Þjóðviljinn - 16.12.1966, Blaðsíða 7

Fðstudagur 16. desemfaer 1966 — ÞJÓÐVTLJINN — SÍÐA 'J
jr jr-
NY ISLANDSSAGA
Ný Islandssaga.
Þjóðveldísöld. Eftir
Björn Þorsteinsson. ,
Heimskringia 1966.
303 bls.
Heimskringla hefur byrjað út-
gáfu á nýrri íslandssögu í fjór-
um bindum. Mér skilst aö henni
sé einkum ætlað að vera yfir-
litsrit og „handbók“ (eins og
segir í eftirmála bessa bindis)
um sögu lan^sins fyrir forvitna
. leikmenn, sem hafa haft stopul
samskipti við bau fræði síðan
á skólabekk, og bar er vissulega
ekki nema sjálfsagt verkefni og
eðlilegt. Það er einmitt vegna
bessa skilnings að ósagnfróður
maður stingur niður penna um
þessa bók; hitt veröur svo tíma-
frekarn ’iðfangsefni sérfróðra
að setja frarii á}it sitt á því.
hvað kemur fram af nýjum eða
merkilegum viðhorfum í þess-
ari bók, og er þá líklegt að
ýmislefft fróðlegt komi upp, því
Björn Þorsteinsson hefur fcngið
það þokkalega orð í sig að vera
huemvndáríkur sagnfrasðingur.
Það kemur fljótlega f Ijós, að
þessi bók er um margt ólfk
þeim íslandssögum scm við áð-
ur fyrr handlékum. Hún hefst
á hugtakaskýringum, og síðar
er einnig lögð áherzla á að út-
skýra hugtök og heiti um leið
oe bau koma fyrir — þetta er
að sjálfsögðu þarft framtak. Þá
kemur alllangur kafli um nátt-
úru íslands, sem höfundur ger-
ir svofellda grein fyrir í cftir-
mála: „Islenzk þjdðarsaga er svo
samofin og ákvörðuð af vett,-
vangi atburðnnna, að hún verð-
ur ekki skilin til neinnar hlítar
án rækilegrar þekkingar á
nattúru landsins". Skýringin
virðist eðlileg, þótt sú spurning
hljóti einnig að vakna hvort
réttúr slíks kafla sc ótvfrœður
f ekki stærri bók. 1 þessúm
kafla — sem og ýmsum öðrum
— þarf höfúndur að koma að
miklum fróðleik í scm stytztu
rnáli — og það má strax taka
það fram, að lipur penni hans
finnur oftast úrræði til að forða
því að þessi texti verði einber
þurr upptalning; Þá er og at-
riðum sem húsakosti, atvinnu-
háttum, verzlun, stéttaskiptingti,
sýndur miklu meiri sómi en við
eigum að venjast.
í þessari bók segir sögu ís-
lenzks samíélags fram til 1262
(þau tímamörk ná þó ekki til
hýbýlasögu og náttúrusögu). Af
sjálfu leiðir að í bók sem er
ekki ýkja löng og þar að auki
rækilega myndskreytt, verður
fyrst og fremst stefnt að því að
draga upp heildarmynd, gefa
yfirlit — höfundur kemst sjólf-
ur svo að orði um aðferð sína
í eftirmála „Þar er . . . lögð
ríkari áhorzla á að greina frá
því, hvað t.a.m. Sturlungaöld
var en rekja atburðarás tíma-
bilsins, fremur fengizt við að
skýra stöðu og starf kenni-
manna en segja sögur af bisk-
upum.“
Og nú vill svo vel til, að ó-
Björn Þorsteinsson.
sagnfróðum lesara finnst Birni
Þorsteinssyni takast vel að
fylgja fram þessari stefnu- Ræða
hans er sannfærandi, skýrleg
þegar t.a.m. greinir frá þinga-
skipan og þjóðveldi, fjörleg þeg-
ar rakin er pólitísk saga 12. og
13. aldar. Atburðir einangrast
ekki í þrælslegum rómantískum
tengslum við einstakar persónur
heldur falla með eðlilegum
liætti inn í greinargerö fyrir
þýðingarmestum gerendum á
hverju tímaskeiði — á þetta
ekki livað sfzt við upi túlkun
höfundar á hlutverki og stöðu
kirkjunnar. Það virðist ef til
vill ekki merkileg krafa, að
yðrbyggíng samfélagsins sé
ekki slitin úr tengslum við
sjálfa undirstöðuna — en það
er nú svo að það þykja góð tíð-
indi þegar henni er fullnægt í
sagnfræðilegu riti íslenzku.
