Þjóðviljinn - 27.11.1966, Blaðsíða 3

Surmudafiur 27. nóvember JÖ66 — ÞtfóEWTLJINN — SÍÐA J
A
HVÍLDAR-
DACINN
Úrslit
•
Fyrir nokkru kvað haesti-
réttur Dana upp þann úrskurð
að danska þjóðþingið hefði
ekki gengið á svig við stjóm-
arskrá landsins er það sam-
þykkti tvívegis lögin «m af-
hendingu handritanna. Br þvi
komið að ótvírseðum úrsiitum i
handritamálinu, nú er ekkert
því til fyrirstöðu að samning-
urinn um afhendinguna verði
fullgiltur af þjóðhöfðingjum
beggja landa og síðan komi
handritin smátt og smótt á ekki
lengri tíma en aldarfjórðungi.
Nýr málatilbúnaður Ámanefnd-
ar með bótakröfum á hendur
dönskum stjómarvöldum getur
að sjálfsögðu hvorici torveldað
né tafið afhendinguna sjálfa;
þar er um að ræða eftirmál
sem koma Dönu.m einum við.
Hins vegar er mólarekstur þessi
allur til sannindamerkis um
það, hvert hitamál afhending
handritanna var orðin ýmsum
aðilum í Danmörku; höfðu þar
sameinazt í andstöðunni gegn
kröfum lslendinga ýmsir frseði-
menn, safnamenn og Stórdanir,
en þeir síðasttöldu hafa lagt
fram geysiháar fjárfúlgur í op-
inberan áróður og málarekstur
á undanfömum árum. Hefursú
barátta verið háð fremur af
kappi en forsjá og stundum
verið beitt ósæmilegum rök-
semdum, ekki s£zt af mönnum
sem betur máttu vita.
Gagnryni
Engu að siður skyldu Islend-
ingar gera sér ljóst að danskir
fræðimenn hafa einnig beitt
röksemdum sem okkur ber að
hliista á og draga af réttar á-
lyktanir. Ein veigamesta rök-
semd Dana var sú að handritin
væru ekki fyrst og fremst
„þjóðardýrgripir", safnmunir til
að dýrka og vegsama á hátíð-
legum stundum, heldur verkefni
handa fræðimönnum sem þyrftu
að hafa góð skilyrði til athafna
og rúm fjárráð til útgáfustarf-
semi; bentu þeir á að mikið
skorti á að íslenzk stjórnarvöld
gerðu hérlendum fræðimönnum
Meift að stunda handritarann-
sóknir af kappi og ,annast vís-
indalegar handritaútgáfur; á því
sviði væri stofnun ÁrnaMagn-
ússonar í Kaupmannahöfn mun
betur sett. Þessi gagnrýni
danskra fræðimanna átti pví
miður rétt á sér til skamms
tíma, eða allt þar til Hand-
ritastofnunin var sett á lagg-
irnar. I annan stað hafadansK-
ir fræðimenn lagt áherzlu áþað
að handritarannsóknir verði
ekki stundaðar að gagni nema
í tengslum við fullkomið bóka-
safn sem tryggt getur góða
starfsaðstöðu, hafa þeir bent á
að í Kaupmannahöfn sé 'mjög
gott til fanga að þessu leyti
en farið - hraklegum orðum um
bókasöfnin í Reykjavík. Margt
var rangt og ómaklegt í þeirri
gagnrýni, en engu að síður er sú
staðreynd óvefengjanleg að á-
standið í bókasafnsmálum okk-
ar hefur lengi verið óviðun-
andi með öllu og fer versn-
andi með hverju ári sem líður.
Þrengsli og fjár-
skortur
Safnahúsið, sem nú geymir
Landsbókasafn Islands, var a-
kaflega myndarleg bygging á
sínum tíma, enda var henni
ætlað að hýsa öll söfn landsins,
Landsbókasafn, Þjóðskjalasafn,
Þjóðminjasafí. og Náttúrugripa-
safn. En þegar ári8 1916, eða
• fyrir hálfri öld, var svo kom-
ið að óhæfilega þröngt var
orðið um Landsbókasafn. Jón
Jakobsson landsbókavörður skrif-
aði þá stjórnarráðinu og kvað
„ekki síínnlegt. hvar komið
yrði fyrir ritauka safnsins fram-
vegis, ef Náttúrugripasafnið og
AD FAGNA HANDRITUNUM
Þjóðmiujasafnið — annaðhvort
eða bæði — yrðu ekki bráðlega
látin hverfia úr bófchlöðunni.“
Samt líðu 34 ár þar tH Þjóð-
minjasafnið var flutt og 44 ár
þar tál Landsbók a safn gat tek-
ið vistarverur Néttúmgripa-
safns til sinna nota. All-an
þennan tíma lýstu bókaverðir
óhæfilegum 'þrengslum og erf-
iðleikum, og ástandið hefur
aldrei verið verra en nú. Fyrir
nokkrum dögum. sagði Finn-
bogi Guðmundsson, núverandi
landsfoókavörður, í fréttaauka i
rikisútvarpinu að húsið væriað
springa utan af bókakosti síp-
um; hann Ifkti ástandinu við
síldarmjölsgeymslu . þar sem
hætta væri á að hitnaði í
mjölinu ef stæður væm ekki
fluttar til.
