táknum
frá undirmeðvitund skáldsins”.
Kvæðið
Nokkrir gagnrýnendur njóta
þesa að benda á það, að mynd-
beitingin verki „sönn” eða ,,ó-
sönn”. Um allt kvæðið er
gjarnan komizt svo að orði, að
það verki „einlægt” eða ,,satt”.
Wellek og Warren spyrja,
hvað sé átt við með þessum
orðum. Þegar gagnrýnnndi á-
Iítur. að kvæðið eigi að vera
ósvikið. einlægt eða satt, hlýt-
ur hann að meina miðað við
eltthvað. En einlægt miðað við
hvað? Tilfinningalegt og
menntunarlegt upplag skálds-
Framhald á 9. síðu
Kúba leitar
sátta við
Bandaríkin?
HAVANA 10/6 — Undanfarið
hefur gengið um það orðróm-
ur í ýmsum bandarískum blöð-
um að Kúbustjórn væri á bak
við tjöldin að leita sátta við
Bandaríkin, RaúIRoa utanrfkis-
ráðherra Kúbu, bar þetta tll
baka f dag, en afneitun hans
var þannig orðuð, að hún hef-
ur fremur orðið til að magna
orðróminn en draga úr honum,
Roa neitaði því að vísu í
yfirlýsingu sem lesin var er-
lendum fréttamönnum í Hav-
ana að Kúbustjóm hefði ekki
gert neinar ráðstafanir til að
fá aðra aðila til að miðla
málum í deilu hennar og
Bandaríkjastjómar og bæta
sambúð þeirra.
En síðan var tekið fram að
frásagnir erlendra fréttastofn-
ana af slíkri málaleitan Kúbu-
stjómar væru ekki alveg sam-
kvæmar sannleikanum. Það eru
þau ummæli hans sem þykja
benda til þess að eitthvað sé
hæft í orðróminum þrátt fyrir
allt.
Romney neit-
ar að keppa
við Goldwater
CLEVELAND 10/6 — Nú má
telja nær víst að Barry Gold-
water verði frambjóðandi Repú-
blikana við forsetakosningarn-
ar í haust. George Rommey
fylkisstjóri í Michigan, sem
reynt hafði verið að fá til að
hafa forystu fyrir þeim öflum
í flokki Repúblikana sem komá
vilja í veg fyrir framboð Gold-
waters, hafnaði þeim tilmælum.
Áður hafði verið leitað til
Scrantons, fylkisstjóra í Penns-
ylvaníu, en þegar hann tók lík-
lega í þau tilmæli. reyndist
hann hafa harla fáa fylgis-
menn meðal framámanna
flokksins.
Romney skýrði frá því að
það hefði verið Nixon, fyrrum
varaforseti, sem hefði leitað til
sín að reyna að stöðva Gold-
water. Nixon neitaði því hins
vegar að hann hefði beitt sér
fyrir samtökum um að koma
í veg fyrir framboð Goldwat-
Harðstjórnin
vex i Brasilíu
RIO DE JANEIRO 10/6 — Fyik-
isstjórinn í Pará-fylki í norður-
hluta Brasilíu, Aurelio de Car-
mo, var í gær settur úr emhætti
ásamt varafylkisstjóranum, borg-
arstjóranum í höfuðborginni Bel-
em og fjórum öðrum æðrl emb-
ættismönnum i fyikinu.
Sambandsstjórnin hafði svipt
þá öllum stjómmálaréttindum og
þá embættunum um leið. Þetta
var gert með tilskipun frá for-
seta afturhaldsaflanna sem
steyptu Goulart og stjóm hans
af stóli.
Þegar tilskipunin var kunngerð
sátu þingmenn hins svonefnda
sósíaldemókrataflokks sem upp-
haflega studdi valdaránið á fundi'
til að fjalla um hvort flokkurinn
sem er sá stærsti á þingi ætti
að hætta stuðningi við hina nýju
valdamenn vegna sívaxandi harð-
stjómar.
Fundurinn hafði verið kvaddur
saman eftir að Castello forseti
hafði svipt Kubitschek, fyrrver-
andl forseta. kjörgengi, en flokk-
urinn hafði ákveðið að bjóða
hann fram í næstu forsetakosn-
ingum.