Þjóðviljinn - 06.04.1967, Blaðsíða 7

Ftamtoaagrar 8. aprfl 1-967 — ÞJðfÐWiHNN — SSfoA y
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ:
Loftsteinninn
eftir FRIEDRICH DORRENMATT
Leikstjóri: Gísli Alfreðsson
Valur Gíslason og Rúrik Haraldsson.
Fyrir nokkrum kvöldum
frumsýndi Þjóðleikhúsið „Loft-
6teinmn“, sídasta verk Fried-
richs Durrenmatts, hins svipstóra
og fræga svissneska skálds, ný-
stárlegt leikrit og forvitnilegt
á ýmsa lund; ég skal fúslega
játa að ég skemmti mér vel
þetta kvöld og svo mun hafa
verið um allan þorra leikgesta.
„Loftsteinninn“ hefur þegar
víða farið og sumstaðar hlotið
ærið ómilda dóma að þvf ég
veit bezt; og sjálfur er Durren-
matt mjög umdeildur maður,
sumir telja hann stórskáld, aðr-
ir aðeins leikrænan reiknings-
meistara. Skarpar gáfur hans
og skefjalaust hispursleysi
verða ekki í efa dregnar, né
djúptæk þekking á möguleikum
sviðsins, en vera má að skáld-
gáfa hans og hugarflug hafi
ekki vaxið að sama skapi og hin
leikræna verksnilli; að minnsta
kosti eru þa<u tvö verk hans
sem sýnd voru af Leikfélagi
Reykjavíkur „lx>ftsteininum“
hugtækari og fremri að mínum
dómi. Leikritið nýja er skop-
leikur þrunginn alvöru, marg-
ræðu hvössn háði og gráu
gamni eins og þau fyrri, en
annars leggur höfundurinn í
ýmsu á nýjar brautir. Hann
segir í raun og veru enga sögu
að þessu sinni, heldur lýsir að-
eins sérstæðu ástandi, setur
fram eina hugmynd sem flest-
um skáldum myndi aðeins end-
ast í leikrit í einum þaetti; en
slíka smámuni betur Durren-
matt ekki á sig fá, verklogni
hans blasir við á hverju leiti.
Þó að efnið sé næsta einhæft
verður ekki sagt að um lægöir
eða eyður sé að ræða, skáldið
leiðir stöðugt nýtt fólk fram á
sviðið og birtir ólíka skapgerð
þess og ævi með sönnum ágæt-
um — flestar eru mannlýsingar
þessar feginsamleg verkefni
góðum leikendum.
Frá meginefninu er hægt að
skýra með fáu-m orðum. Aldr-
að og víðfrægt Nóbelsskáld,
Schwitter að nafni gengur inn
í hrörlega vinnustofu málara
klæddur loðkápu og náttfötum,
enda kominn beint af sjúkra-
húsi; þar hefur hann legið hel-
sjúkur í heilt ár og dáið að
lokum — með öðrum orðum:
hann er risinn upp frá dauðum.
Hann vill fá að deyja óáreittur
á þeim stað þar sem hann bjó
forðum fátækur og einskis met-
inn, en verður ekki að ósk
sinni, þvert á móti, hann finn-
ur nýjan lífsþrótt streyma um
sig allan, hann getur blátt á-
fram ekki dáið. 1 annan stað
hrynja flestir þeirra sem heim-
sækja hann niður sem hráviði
— Schwitter er vígahnöttur
sem fer eyðandi og hvitglóandi
um geiminn, dauði hans drepur
ekki hann sjálfan, heldur aðra.
Hann kastar handritum sínum
og fjölmöi'gum miljónum marka
í ofninn, blekkingarskýla skáld-
skaparins fellur ft'á augum
hans- Það kemur skýrast í ljós
er hann rasðir við móður síð-
ustu og fjórðu konu sinntar,
manneskju sem hefur safnað
miklu fé á lauslæti og sítna-
vændi og þekkir mennina og
raunveruieikann einan, og sál-
ast auðvifað í stolnum þegar
hann formæKr sem greypilegast
fánýti ævi stnnwr, gerviheimi
bókmenntamna. „Hvenær fæ ég
þá að deyja?" eru síðustu orð
hins ódeyjaudí skálds.