Ég hef heyrt kennara kvarta
yfir þeim bókum, sem þeir hafa
til afnota í Islandssögukennslu,
þær séu lítt fallnar til þess að
ýta undir skilning nemenda á
atburðum, gei'a ]xi að meiru en
minnisatriðum. En sá hæfileiki,
sem Björn Þorsteinsson sýrjir
oftlega til að gera i stuttu og
ljósu máli grein fyrir tengslum,
orsakasambandi, gefur einmitt
ástæðu til að benda skólum á
þessa bók: vilji menn að ungt
fólk skilji með hvaða hætti
þrælahald lagðist niður, hvað
takmarkaði völd stórhöfðingja,
hver var hlutur kirkjunnar í þvi
að koma landinu undir JSÍoregs-
konung — svo dæmi séu nefnd
af handahófi — getur þaö vafa-
laust fundið miklu betri stuðn-
ing í bók Björns en þeim sem
nú eru í umferð. Auövitað er
bókin til margra hluta annarra
nytsamleg, en þessi hlið málsins
er ekki hvað sízt athyglisverð.
Prentvillur eru nokkrar og á
bls. 136 hefur lfna horfið,
Myndir eru margar, sem vera
ber, en ekki allar þarfar (ljós-
myndir af Heklugosi og fjár-
rekstri á bls. 115 og 117, hest-
hús á bls. 131). Fyrir koma 6-
þarfar endurtekningar (sbr.
klau.su um sjálfbjarga samfá-
lag á bls. 141). Og það er skrýt-
ið að lesa að íslenzkt hunda-
kyn sé komið að „hundaætt
Somoeda" — en „Samoédar" er
gamalt rússneskt skammaryrði
um néntsa og aðnar skyldar
þjóðir- Gísli B. Bjömsson hef-
ur af smekkvísi séð um bókar-
gerð-
Árni Bergmann.
Oft má
Einu sinni var.
Endurminningar eftir
Sæmund Dúason
Útgefandi: Prentsmiðja
Útgefandi: Bókaforlag
Odds Bjömssonar.
Árlega kemur út á Islandi
fjöldi sjálfsævisagna. Misjafn-
ar era þær að gæðum, en mörg-
um þykir ekki til þeirra koma,
nema scgi fá miklum örlögum.
Stundum er þá gripið til þess
ráðs, að láta þekkta höfunda,
sem kunna að „segja sögu“ skrá
eftir munnlegri fi’ásögn sögu-
hetjunnar. Vill þó stundum við
bregða, að ekki þykir öllum rétt
frá greint. Alkunnug er sagan
um sægarpinn, sem heyrði sína
eigin sögu lesna í útvarp skráða
af kunnum höfundi, er honum
varð að orði: „X>etta hefur hann
ekki eftir mér, þessu hefur
hann logið sjálfur'*.
Sæmurídur Dúason tekur þann
kost _ að segja sjálfur sögu
sína og segja ekki annað en
það, sem hann getur staðið við.
, Reyndar gæti verið álitamál,
hvort 'samferðamenn Sæmundar
eiga alliaf skilið það lof, sem
hann ber á þá, en það skal þó
enginn ætla að Sæmundur segi
annað en hann meinar. Sæ-
mundur er hins vegar orðvar
með afbrigðum, þegar hann
minnist þeirra manna, sem ekki
vora honum aö skapi og það
þarf að hyggja vel áð í bók
Sæmundar, til að veita þvi at-
hygli, hve sumir samferða-
menn hans uílu honum sáram
vonbrigðum. Tvisvar hrökklast
hann úr starfi. vegna þröngsýni
og lágkúraskapar ákveðinna
manna. Það liggur heldur ekki
í augum uppi við flausturslegan
lestur bókarirjnar, að Sæmund-
ur hefði eflaust „komizt betur
áfram“, ef hann hefði kunnað
að beygja sig fyrir lágkúrunni.
