Þjóðviljinn - 20.12.1964, Qupperneq 9

Sunnudagur 29. desember 1964
H6ÐVIUINN
SIÐA 9
Þorsteinn Ö. Stephensen
SEXTUGUR Á MORGUN

I>að murfi’ sízt ofmælt að fáir
listamenn íslenzkir séu þekkt-
ari, ástsaelli og virtari af öll-
um landslýðnum en Þorsteinn
Ö. Stephensen, hinn margsnjalli
leikari; hann verður sextugur
á morgun. Á fimmtugsafmæli
■hans reyndi ég af veikum
mætti að greina með örfáum
orðum frá listamannsferli hans,
helztu sérkennum, fjölþættum
' gáfum og miklum afrekum, og
ætti að réttu lagi að freista
þess að auka þá lýsingu og
bæta, en til þess hvorki tími
né rúm; og ætlun min sú ein
að áma jþorsteini, ágætri konu
hans og bömum allra heilla og
þakka langa vináttu og liðna
daga.
Þrálátar spumingar munu
vakna í hugum ærið margra á
þessum merkisdegi: hversvegna
fáum við aðeins sársjaldan að
líta Þorstein á leiksviði, hvers-
vegna. hefur hann ekki túlkað
þau stórbrotnu og hugtæku
hlutverk sem hann virðist bor-
inn til, hvers vegna halda leik-
húsin ekki sérstakar sýningar
til heiðurs hinum fjölgáfaða og
fræga leikara? Þessar dapur-
legu staðreyndir fæ ég hvorki
skýrt né skilið að neinu gagni,
þó að einhverju leyti kunni að
vera um vanmat og ónógan
skilning leikrænna leiðtoga að
ræða; spumingum þessum verð-
ur alls ekki svarað af minni
hálfu; en þótt við séum búin
að sakna Þorsteins bæði oft
og lengi, fáum við ekki sætt
okkur við orðinne hlut. Hins
ber að geta að hinn svipstóri
leikari hefur ekki setið auð-
um höndum síðasta áratuginn,
heldur þvert á móti; hann hef-
ur verið leiklistarstjóri Ríkis-
útvarpsins, stærsta leikhúss
þjóðarinnar alla þessa tíð sem
alkunnugt er og innt af hönd-
um tveggja manna starf að
minnsta kosti, árvakur, ötull
og gagnmenntaður forustumað-
ur sem unnið hefur traust og
virðingu samstarfsmanna sinna
í ríkum mæli. Mörg ágætis-
verk innlend og erlend hefur
hann flutt íslenzkum hlustend-
um við sjó og í sveitum og
tíðast með ótvíræðum sóma,
þótt eitthvað megi að öllu
finna — hann hefur kynnt sér
útvarpsleikrit erlendis af mik-
illi kostgæfni, sett markið hátt,
sótt fram jafnt og þétt og góð-
um árangri náð, auðgað menn-
ingu þjóðarinnar. Hann hefur
þýtt mörg leikrit ágæta vel og
að jafnaði farið öðrum leik-
endum með fleiri hlutverk og
stærri og mætti jafnvel ætla að
einhverjum þætti nóg um, en
svo er ekki; við hlökkum ætíð
til að heyra raust Þorsteins og
veldur því djúpstæður mann-
legur skilningur h?ns á mönn-
um og málefnum og sönn inn-
lifun, nærri einstætt látleysi
og öryggi og framsögn svo
skýr, hnitmiðuð og fáguð að
ekki á sinn líka; ég held að
engum sé gert rangt til þótt
sagt sé að hann beri af út-
varpsleikendum á landi hér.
