Þjóðviljinn - 07.03.1967, Blaðsíða 2

V
ÞJOÐLEIKHUSIÐ:
t/Sade
eftir PETER WÉISS
Leikstjóri: Kevin Palmer
Fyrir íáeinum árum var nýtt
þýzkt leikrit sýnt í Vesturberlín.
nefnt „Morðið á Marat“ styttu
heiti. Sjaldan hefur nokkrum
sjónleik verið tekið með öðr-
um eins kostum og kynjum,
landar hins landflótta skálds
töldu nýjan snilling upprisinn
— loks væri þýzk leikritun stig-
in úr öskunni eftir sára niður-
lægingy margra ára.
Peter Weiss er að vísu sízt
af öllu' greiði gerður með því
að líkja honum við mestu stór-
skáld fyrri tíma, en hitt auð-
sætt að hann er frumlegur og
mjög hugtækur" höfundur og
mikill leikhúsmaður að auki,
leikrit hans eiga skilda þá at-
hygli og hrifningu sem þau
hafa notið víða um heim. Þau
eru vart dramatísk í venju-
bundnum skilningi, og skortir
skáldið þó ekki sálfræðilega
innsýn; honum er efst í huga
að skýra pólitísk vandamál
okkar tíma, á meðal annars
með því að ganga á vit sög-
unnar: vekja áhorfendur til
umhugsunar, sýna raunveru-
leikann óhugnanlegan og nak-
inn; Peter Weiss er mjög rót-
tækur í skoðunum, eindreginn
verkalýðssinni og ómyrkur í
máli. Hann leggur óhikað á
nýjar.brautir og hefur áreiðan-
lega ekki sagt sitt síðasta orð.
Weiss hefur orðið fyrir rík-
um áhrifum úr ýmsum áttum.
Mestur lærifaðir hans er Bert-
olt Brecht eins og ljóslega verð-
ur séð af þessum leik, ’ en
áann hefur líka hrifizt af
Antonin Artaud og „Leik-
húsi grimmdarinnar“. frönsk-
um súrrealistum og öðr-
um framúrmönnum okkar dasa.
En hann er sjálfstætt leikskáld
engu að síður, vinnur úr efni-
við sínum á svo nýstárlegan
hátt og forvitnilegan að engan
ætti að láta ósnortinn. Segja
má að verk hans um Jean-
Paul Marat og de Sade mark-
greifa sé altækt eða alhliða —
þar er jöfn áherzla lögð á tal
og. tónlist, látbragðsleik og
söng; það er ósegjanlega marg-
slungið og ofið úr fleiri þátt-
um en ég má greina. Grimmd.
ógnir og ofbeldi eru grunn-
tónn verksins, en þar má líka
kynnast margvfslegri kímni,
ótömdum ástríðum,, tvísæju
háði; í ,,Marat / Sade“ samein-
ast auðugt ímyndunarafl, eögu-
' legur fróðleíkur, heimspeki —
bg loks leikræn skemmtun.
Sjónleikurinn á að gerast í
t baðsal geðveikrahælisins í
Charenton árið 1808 sem al-
kunnugt er, en þar voru leik-
sýningar haldnar af sjúkling-
unum sjálfum þeim til sálubót-
ar og mikið sóttar af heldra
fólkinu í París. Frægastur vist-
maður hælisins var de Sade.
hinn alræmdi markgreifi sem
framið hafði marga kynferðis
lega sVívirðu, enda iöngun.
setið í fangelsum, mikilvirkur
rithöfundur og gáfumaður sen.
vissi öðrum meira um dimm
völundarhús kynlífsins; við
hann er sadisminn kenndur
Að þessu sinni semuí hann og
sviðsetur leik um hið sögu-
fræga morð á byitingarforingj-
anurrj Marat árið 1793, það er
leikurinn innan leiksins. Sú
staðreynd . að hlutverkin eru í
höndum geðsjúklinga eykur
mjög á spennu og fjölbreytni
leiksins, annað eins hefur tæp-
ast sézt áður á sviði. En sjúk
lingarnir eru mjög misjafnlega
mikið vitskertir, og eykur það
enn á margbreytnina. Til að
myndá verður tæpast annað séð
en sá sem fer með hlutverk
Marats sé byltingarforinginn
sjálfur, en um sjúkling þemlan
fáum við það eitt að vita að
hann sé haldinn ofsóknar-
brjálæði og þurfi mjög á
vatnsböðum að halda. Um
Charlotte Corday og elskhuga
hennar Duperret gegnir allt
öðru máli; óstjórnleg svefn-
sýki hennar og brjáluð kvep-
semi hans vekja jafnvel meir
athygli en hinar sögulegu staði
reyndir.