Aimað vísindalegt bókasafn,
Háskólabókasafnið, hefur verið
starfrækt í meira en hálfa öld,
og stórfelldum örðugleikum
þess hefur margsinnis verið
lýst. Þar hefur ekki aðeins
komið til húsnæðisskortur held-
ur og ákaflega naum fjárráð,
sem til skamms tima takmörk-
uðu bókakaup mjög og lögðu
ofurmannlegar byrðar á Bjöm
Sigfússon háskólabókavörð. 1
Ákvörðun tekin
Það hefur lengi verið stefna
íslenzkra fræðimanna að sam-
eina bæri þessi söfn og reisa
fyrir þau nýja bókhiöðu í ná-
grenni háskólans. Sú hugmynd
var borin fram fyrir> réttum
aldarfjórðungi af Guðmundi
Finnbogasyni, þáverandi lands-
bókaverði, og fyrir einum ára-
tug var öil ástæða til að halda
að sú hugmynd kæmist í fram-
kvæmd. Þá skipaði Gylfi Þ.
Snauðir aldamótamenn reistu safnahús.
son, Björn Sigfússon og Finn-
ur Sigmundsson; urðu þeir á
einu máli um það að sjálfsagt
væri að sameina söfnin í eina
bókhlöðu, en til þess að svo
mætti verða þyrfti að reisa nýtt
bókasafnshús. Fundu þeir hús-
inu stað „á Melum, vestan Suð-
urgötu, gegnt lóð Háskólans“
Jafnframt lýstu' þeir því á á-
hrifaríkan hátt hver nauðsyn
það væri að hefjast handa án
tafar, skýrðu frá hinum erfiðu
starfsskilyrðum í Háskólabóka-
safni og komust m.á. svo að'
orði um Landsbókasafn: „Fján-
framlög til Landsbókasafnsins
eru a-llt of lítil til þess, að það
geti gegnt öðru aðalhlutverki

i
i
___ við hreykjum hégómaskapnum í tilgangslausum turni
Gíslason menntamálaráðherra
fimm manna nefnd til að at-
huga .Jivort fjórhagslega og
skipulagslega muni eigi hag-
kvæmt að sameina Háskóla-
bókasafn og Landsbókasafn a “
einhverju eða öllu leyti, þann-
ig að Háskóilabókasafnið yrö’
framvegis handbókasafn fyrir
Háskólann, en Landsbókasafn
tæki við öðrum hlutverkun
þess“. 1 nefndinni áttu sæti
Þorkell Jóhannesson, Birgir
Thorlacius, Bjarni Vilhjálms-
sínu, því að vera höfuðvísinda-
safn landsins. Eins og er berst
það í bökkum með að gegna
þeirri skyldu að vera þjóðbóka-
safn, þ.e. að eignast og varð-
veita allt, sem varðar Island
og íslenzkar bókmenntir. Hús-
rtæði þess er fyrir löngu svo
lil þurrðar gengið, aö horfirt.il
fulls öngþveitis fyrir daglega
starfsemi þess, hvað þá að það
geti af höndum leyst bráðnauð-
synleg ''erk,, er varða bókasafns-
mád landsins í heild sinni . . .