En leikhúsin sjálf ættu samt
að vera sjálfkjörin heimkynni
hins skapandi og frábæra lista-
manns, hann á að standa aug-
liti til auglitis við áhorfendur,
hrífa þá og gleðja; annars-
staðar fá ekki glæ&ilegar gáf-
ur slíks manns notið sín til
fullrar hlítar. Ég hálfkveinka
mér við að nefna furðulega
lága tölu þeirra hlutverka sem
Þorsteinn hefur túlkað á sviði
á sjötta áratugnum — aðeins
ellefu hlutverk að því ég bezt
fæ séð og sum mjög smá eða
lítt líkleg til afreka; en ein-
staka sigra og sólskinsbletti
geymum við í föstu minni. Á
meðal viðfangsefna hans á
þessum áratug er þingmaður-
inn í „Kjamorku og kvenhylli“,
Vérsjínin í „Þremur systrum'1
Og gamli maðurinn í „Stólun-
um“, og ber þó einn haest af
öllum menntaskólakennarann í
„Browningþýðingu“ Rattigans,
öðrum mannlýsingum máttugri,
heilsteyptari og átakanlegri og
tók leikgesti með töfrum. „Á-
heyrendur sitja með öndina í
hálsinum, gleyma stað og
stundu. f ásýnd leikarans,
hreýfingar og framgöngu er
meitluð öll sorgarsaga hins mis-
heppnaða kennara, veikindi og
hyldjúp vonbrigði, þjáningar
og alger ósigur'* ritaði ég á
sínum tima og mun sízt af öllu
of fast kveðið að orði. Það er
-<&
■
■
■ ■
:
fiK ■
Sjötugsminni
■
BENEDIKTS GÍSLASONAR
■
■
21. des. ’64
Hnútur úr heiðnum tröllum
og harðsporar þeirra á fjöllum
veðrast fádæma fljótt —
eins og eilífu sporin
elskendanna á vorin
lögð út í ljósa nótt.
En kannski’ er í knástu sveinum
kalkdust úr trölla beinum
og þáttur af þeirra tryggð
við minni kær og kynni,
við kjarnann í veru feinni,
við fólk sitt og fósturbyggð?
Raun má þá sögu sanna:
Sá er hér gildra manna,
, er birtir mér leynt og Ijóst
í fegurðarógn og eyði
þá álfta og trölla heiði,
er lagði mig bam við brjóst.
ÞORSTEINN VALDIMARSSON.
■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■i
Síðasti hellisbúinn á Islandi
bokmenntir
Vilhjálmur S. Vil-
hjálmsson: Grær undan
hollri hendi. Setberg.
Reykjavík 1964.
„Þegar ég ek heim að höf-
uðbólinu rudda slóð og sé
þetta gamla hús standa þama
umvafið gróanda, en framund-
an hafið breitt og blátt, er
ejns og ég gleymi ysinum, bíla-
oi;ginu, hrópum útvarpsins,
hemaðaraðgerðum og stórtíð-
indum dagsins í dag. Og þeg-
ar ég stíg inn fyrir þrösk-
uldinn og fé þessa grönnu
gömlu konu sitja í einu horni
sinnar gömlu stofu, er eins og
ég heyri andardrátt gamalla
tíma og finni ilm af bikuð-
um súðum þessa aldraða húss“
Þessi orð. 'á fyrstu lesmáls-
síðu hinnar nýiu bókar Vil-
hjálms SÍ* Vilhjálmssonar:
Grær undarf,*hoilri hendi, eru
táknræn fyrif meginefni henn-
ar: svipmytídir frá liðnum
tíma, — mðsta breytingatíma
er orðið hefirf' í allri sögu þjóð-
arinnar. I bókinni eru viðtöl
við 28 menn og konur er lýsa
lífinu á liðnum árum.
I bók þessari segja ýmsir
forystumenn þjóðmála. fjáðir
menn, snauðir menn og valda-
lausir frá starfi sínu og lífi,
og það er einmitt þessi breidd
í frásögnum er gefur bókinni
mest gildi. Yfirlæknamir Sæ-
mundur Bjarnhéðinsson, Sig-
urður Magnússon og Þórður
Sveinsson ræða þar baráttuna
við holdsveiki, berklaveiki og
geðveiki, en einmitt þessir
menn mótuðu og stjórnuðu
framkvæmdum f þessum mál-
um á fyrri hluta aldarinnar —
á þeim árum er við Islend-
ingar lögðum grunndnn að nú-
tímaþjóðfélagi. (Fráleitt þarf
að segja neinum, að vænta
þess ekki að lesa þarna alla
sögu fyrrnefndra manna sé
heldur mála í stuttum viðtöl-
um).
Okkur hættir við að gleyma
því hve stutt er' liðið frá því
að margt það, sem við telj-
um sjálfsagt f dag, var ýmist
ekki til eða þótti hin mesta
fjarstæða.