„Þetta er tmdarteg sjó-
ferð, piltar góðir“, sagði Jón-
as Ha-llgrímsson fonðum. Heim-
ur Durrenmatts er fánánleg-
ur, ötrúlegur, andstæður veru-
leikanum, fullur af þverstæð-
um og mótsögnum. Það er
auðsæilega ætlan hans að
sýna upprisu og dauða með
skoplegum hætti, og má þá
minnast þess að hann er prests-
sonur og nam guðfræði um
skeið, trúarlegar vangaveltur
hafa aldrei verið honum fjarri.
Hvað gerist ef maður rís upp
frá dauðum og getur ekki dáið?
spyr hann, er trúin á upprisu,
kraftaverk og ódauðleika annað
en dauð játning varanna á okk-
ar dögum? Þeim spurningum er
víst ýmsum hollt að velta fyrir
sér, og vera má að einhver
djúptæk trúspeki búi að baki
hinu leikræna gamni; ég veit
það ekki. Um meiningu bg boð-
skap skáldsins verður hver og
einn að dæma, og sínum aug-
um lítur hver á silfrið.
Það er ein af helztu þver-
stæðum leiksine að Schwitter
skuli þrá dauðann, maður sem
enn getur notið lystisemda
heimsins í ríkum mæli, víns og
fagurra ungra kvenna. Og ætla
má að Nóbelsskáld þetta sé að
vissu leyti skylt Dúrrenmatt
sjálfum, þó vafalaust sé ekki
um neina sjálfsmynd að ræða,
og skáldið haldi ekki yfir sér
dömsdag að hætti Henriks Ib-
sens.
Mál höfundarins er blátt á-
fra-m, tilþrifamikið og sterkt
eins og atvikin sjálf, óskáldlegt
ef svo má komast að orði, og
nýtur sín ágætavel á snjollri
íslénzkú jönaisar Kristjánsson-
ar, hins mikilvirka og mikil-
hæfa þýðanda.
„Loftsteinninn“ er fjarri allri
veruleikastefnu, Og fæ ég þó
ekki annað séð en túlka beri
verkið á alþýðlegan og raun-
sæja-n hátt í meginatriðum, eins
og fleiri verk skáldsins. Sú
staðreynd virðist ljós leikstjór-
anum Gísla Alfreðssyni, og
hann vinnur verk sitt af alúð
og kostgæfni, en tranar sjálfum
sér hvergi fram; sýningin er
snuðrulítil, yfirleitt skemmtileg
og viðfelldin, og spáir góðu um
framtíð hins unga og lítt
reynda leiksljóra. Ef til vill er
mest um það vert að hann
skipar í hlutverk svo vel og
skynsamlega að hjáleitan leik
eða óviðeigandi getur hvergi að
líta; að sjálfsögðu mætti gera
meira úr sumum hinna þakk-
látni mannlýsinga og skopið og
háðið verða mergjaðra og eftir-
minnilegra. Leik-mynd Gunnars
Bjamasbnar er hið mesta ger-
semi, þar er allt í samræmi
og einskis að sakna. Mest dáð-
ist ég að nektarmyndum hans
sem töluverðan þátt eiga í
leiknum, betri málverk hef ég
ekki séð á íslenzku sviði.
Með sýningu þessari var
minnzt fjörutíu ára leikafmælis
Vals Gíslasonar, en að réttu
lagi hefði átt að halda það há-
tíðlegt þann 23. apríl í fyrra-
I-Ivað um það — hlutverk Nó-
belsskáldsins er sannarlega
verðugt viðfangsefni hinum
snjalla og ástsæla leikara,
stórbrotið, kröfuhart og marg-
slungið og ekki á færi annarra
en hinna fjölgáfuðustu og mik-
ilhæfustu listamanna. Schwitt-
er er á sviðinu allan tímann og
talar lengi og ósleitilega; túlk-
un Vals er ljóslifandi, gagn-
hugsuð, rík að hressilegu fjöri
og ósvikinni kímni, orðsvörin
hnittileg svo að af ber, og
skáldinu lýst jafnvel frá öllum
hliðum. Valur hefur oftlegast
lýst sínum mönnum af næmum
mannlegum skilningi og velvild,
og sízt a<f öllu ýkt galla þeirra
eða stækkað, og svo er í þetta
sinn; Schwitter er mjög
skemmtilegur og yfirleitt geð-
felldur í höndum hans, þrátt
fyrir eilítið flekkaða fortíð,
sjálfselsku og óbilgirni. Nóbels-
skáldið er vafa-laust á meðal
hinna beztu afreka á löngum og
farsælum leikferli Vals Gísla-
sonar.