Úr þessum vanköntum verður
ekki bætt nema með nýju safn-
' húsi“. 1 samræmi við þessar
lýsingar urðu aðaltillögur nefnd-
arinnar þessar: „Að Landsbóka-
safn og Háskólabókasafn verði
sameinuð, en Háskólabókasafn-
ið verði miðað við handbóka-
og námsþarfir stúdenta og
kennsluundirbúning og rann-
sóknir háskólakennara. Að
reist vérði bókasafnshús í
næsta nágrenni við Háskólanrí,
til þess að sameining safnanna
verði framkvæmanleg.“ Þessar
niðurstöður og tillögur nefndar-
innar voru lagðar fyrir Alþingi
Islendinga 1957 og samþykktar
þar, jafnframt þvi sem þingið
fól „ríkisstjóminni að gera
nauðsynlegar ráðstafanir í þessa
átt“.
i
Megum blygðast
okkar
Á þeim tæpa áratug semlið-
inn er síðan alþingi samþykkti
þá stefnu að sameina söfnin
og reisa þeim nýtt hús hafa
þrjár ríkisstjórnir farið með
völd á Islandi. Svo hefur þó
skipazt, að einn og sami maður
hefur farið með embætti mennta-
málaráðherra í öllum þessum
rfkisstjómum, Gylfi Þ. Gíslason,
sá sem skipaði nefndina fyrir
tíu ámm og fékk tillögur
hennar samþykktar á þingi. Þvi
átti að vera sérstaklega auðveit
að tryggja eðlilegt samhengi í
máiinu, þau tengsl ákvarðana
og athafna sem em forsenda
þess að hugsjónir rætist. Samt
hafa athafnir engar orðið, á-
kvarðanir alþingis hafa verið
hunzaðar með öllu, þrengingar
safnanna halda í sffellu áfram .
að magnast, þótt fjárráð þeirra
hafi að vísu verið aukin nokk-
uð. Þetta framtaksleysi er þeim
mun kynlegra sem þessi ára-
tugur hefur verið eitthvert
mesta velmegunartímabil sem
þjóðin hefur lifað, þjóðartekj-
umar hafa aukizt ár frá ári,
örar en í flestum löndum öðr-
um. Ekki skortir heldur að
mikið hefur verið byggt <
Reykjavík; þegar undan eru
skildar fbúðarhúsabyggingar ber
þar mest á hverskyns peninga-
mustemm sem yfirganga hvert
annað í prjáli og hégómaskaD
og trúmálamustemm sem bera
sömu einkenni. Nú síðast hafa
borgarbúar fyrir augunum
hvernig gersamlega tilgangs-
laust og ónothæft turnafstyrmi
heldur í sífellu áfram aðhækKa
á Skólavörðuholti. (Eina vits-
munaskýringin sem ég hef séð
á tumi. þessum er sú að þaðan
verði fallegt útsýni. Sú hugsun
er þó sótt til þjóða sem búa
á flatneskju. Reykvíkingar þurfa
ekki að eyða miljónafúlgum i
sementsbákn til þess að geta
skyggnzt um í borg sinni; þeir
geta skroppið upp á öskjuhlíð).
Við, hinir nýríku íslending-
ar, megum sannarlega blygðast
okkar i samanburði við snauða
forfeður okkar sem tóku við
heimastjóm fyrir rúmum sex
áratugum. Eitt fyrsta verk
þeirra var að reisa Safnahúsið,
en það var risavaxið verkefni
eins og þá var ástatt í landinu
og bar vott um mikinn menn-
ingarlegan stórhug. Sú bygging
kostaði 200.000 krónur, en þá
var niðurstöðutala fjárlaga um
það bil 700.000 krónur. Séu
fjárlögin notuð sem mæli-
kvarði væri hliðstætt átak
nú rúmar 1300 miljónir króna;*
en það er miklu smávaxnari
upphæð sem lamar athafnaþrek
menntamálaráðherra og félaga
hans í ríkisstjóminni.
Tengt handrita- .1
malinu
nýja þjóðbókasafn á að rísaog
hlýtur að rísa og hugsa það
sem fyrsta áfanga nýrrar bók-
hlöðu. Þá hefði bygging hand-
ritahúss getað hrundið af stað
meiri framkvæmdum, í stað
þess að sú tilhögun sem nú er
ráðin kann að tefja fram-
kvæmdir.
Óhjákvæmilegt
verkefni
Að þvi, hefur verið vikið hér
að framan að auk húsnæðis-
vandræða hafi fjárskortur bag-
að söfnin mjög. Hefur ástand-
ið í þeim efnum raunar verið
með ólikindum stundum, og
því fer mjög fjarri að aufcnar
fjárveitingar á síðustu árum
hrökfcvi til. Til að mynda hef-
ur Landsbókasafn á þessu ári
aðeins eina miljón króna til
bókakaupa, og af þeirri upp-
hæð fer drjúgur hluti í bók-
bandskostnað. Svona naumar
fjárveitingar gera söfnúnum
erfitt fyrir að komast yfir bann
nýjan bókakost sem nauðsyn-
legur er, hvað þá að fylla upp
f gamlar eyður. Svo að enn sé
minnzt á handritin eru íslenzku
söfnin að vfsu vel búin ritum
um norræn fræði í þröngum
skilningi, hins vegar vantar
mikið á að hér sé nægi-t
legt safn bóká sem nauðsyn-
legar eru til rannsókna í mið-
aldaftæðum, en tengsl íslenzkra
bókmennta við bókmenntir
annarra Evrópuþjóða munu
verða mikið og vaxandi rann-
sóknarefni á ókomnum árum.