Söngkór fjögurra fáránierrr
trúða kemur mikið við sögu
en æringjar þessir eru fulltrii’-
ar stjómleysis og lægstu ör-
birgðar, óstýrilát.ir og hverf-
lyndir á alla lund. Bæði kór
þessi og kallarinn eru í ætt
við verk Brechts, en þess verð-
ur samt að geta að kallarinn
er - ekki aðeins sögumaður að
hætti meistarans. hann skýrir
að vísu persónur og atburði
fyrir leikgestum, en er um
leið hvíslari og aðstoðarleik-
stjóri hinna vitskertu leikenda:
hér er lagt á nýja og athyglis-
verða braut- En það sem öllu
framar bindur saman hin fjöl-
mörgu og ólíku atriði eru fé-
lagslegar og heimspekilegar
viðræður Marats op Sade, ekki
dramatfskar í neinu, en merki-
legar og oftlega harla minnis-
verðar. Marat er málsvari
fólksins og trúir á sögulegt
hlutverk byltingarinnar, full-
trúi róttækra umbóta og fé-
lagshyggju, en um leið misk-
unnarlaus og óvægirín í garð
borgaranná sem hann telur
sitja á svikráðum við lýðveld-
Fremst á myndinni, frá vinstri: Nína Sveinsdóttir, Margrét Gúðmundsdóttir, Erlingur Gíslason og
Valdimar Eárusson.
UUIIIltU ti^JUllððUII 1 lilUbVFllU lUtli (U
ið nýja og alla alþýðu. I ani,
an stað heldur Sade fram öfga-
kenndri einstaklingshyggju,
hann hefur fyrir löngu. glatað .
trúnni á byltinguria, hatar
hina' vélrænu dauðadóma, sér
aðeins grimmd þá og voða sem
húa í brjósti hans sjálfs; al-
gert kynferðislegt stjómleysi
er honum að sjálfsögðu ofar-
lega í huga- Kappræður þeirra
em aldrei á enda kljáðar.
skáldið lætur það áheyrendum
eftir að draga af þeim þær á-
lyktanir sem þeir vilja.*
Marat og Sade hafa báðir
sætt hrot.talegum dómum i
sögubókum, en raunar hlotið
nokkra uppreisn á síðari tím-
um; og Peter Weiss er mjög
sanngjarn í garð beggja. Hug-
ur hans fylgir að sjálfsögðu
alþýðuforingjanum Marat, þeim
marghrjáða manni, en utan-
garðsmaðurinn og fanginn Sade
er honum líka hugstæður með
vissum hætti, hann kann að
meta óbugandi dirfsku hans-
Weiss ‘ prédikar ekki, og þó er
verk hans óhugnanlega tíma-
bært og nálægt þeim sem heyra

■Þakk-
arvert
Astæða er til að þakka
Jóhanni Hafstein heilbrigðis-
málaráðherra það ágætafrum-
kvæði að stöðva læknaþátt
þann sem ætlunin var að
birta í útvarpinu í síðustu
viku. Ef þátturinn hefði verið
fluttur hefði hann því miður
naumast vakið mikla afhygli.
Að vísu hafa læknamir vafa-
laust borið fram skýra og
veigamikiá gagnrýni, en sú
gagnrýni hefur verið flutt ár-
um saman án þess að nokk-
uð hafi gerzt til úrbóta; menn
hefðu hlustað á þáttinn, tekið
undir lýsingar læknanna i
þuga sínum, og síðan gleymt
öllu saman. Jóhann Hafstein
hefði vafalaust hlustað líka,
formælt smávegis, en síðan
hefði hann einnig gleyjnt
gagnrýninni í öítam alúmín-
önnunum. En með því að
banna þáttinn hafa ráðherr-
ann og húskarlar hans í út-
varpsráði gert heiibrigðismál-
in að „stórpólitískri deilu“
eins og Benedikt Gröndal seg-
ir réttilegá í afsökunarleiðara
í Alþýðublaðinu i fyrradag.