Einna athyglisverðust í sögu
Sæmundar er hin óslökkvandi
• •
fróðleiks- og menntaþrá. I’egar
ungu hjónin bregða búi og-farga
öllum sínum litlu eigum til að
leita sér menntunar, bá er það
ekki gert í þeim tilgangi að
komast i betri stöðu. Þar er
bara að verki þcssi óseðjandi
löngun, sem skáldið Stephan
G. Stephansson lýsir í þessum
orðum:
,,Þótt tekjulaust sé gullið vits
og vona / að vita það en leita
og grafa þó / og þykjast aldrei
nema af því nóg, / oss finnst
það hcimskt, en samt er það nú
svona.“ Og er það samt ekki
þessi óskynsamlega leit, sem er
stolt okkar íslcnzku þjóðar? En
Sæmundur segir reyndar ekki
söguna alla. AS vísu afsakar
bann nám sitt í Verzlunarskóla
Islands, sem honum kom þó
aldrei til hugar að . nota sem
undirbúning að ævistarfi, með
því að það hafi orðið honum
sjálfum og ýmsum fleiri til á-
nægju. Hann minnist hvergi á
það, hve hámenntaður hann
Framhald á 2- síðu.
Stórfögur þýðing
tæim sem trúa því (svo sem
ég álpaðist við að gera lengi) að.
enginn læri móðurmál sitt, fs-
lenzku, að gagni, nema hann sé
í sveit í be,rnsku og æsku, og
helzt alinn þar upp innan um
hross, kindur og hunda, kálfa, .
lömb og hvolpa, að ógleymdum
kettlingum, ten þeirra leikir þóttu
mér fegurstir, þessum mönnum
væri hollt (svo sem mér var áð-
an þegar ég fékk bókina Dafn-
is og Klói) að minnast þess, að
Friðrik Þórðarson ólst hvergi
upp nema í Vesturbænum, en
raunar í námunda við þann
stað, þar sem skáld höfðu áður
verið, svo sem Ben. Gröndal,
þó burtu væru fluttir þaðan, ng
ekki til viðtals framar. Ekki
Þjóðsagnasafn úr Eyjum
Sjómannaþættir
liðinni tíð
Haraldur Guðnason.
Örusfft var áralag.
Fjórtán þættir úr Iifi
sjómanna. 225 bls. •
Skiiffffsjá. Reykjavík.
I formála tekur Haraldur
Guðnason það fram, að þessi
bók sé hvorki sagnfræði né ævi-
sögur og er það góð lýsing eins
langt og hún nær. Hér er held-
ur ekki gerð nein tilraun til
þessa nema þá helzt í þættinum
af Sigurði Ingimundarsyni bar
sem stuðzt er við ritaðar hoim-
ildir auk frásagnar Sigurðar
6jálfs. En' annars rabbar Har-
aldur góðlátlega við menn og
lætur sér það nægja. Það er
aldrei verið að flýta sér heldur
lofar Haraldur mönnum nð
ségja frá því sem þeir telja
sögulegt, en það er ærið margt
eins og að líkum lætur. Þó hefði
Haraldur mátt vera spuralli
stundum. Mest er áuðvitað sagt
frá sjómennsku bæði á opnum
bátum og seinna vélbátum, þeg-
ar þeir fóru að koma. Þessi
bók gerir þrátt fyrir varnagla
Haralds heldur betaar en að
standa undir nafni, því að þar
er ýmsan nytsaman fróðleik
að finna um vélbátaútgerð
Vestmannaeyinga á fyrri helm-
ing þessarar aldar, og það er
gaman að sjá hvernig þessi
þáttur íslonzks atvinnulífs og
ævi mannanna fjórtan fléttast
saman.
En þar er einnig sagt frá
mörgu öðra. Hér er fjöldi smá-
sagna um menn og málefni, sem
vafalaust hefðu glatazt, hefði
Haraldur ekki skráð þessa
þætti, og víða er forneskjan á
næsta leiti, t.d. er þess getiö í
þætti Guðmundar Helgasongr
um Sigurfinn í Oddakoti, að
hánn hafi ekki getað dáið fyrr
en potti var hvolft yfir höfuð
Sögur og sagnir úr
V estmannaeyjum.