I einu viðtali bókarinnar,
sem skrifað var fyrir aðeins
28 árum, segir Bríet Bjarn-
héðinsdóttir frá því er hún
skrifaði fyrstu greinina um
mentun og réttindi kvenna f
Fjallkonuna 1885. Þar segir
hún einnig frá þvf er hún
ræddi þetta mál við Grím
Thomsen og hann sagði: „Hvf
haldið þér ekki fyrirlestur um
áhugamál yðar, réttindi kon-
unnar?" Og Bríet lék ekki
Viihjáhmir S. Vilhjálmsson.
frýja sér hugar oftar, heldur
hélt hinn fræga fyrirlestur
sinn um þetta efni f Góð-
temlparahúsinu 1887 — og
kveikti þar með eld jafnrétt-
isþaráttu kvenna; el(|, sem
læsti sig á skömmum tíma
um forpokuð þrældómshús
eiginmanna. Árið 1895 stofnaði
Bríet Kvennahlaðið, er hún seg-
ir að hafi um skeið verið út-
breiddasta blað landsins. Kosn-
ingarétt fengu konur ekki fyrr
en 1918. og sömu Iaun fyrir
sömu vinnu hafa þær ekki
fengið enn í dag.
I þessari bók segir Bjarni
Bjömsson leikari frá leikferli
sínum í Kaupmannahöfn og
Hollywood — þegar kvik-
myndimar voru að hefja sig-
urgöngu sfna.
Þar koma einnig við sögu
Ásgrímur málari, sr. Sigur-
björn Ástvaldur, Hallgrímur
Jónsson skólastjóri, Friðfinnur
Guðjónsson leikari og Magnús
Jónsson prófessor.
En hér segja líka verkamenn
frá „blóðugum hnúum", og
kona ein, sem alin var upp í
sveit, eignaðist barn í lausaleik
og þoldi flesta grimmd fátæks
þjóðfélags, segir í fápm orðum
frá ævi sinni — og er það
kannski eftirminnilegasta mynd
bókarinnar.
í lengsta kaflanum, sem er
um 80 bls., segir góður sam-
borgari okkar nokkuð frá ævi
sinni, — hann var síðasti hella-
búinn á Islandi.
Bókinni lýkur svo með Eyr-
arbakkarómantík þeirra æsku-
vinanna Ragnars í Smára og
V.S.V.
Einstöku sinnum heyrast
ergilegar raddir um að nóg
sé komið af allskonar blaða-
mannabókum, og undrun yfir
því hve þær séu mikið lesn-
ar, ekki betri en þær séu. Sú
gáta er auðráðin: í frásögnum
fólksins sjálfs birtist það líf
sem ekki verður fundið í
skýrslum hagfræðinga og valds
manna — og þvf eru þær holl-
ur lestur með viðskiptafræði
og talnaspeki þessara gróða-
hyggjuára.
JJ3.
Þorsteinn Ö. Stephensen
auðgert að telja upp ófá stór-
brotin hlutverk í verkum höf-
uðskálda sem Þorsteini væri
manna bezt treystandi til að
túlka með ágætum — Shake-
speares Ibsens, Tsékovs og,
Brechts svo örfáir séu nefndir;
en við verðum að vona og
bíða.
Ég vil enn óska Þorsteini Ö.
Stephensen mikillar gæfu og
gengis og þakka honum skira
list í nafni íslenzkra leikgesta;
og þess óskum við framar öllu
að sviðsljósin megi sem oftast
leika um hinn snjalla listamann
á ókomnum árum.
Á. Hj.
*
Þorsteinn Ö. Stephensen!
í tilefni þess, að þú hefur
fyllt sjötta tuginn langar mig
til að senda þér kvéðju.
Mér Hefur alltaf fundizt að
við, sem á eftir komum, stönd-
um í mikilli þakkarskuld við
ykkur brautryðjendurna, meiri
þakkarskuld en virðist í fljótu
bragðL
Þið lyftuð leiklistinni í land-
inu úr áhugastarfi í atvinnu-
mennsku. Þið fóruð utan til
frekari fróðleiks og menntunar
og fluttuð heim aukna þekk-
ingu.
Þitt hlutskipti varð meðal
annars að móta leiklistarflutn-
ing ríkisútvarpsins, sem er
orðinn einn veigamesti þáttur
útvarpsdagskrárinnar.
Mig langar að hakka þér allt
okkar samstarf og bera fram
þá ósk, að íslenzk leiklist megi
sem lengst njóta þinna sér-
stæðu hæfileika.