Af öðrum ber fyrst að nefna
Helgu Valtýsdóttur sem leikur
„viðskiptako<nuna'‘ frú Nomsen
af alkunnum þrótti, innlifun
og tilþrifum; hún er ef til vill
helzti fátæklega klædd, þótt
um megi deila. Rúrik Haralds-
syni bregst ekki heldur boga-
listin í ágætu gervi skurðlækn-
isins fræga, honum tekst
kannski öðrum betur að sam-
eina það mergjaða skop og al-
vöru sem virðist aðal leifcsins.
Listmálaraimwn og konu hans,
fyrirsætunni fögm er vel borg-
ið í trauetum höndum Baldvins
Halldórssonar og Kristbjargar
Kjeld. Baldvin sýnir það svait
á hvitu að málarrnn er bæði
lélegur lista-maður og lítilmenni,
og Kristbjörg er svo gervileg,
ung og frískleg að þar er yfir
engu að kvarta. Þá kemur
Múheim hinn mikli, nldurhnig-
inn forrfkur húseigandi mikið
við sögu; gervi Ævars Kvaran
er hið pi'ýðilegasta, og fram-
ganga og orðsvör ákveðin,
sterk og skýr. Bessi Bjarnason
lýsir hinum barnalega presti
og góðmenni af nærfærni og
skilningi, hlutverkið er ánægju-
lega ólfkt þeim sem leikarinn
hefur áður túlkað. Jón Sigur-
björnsson er sannfærandi og
traustur sem hinn velbúni og
virðulegi útgefandi skáldsins,
og Erlingúr Gíslason laglegur
og strokinn sem Georgen,
gagnrýnandinn frægi, en lík-
ræða hans er eitthvert neyðar-
legasta atriði leiksins. Erling-
ur hefur hvað eftir annað hald-
Baldvin Halldórsson, Kristbjörg Kjeld og Valur Gíslason í Mutvertoum sinnm-
Bessi Bjarnason og Valur Gíslason,
ið mjög snjallar ræður á sviði,
en tekst ekki verulega upp að
þessu sinni, gerir gagnrýnand-
ann að helzti miklu lítilmenni.
Sigriður Þorvaldsdóttir fer
snoturlega með hlutverk Olgu,
hinnar saklausu, kornungu
stúlku sem raunar var gleði-
kona um skeið; útlitið er vel
við hæfi. Og Benedikt Arna-
son er tvímaelalaust á réttum
stað sem munaðarscggurinn og
heimsmaðurinn sonur skáldsins,
birtir vel uppskaíningshátt
hans og kæruleysi. Það er gam-
an að Áma Tryggvasyni, majór
í Hjálpræöishernum, en honum
bregður aðeins snögglega fyrir.
Loks er Flosi Ólafsson hús-
vörður og Klemenz Jónsson
lögregluforingi; ýmsir aðrir
koma örlítið við sögu.
★
Leiknum var ágætlega tekið
á frumsýningu og mikið klapp-
að og hlegið, og loks var Val-
ur Gíslason kallaður fram hvað
eftir annað og hylltur á marg-
víslegan hátt af fagnandi saln-
ura, ræður haldnar og honum
færðar gjafir og ógrynni af
blómum eins og skýrt hefur
verið frá í blöðum; síðan þakk-
aði af-mælisbamið fyrir sig með
látlausri og fallegri ræðu- —
Því verður tæpast mótmælt af
neinum að Valur Gíslason sé á
meðal fremstu. listamanna þjóð-
arinnar um okkar daga, ger-
hugull leikari, myndugur, fjöl-
gáfaður og skyggn á sálir,
gæddur ríkri mannþekkingu,
listrænni einbeitni, uppruna-
legri og safafl'íkri kímni.