Safnað hefur Jóhann
Gunnar Ölafsson.
2. útgáfa, 268 bls.
Skuggsjá 1966.
Eins og f mörgum öðram
þjóðsagnasöfnum, sem gefin
hafa verið út á síðustu óratug-
um, kennir hér margra grasa;
hér era basði gamlar þjóðsögur,
þættir, er styðjast viö ritaðar
heimildir, og merlc dagbókar-
blöð frá ofanverðri 19. öld, svo
að nokkuð sé nefnt. Hefur Jó-
hanni Gunnari Ólafssyni tekizt
að safna þama á einn staö öll-
um þjóðsögum, sem era tengdar
Vestmannaeyjum á einhvem
hátt, og hafa verið prentaðar,
auk fjölda annarra, en margar
hinna síðamefndu hefðu líklega
glatazt, hefði Jóhann Gunnar
Ölafeson ekki safnað þeim. Ekki
er hér mikið af vísum, enda
sleppt sumu úr fyrri útgáfurmi,
en ekki lái ég mönrram, þó að
Endurútgáfa á
smábókunum um
Dodda og félaga
Myndabókaútgáfian hefur byrj-
að afitur útgáfu á litlu Dodda-
bókunum í brotinu 8x9 cm og eru
þeir vilji ekki láta prenta með
tiltölulega stuttu millibili mis-
jafnlega góðan kveðskap.
Það er varla við því að bú-
ast, að sagnir séu ílókkaðar
eftir efni, þegar um sagnasöfn
af þessu tagi er að ræða. I þess-
ari bók era sagnir þó greindar
í eldri og yngri, en mér er ekki
nlveg ljóst, hvað hefur ráðið
þeirri skiptingu, því að augljóst
er, að það er engin leið að á-
kveða nldur margra sagnanna,
t.d. ömefnasagnanna. Hefði ver-
ið fengur að því, oð nánari
grein hefði verið gerð fyrir
skiptingunni í formála, sem
hefði að ósekju mátt vera ör-
lítið lengri. Hvers vegna var t.d.
ekki raöað eftir skrásetjurum,
eftir því sem unnt var?
Þcssi útgáfa er miklu bctur úr
garði gerð en hin fyrri og má
þar nefna þarflega nafnakrá.
Prófarkalestur er einnig góður.
betri en víða annars staðar.
Sögur og sagnir úr Vest-
mannaeyjum cr læsileg bók í
bezta lagi bæði fyrir sakir efn-
is og máls og ómissandi hverjum
þeim. sem vill afla sér náinnar
þekkingar. á andlegu lífi Vest-
mannaeyinga á seinni öldum.
Hallfreður Örn Eiriksson.
lærði hann heldur mál sitt af
gömlu sveitafólki, sem á vegi
hans varð, því hann talaði ekki
við það, leið hans lá, lfklega
um heimsbókmenntimar, og
tíu til tuttugu tungumál, sum
ævaforn, til hárrar fremdar og
hárra staða, einna hæst (á loft)
mun hafa borið Aþos. þessa
gömlu deyjandi munkahöll á
kleiti. En nú má sjá þess ódul-
ið merki, að maður getur slopp-
ið heill frá Reykjavík, þessari
valvera og kjörrannaborg, sð
ógleymdum herranum þremur,
sem nýbúið er að leiða fram á
sjónarsviöið (mér og öðrum til
stórrar gleði f skammdeginu) ó,
hvflíkir forkostulegir flot.tberr-
ar, „Áðspurður, Meintur r.g
Burtséður."