Baldvin Halldórsson.
*
Þeir eiga afmæli á morgun,
Þorsteinn Ö. Stephensen og
Josef V. Stalín. Hug minn til
Stalins þekkja allir. Varla má
því minna vera en ég sendi
þér Þorsteinn, sextugum, stutta
vinarkveðju yfir hafið, þó ekki
væri nema til að þakka góð og
löng kynni og óteljandi á-
nægjustundir. List þessa snill-
ings er mér auðvitað efst í
huga, en vornótt með fugli og
kyrrð sól og kvæðum gleymist
ekki. Það var gott að auka
degi í æviþátt með slíkum
manni.
Ekki er hugmyndin að fara
að gera listræna úttekt á Þor-
steini. Yfirburðir hans eru svo
alkunnir, að þess gerist ekki
þörf, þjóðin hefur bókstaflega
tekið ástfóstri við hann sem
skapandi listamann. Allir
þekkja hinn seiðandi galdur
raddarihnar sem virðist til
þess kjörin af æðri máttar-
völdum að flytja allt hið göf-
ugasta. úr bókmenntuna heims-
ins eins og persónulegan boð-
skap til hvers einasta hlust-
anda. Hver gleymir skáldinu í
Myndabók Jónasar Hallgríms-
sonar eða kennaranum £
Browningþýðingunni? Og svo
óendanlega mörgum persónum
hans. Ætli sé hægt að komast
lengra en Þorsteinn, þegar
honum tekst bezt? Mér hefur
stundum fundizt að aðeins eitt
gæti réttlætt sjónvarp á ís-
landi, og það er að allir lands-
menn ættu kost á að sjá Þor-
stein leika, gætu með eigin
augum séð þá mannlegu hlýju,
dýpt og skilning sem einkennir
persónusköpun hans. En Þor-
steinn hefur eiginlega sjálfur
hrakið þessa hugmynd (sem ég
hef hvergi hreyft). Það er eins
og hann geti gert allt með
röddinni. Útvarpsléikritin
sanna þetta. Og hvenær opin-
berast dýrð og tign íslenzk-
unnar eins vel og í Ijóðalestri
Þorsteins?
En Þorsteinn hefur haft
fleiri járn í eldinum. Það má
beinlínis segja að hann hafi
skapað hina menningarlegu
barnatíma, sem um langt skeið
voru eitthvert allra bezta og
nytsamasta dagskrárefni Ríkis-
útvarpsins. Og ekki taldi hann
þá eftir sér að þýða sjálfur
eða frumsemja vinsælustu ljóð-
in.
Eftir að Þjóðleikhúsið tók til
starfa var Þorsteinn lengi ein-
hver virkasti forystumaður
Leikfélagsins og afkastamikill
leikari. Hann mun manna fyrst-
ur hafa áttað sig til hlítar á
nauðsyn þess að koma hér upp
borgarleikhúsi er hefði fast-
ráðnum atvinnuleikurum á að
skipa, en hafnaði auðvitað ekki
samvinnu við áhugamenn. Fyr-
ir þessari hugmynd hefur Þor-
steinn barizt af kappi, og nú
er málið fallið í réttan farveg.
Aðalstarf Þorsteins er þó
eins og allir vita forstaða leik-
listardeildar Ríkisútvarpsins. Er
það ærið verk hverjum manni
og vandasamt. En þó að lengi
megi deila um leikritaval, þeg-
ar svo mörgum verður að gera
til hæfis, hygg ég að leiklist-
ardeildin hafi beinlínis lyft
grettistökum undir stjórn Þor-
steins. Ekki hvarflar að mér að
gera lítið úr viðleitni Þjóð-
leikhússins, en þó finnst mér
að leikritaflutningur útvarps-
ins sé hið eina raunverulega
þjóðleikhús okkar enn sem
komið er, að sjálfsögðu í bróð-
urlegri samvinnu við leikhúsin
og leikarana.
Ánægjulegt var að Þorsteini
var falin formennska £
hinum nýstoi.uaða minningar-
sjóði Stefaníu Guðmundsdótt-
ur. Þar er réttur maður á rétt-
um stað.
, Og svo er það hún Dórothea.
Eg Iield ég verði að biðja þig
fyrir kveðin til hennar, Þor-
Framhald á 13. síðu.