„Ti'austur“ er eflaust það orð
sem oftast er um hann haft, og
einmitt vegna þess að við
treystum honum jafnan til
góðra hluta, vitum að ha<nn
\nandar verk sin til fullrar hlít-
ar, bregst aldrei listrænum
skyldum sínum; og látleysi og
mannleg hlýja einkenna leik;
hans. En þó að Valur standi
nú í fararbroddi voru fyrstu ár
hans á sviðinu allt annað en
dans á rósum; ég hygg að hann
hafi löngum litla viðurkenn-
ingu hlotið, átt of takmörkuð-
um skilningi að mæta. Hann
var samstarfsmaður hinna dáðu
Og frægu leikara í Islands-
banka, Brynjólfs Jóhanncssonar
og Indriða heitins Waage, og
framan af var það álit margra
að hann uæri aðeins hafður á
- leiksviði ve.rna vináttu við þá.
Ég sá reyndar í æsku sum af
fyrstu hlutverkum Vals, hjarð-
manninn unga í „Vetrarævin-
týri“ Shakespeares árið 1926
og aðstoðarkennarann í farsan-
um „Gleiðgosinn" skömmu síð-
ar; og s&tt að segja þótti mér
onginn leika honum betur, hlut-
verk þessi standa mér enn ljós-
lifandi fyrir hugskotssjónum,
þótt flest annað í leiknum sé
fallið í gleymsku- Hlutverkin
voru fremur smá 1 fyrstu, en
síðar komst Valur í röð hinna
fremstu leikenda, vann mörg
afrek og minnisverð í leikhús-
inu við Tjömina; á meðal
þeirra eru Pétur postuli í
„Gullna hliðinu" Og Mikkel
Borgen í „Orðinu“ eftir Kaj
Munto, svo einhver séu nefnd.
Og frá þvi að Þjóðleikhúsið tófc
til starfa hefur Vahrr verið
einn helztí listamaðnr þess og
máttarstólpi, farið með ótal
hlutverk stór og smá, borið
uppi minnisverðar og merkar
sýningar. Hér er hvorki tími
né rúm til að telja upp sfærstu
og snjöllustu afrek hins ágaeta
leikara, en á meðal kröfuharðra
aðalhlutverka sem Valur hefur
túlkað afburða vel á sautján
árum má nefna Chris gamla í
„Anna Ohristie", Páfuglinn í
leikriti Seans O’Casey, HaiTy
Brock í „Fædd í gær“, Don
Camillo, Antróbus í „A yztu
nöf“, Pat í „Gísl", séra Manders í
„Afturgöngum", og eru þó ridd-
araliðsforinginn í „Föðurnum“
og húsvörðurinn í leikriti Pinters
mér kærust og eftirminniílegust
þeirra allra, hreinar gersemar
og raunar ofar mínu lofi. Og
margra smárra hlutverka hlýt
ég einnig að minnast með að-
dáun og þakklæti, á meðal
þeirra bamakennarans i „Top-
azi“, dómarans í „Krítarhringn-
um“ og Lauga gamla í „Silfur-
tunglinu“ — þessir fáorðu ná-
ungar urðu stórir í sniðum og
verulega eftirminnilegir í hönd-
um hans. Þessi fátæklegu orð
geta þvf miður ekki orðið fleiri
— ég þakka Val Gíslasyni list
hans vammi firrða og óska
honum mikillar hamingju á
komandi árum. A• Hj.
Aðslfundur
Sjálfsbjargar
Nýlega var haldinn aðalfund-
ur Sjólfsbjargar, félags fatlaðra
hér í Reykjavík. Félagsmeðlimir
eru núna 449. Stjórn félagsins
skipa nú Sigurður Guðmundsson,
formaður, Helgi Eggertsson,
varaformaður, Árni Sveinsson,
gjaldkeri, Vilborg Tryggvadóttir,
ritari og Hlaðgerður Snæbjöms-
dóttir, vararitari.
Á s.l. ári bárust félaginu sam-
tals kr. 60 þúsund og þar af 30
þúsund kr. á aðalfundinum.
Allt rennur þetta fé í bygging-
arsjóð félagsins.