. t>essi maður er Friðrik Þórð-
arson og hann hefur sannað
þetta ’. með þýðingu sinni á
Dafnis og Klói. Þetta er stór-
fögur þýðing, það fullyrði ég,
þó að ég hafi engin tök á að
bera hana saman við frum-
textann, sem hann var þess
vafalaust um kominn að nota
án þess að hafa nokkra þýðingu
til að styðjast við. Ég vil nú
ráða mönmftn, sem þykjast bág-
staddir orðnir af að lesa dag-
blöð höfuðstaðarins, minning-
argreinar þeirra og erfiljóð,
stfika steina og annað ágæti,
(þetta gerir hvem , mann geð-
veikan þó að hann viti það
ekki), að lesa Dafnis og Klói,
færast um leið úr þessu sjón-
varps- og peningavíti yfir í
heiðríkju fegurra lands og feg-
uití tíðar (að þvi er ráða má
af bókinni). N. N.
Vísindaleg útgáfa á rit-
um Hallgríms Péturssonar
honum. Er ég ekki fjarri því, að komnar á markað í endurútgáíu
þetta sé eitthvert yngsta dæmið Doíiai í I.eikfangalandi og Doddi
um, þennan forna sið.
Að öllu samanlögðu er fengur af
þessum þáttum. Vona ég að
Haraldur eigi eftir að fiara í eft-
irleit og honum verði að þeirri
í fleiri ævintýrum. Doddabæk-
urnar eru eftir brezka barna-
bókahöfundinn Enid Blyton og
scgja frá sömu persónum og sam-
nefndar bækur í stærra broti,
sem flestir krakkar þekkja orðið.
crik sinni ^^timir styrki Hersteinn Pálsson hefur þýtt
litið eitt tengshn við i • • kggkumar og Félagsprentsmiðjan
Hailfreðtir örn Eirfksson. prentað.
Á adalsatnaðarfunði Ilali-
grímssafnaftar var samþykkt
samhljáfta svohljóðandi tiHaga:
„Aóalsafnaðarfundur Hallffríms-
safnaftar felur sóknarncfndinni
að athnga mögulcika á vísinda-
iegri útgáfu á ritum Hallgríms
Péturssonar og vill í því sam-
handi benda á samvinnu við
Handritastofnun Islands".
Á fiundinum bárast Hallgríms-
söfnuði ýmsar bókagjafir, og
segir svo í frétfcatilkynningu
frá söfnuðinum:
„I sambandi við fyrrgreinda
bókaafhendingu á fundinum til
Hallgrímssafnsins vakti gef-
andinn at.h. á svofelldum for-
málsorðum Sigurbj- Einarsson-
ar, núverandi biskups, er hann
ritar i Sálmasafn Hallgrims
Péturssonar i Liljuútgáfunni
1948: „Mikil nauðsyn væri að
efna til nýrrar heildarútgáfu á
verkum Hallgríms, er byggð
væri á vandlegri könnun....“
Ennfremur benti gefandi á
eftirfarandi í ritgerð um Hall-
grim í Almanaki Hins ísl. þjóð-
vinafélags 1914 cftir Jón Þor-
kelsson: ,,En órið 1914 (en þá
voru liðin 300 ár íx’á fæðingu sr.
‘ Hallgi’íms) þyrfti að verða
stofnað að allsherjaiTáði til
tæmandi útgáfu af ritum hans
öllum, bæði í’ímum hans og
öðra, því slik útgáfa er erxn
ekki til . . • “
Og ennfremur — í grein er
einn aðdáandi Hallgríms ritar i
eitt Reykjavíkurblaðanna 15-
msn 1964, er minnzt var 350
ára faaðingaraímælis Hallgrims:
„Það er furðuleg staðreynd að
enn hafa skáldverk Hallgríms
Péturssonar ekki verið gefin út
á viðhlítandi, fræðilegan hátt“.
Hann minnti einnig á þá upp-
haflegu köllun, sem Hallgrims-
söfnuður í Reykjavfk hefur þeg-
ið: „að hafa forgöngu um að
í-ækja minningu mesta og ást-
sælasta kenniföður íslendinga
Pg ávaxta arfleifð hans,“ hvað
söfnuðurinn hefur verið og sr
m.a. að gera með því að reisa
Hallgrimskii’kju á Skólavörðu-
hæð, on heildarútgáfa á verkum
Hallgríms á ekki og má ekki
gleymast. Hallgrimssöfnuði ber
með heppilegum hætti — og i
samvinnu við rétta aðila — að
stuðla að þeirri útgáfu, sem vrði
tilbúin t.d. árið 1974.“