Og ástæða heilbrigðismálanna
er slík að þau þurfa að kom-
ast í brennidepil sem stórpóli-
tískt viðfangsefni; það þarf
að hefja þau upp úr lágkúiu
og aðgerðaleysi síðustu ára
og áratuga. Enginn maður hef-
ur stuðlað jafn rösklega að
því og Jóhann Háfstein —
einmitt þegar hann fetlaði aö
gera hið gagnstæða.
Raunar er einnig ástæða H'
að ætla að unnt sé að knýja
fram umbætur á næstunni
Viðbrögð Jóhanns Hafstein?
eru til marks um viðkvæmm
sem menn áttu naumast von á
að enn byggi undir skrápi,
þessa pólitíska hákarls. MennJ
eru ekki • viðkvæmir fyrir ó- ]
maklegri og rangri gagnrýnr,
hún kemur ævinlega upphafs-
mönnunum í koll áður en
lýkur. Vanstillingin er ævin-
lega bundin við gagnrýnisem
er á rökum reist; menn eiga
erfitt með að þola frjálsar
umræður ef þeir vita sjálfir
upp á sig skömmina. Með
kröfunni um ritskoðun hefur
Jóhann Hafstein sýnt djúpt
inn í hugskot sitt, og það
kemur í ljós að í sæti heil-
brigðismáilaráðberra situr ekKi
kaldlyndur pólitíkus heldur
viðkvæm sál sem líður önn
fyrir ástandið á sviði heil-
brigðismála.
Nú er því einsætt að ganga
ber á lagið til þess að knýia
fram athafnir. En auðvitað*
ber læknum að minnast þeirr-
ar heilsugæzlureglu í sam-
skiptum sinum við heilbrigðis-
málaráðherrann eftirleiðis, að
aðgát skal höfð í nærveru
sálar. — Austri.
og sjá, ekki sízt í Þýzkalandi,
ríki hroðalegrar fortíðar.
„Marat / Sade“ er eflaust
eitthvert erfiðasta og marg-
slungnasta viðfangsefni sem
Þjóðleikhúsið hefur glímt við
um dagana, og er skylt að taka
það strax fram að sýningin
brást ekki mínum vonum;
Kevin Palmer sýnir enn að
hann er mikilhæfur listamað-
ur. Leikendurnir eru ekki færri
en þrjátíu og fjórir og allir á
sviðinu frá upphafi til loka, og
flestir á sífelldri hreyfingu;
leikstjörinn verður að beita
ýtrustu' árvekni, stjórnlagni <ya.
atorku ef allt á ekki að fara
úr skorðum. Sagt hefur verið
að fá leikrit séu mikilhæfum
leikstjórum feginsamlegri við-
fangsefni en „Marat/Sade“, en
frægasta sýning þess mun sú er
Peter Brpok stóð fyrir í Lon-
don árið 1964; en grunur minn
sá að hann hafi farið um
verkið frtjög sjálfstæðum hönd-
um. Kevin Palmer tekst furðu-
vel að 'birta brjálæði vistmann-
anria í Charenton, en fær ekki
við allt ráðið Vegna alkunnr-
ar mannfæðar leikhússins; ein-
staka leifcnemi verður utan-
veltu, nær ekki tökum á hlut-
verkinu. Og hvergi nógu vel
tekst að sýna þá frimmd og
ógnir sem er grunntónn leiks-
ins — eftökurnar eru of mátt-
vana, fara alls ekfci gegnum
merg og bein eins og ætlazt er
til- Eins smáatriðis hlýt ég að
geta. Einn geðsjúklinganna er
látinn hella blóði úr skolpfötu
að hryðjuverkunum loknum;
blóðið er ekki annað en rautt
traf, en leikarinn setur það
jafnharðan í fötuna aftur; þessi
vinnubrögð er mér ógerlegt að
skilja.