Til þess að fylla unp í þær
eyður i söfnum okkar þarf mik-
ið fjármagn; hins vegar er
kleift að vinna það verk með
aðstoð nútimatækni í ljósprent-
un og mjófilmugerð. Og því
•verkefni verður að sinna með
skipuleeu átaki ef Reykjavfk á
að verða sú rannsóknarmiðstöð
sem að er stefnt.
Öanskir fræðimenn hafatengt
ástandið í bókasafnsmálum
handritamálinu og slíkt hið
sama gera íslenzkir fræðimenn
einnig. Um það eru réttilega
höfð stór orð að hér þurfi að
verða miðstöð norrænna frasða,
þangað sem erlendir frasði-
menn leiti einnig og fái ákjós-
anlega starfsaðstöðu. Forsenda
þess er sú að nýtt bókasafns-
hús rísi sem allra fyrst. Að
því vék Finnur Sigmundsson
þáverandi landsbókavörður m.a.
£ Árbók Landsbókasafnsins er
hann fagnaði þeirri ákvotðun
alþingis 1957 að sameina söfn-
in og reisa yfir þau nýja bók-
hlöðu: „Við hörmum, að enn
skuli talsverður hluti handrita
okkar og skjalagagna vera f
öðru iandi og við krefjumst
þess að fá þennan bókmennta-
arf okkar heim. Vissulega
munum við fá handritin heim
fyrr eða síðar, ef við stöndum
saman og hvikum ekki frá settu
marki. En við megum ekki
láta okkur nægja að hafa hand-
ritin sem sýningargripi til að
auglýsa okkar fornu frægð.
Við verðum að hefjast handa
um könnun þeirra og útgáfu.
svo að öllum megi ljóst verða.
að þau séu komin í réttar hend- ■
ur. Engum stendur það nær e">
háskólanum og þjóðbókasafninu
að hafa forystu slíkrar starf-
semi. 1 .menntabúrinu nýja
verður að ætla þessari starf- í>
semi nægilegt rúm og nægilegt
fjármagn.“ v .
Að sjálfsögðu er það eina
eðlilega vinnutilhögunin að
Handritastofnunin starfi í sem
nánustum tengslum við nýtt
þjóðbólcasafn, eins og Finnur
SigmundáSon bendir á. Því hlýt-
ur það að vekja furðu að á-
kveðið hefur verið að reisahús
handa Handritastofnuninni (að
einum þriðja hluta)' á stað þar
sem ekkert rúm er fyrirvænt-
anlegt þjóðbókasafn. Mun eðli-
legra hefði verið að reisa hús
þetta á lóðinni þar sem hið
Vf»ri Akki
ráð .. ?
Þegar dómur hæstaréttar
ruddi úr vegi síðustu torfær-
unni fyrir afhendingu handrit-
anna varð mikil gleði á Is-
landi, menn lýstu fögnuði
sírrum í blöðum, útvarni og
sjónvami. Margir höfðu við
orð að n'ú þyrftu menn a?
sýna í verki umhyggju sins
fyrir handritunum enn betui
en orðið væri. Það hefur ofl
verið háttur Islendinga aðfagns
merkum tímamótum meíj at-
höfnum, má í því sambandi ti'
að mynda minna á Þióðminia-
safnshúsið. Væri ekki ráð a?
Albingi Islendinga fagnaði end-
urheimt handritanna með á
kvörðun um að framkvæma ní
loks bá st.efnu sem sambykk
var 1957. sameina hin vísinda
l.egu bókasöfn og reisa yfír bai
hús bar sem handritastofnuni'
fengi m.a. hina beztu starfs
aðstöðu. Varla ætt.i að burfa ai
værða nnkkur flokkaágreining
ur um slfkt mál. albingismem
ættu að geta sambvkkt bað ein
róma og sannað bannig í verk
að beir hafí fullsn skilning ;
beirri vpF<sen-id og beim vand;
sem endurbelmt handritann.
bvr okkur. — Anetri. .
ÞVOTTU R
Tökum frágangsþvott
og blautþvott.
Fljót og góð afgreiðsla
Nýja þvottahúsið,
Ránargötu 50.
Sími 22916.