Sýningin er furðugóð heild,
en ef til vill einna daufgerð-
ust í lok fyrri þáttar; eftir það
ris hún í fulla hæð- Leikstjór-
inn er trúr texta og ætlun
skáldsins þó um örfá frávik
virðist að ræða. Hann lætur
Marat ganga fram á sviðið að
morðinu loknu og endurtaka
orð þau sem standa í grein
Peters Brook í leikskránni:
„Það sem öllu varðar er að
draga sjálfan sig upp á hárinu,
umhverfa sjálfum sér og sjá
alla tilveruna nýjum augum“
Hann lætur Corday, eða öllu
heldur sjúklinginn sem leik-
ur hana vera haldna kvalara-
losta; og Duperret beinir brjál-
aðri ástleitni -sinni hvað eftir
annað að .öðrum sjúklingum en
Charlotte Corday- Þó að ég
finni þessum smáatriðum eng-
an stað í textanum eru þau
mér alls ekki á móti skapi.
Leikmyndin er verk Uriu
Collins, stílhreint verk og fál-
legt á flesta lund; og hið
hvelfda loft að baki mjög til-
komumikið þegar skuggsýnt er ,
á sviðinu. En vistarvera þessi 1
minnir í fáu á baðsal, baðker
þau og nuddborð sem skáldið
gerir réð fyrir sjást hvergi. Og
það er eins og listakonunni hafi
ekki fekizt að nota rýmið til
fulls, það er allt of þröngt um
leikendurna á baksviði, og
framsviðið ekki notað að neinu
ráði. Búningateikningar Una
Collins eru undantekningarlaust
ágæt verk, mjög litríkar og
trúar sínum tíma; þar ber
réttilegá mest á fánalitum
Frakka, litum byltingarinnar
miklu.
Þýðinguna gerði Árni
Björnsson cand. mag., ágætur
íslenzkumaður og trúr texta
skáldsins. Að óbundnu ræðunni
kann ég ekki að finna, þó mér
þyki reyndar að orðin „ég pípi
á“ hitt og þetta fari illa í
munni de Sade. En mikið af
orðsvörunum er rímað auk
söngvanna sjálfra, og Ámi
virðist ekki nógu hagorður;
stuðlar og rím valda honúm
stundum allnokkrum erfiðieik-
um. En meiningunni kemur
• hann jafnan vel til skila, og
enn er þess skylt að geta áð
hann mun hafa haft of skamm-
an tíma til stefnu.
Langflestum leikendunum er
lögð sú þunga skylda á herðar
að fara með hlutverk geð-
sjúklinga sem túlka meira eða
minna sögulegt fólk og heil-
brigt; þannig eru .viðfangsefnin
tvíþætt að eðli. Að öðrum ó-
löstuðum þótti mér mest korna
til Róberts Arnfinnssonar 1
forkunnargóðu gervi de Sade
— svipurinn mikilúðlegur og
lítt skapfellilegur, andlitið rist
djúpum rúnum, lífsleiða, sekt-
arkennd og þótta, og sagði
skýra sögu um innræti og ævi
þessa alræmda manns. Hlut-
verkið er mjög kyrrstætt — de
Sade situr hreyfingarlaus á stól
mestallan tímann og skiptir
ekki skapi, og þegar hann tek-
ur tiil móls eru orðsvörin til-
breytingarlítil og næsta ein-
hljóða. En Róbert tókst að
gæða tal markgreifans áhrifa-
mikly. lífi og seiðmagni, og
þarf ekki annað en minna á
lýsingu hans á aftöku Damiens
sem skýrast birti hryllinginn og
grimmdina í leiknum, og eigi
síður hið magnaða atriði er
hann lætur Charlotte Corday
húðstrýkja sig nakinn og birt-
ir um leið sinn innra mann;
ef til vill bezt leikið atriðanna
allra.
Gunnar Eyjólfsson er Marat
og á allan heður skilinn fyrir
þróttmikla túlkun sína, búinn
góðu gervi, þjáður og hrjáður
og svo snjallmæltur að ekkert
atkvæði fer forgörðum, og það
eitt er óneitanlega mjög mikils
virði. 1 annan stað hilaut maður
stundum að sakna þeirrar heitu
sannfæringar og ákafa sem á
að búa að baki orða hins rót-
tæka byltingarmanns. Þriðja
mesta hlutverkið er morðingi
Marats, hin unga og fríða
Charlotte Corday frá Caen,
falin Margréti Guðmundsdóttur
og réttilega að mínu viti.
Corday er gerólíkt hlutverk
þeim sem Margrét hefur túlkað
til þessa, en vel af hendi leyst
F'ramhald á 7. síðu.
2 SlÐA — ÞJOÐVILJINN — Þriðjudagur 7. marz 1967.