Þjóðviljinn - 02.08.1968, Blaðsíða 5

I
Föstudagur 2. ágúst X96S — ÞJÓÐVTLJINN — SlÐA ^
Sósíalistar og komimninisitar i
öllum heimii hafa ijnligzt með
þróun atburða í stiórnmétah'fi
Téttckóstávakíu mieð Miýrri saim-
úð og mifelum vonum. I>að seirn
nú er að gerast þar, hefur ekki
aðains úrslitaþýðiragu fyrirland-
ið, heildur hefu.r bergmáilið af
artiburðun.um þar edniniig þýðinigu
fyrir alilain heim, eins og nú er
að ikioma á daginn. I fynsita
I skipti er reynt að siameina sós-
íalisma og lýðræði. í sósíalísk-
uan löndium hafa ýmsar tilraun-
ir verið gerðar til þess að brjóta
hinn lokaða hring stah'nismans
með því að koma á iýðræði
simám saman. En ofurþungi
steri&tafiuvaildsins hefur aiffitaf
stöðvað hinar fáu en vongóðu
tilraunir. I Tókkóslóvakíu er nú
veríð að gera þá sfórbrotnu. til-
raium að stjefina á róittællcan hátt
og án aíllhar má'laimiiðlu.nar til
sósíaiistísks lýðræðis. Bf þessi
tiilraun heppnast, þá er sá siiigur
sögulegur vdð'burður, sem mun
að mínuim dómi jafnvei vera
saunlbærilegur váð olotóberbyM;-
inguna. Þannig verður nutt úr
veigi einni hdlztu hindruninni
fjtrir stökkinu frá kapítaflisma til
sósíalisma: þeirri sérsaufcafuillu
reynslu síðasta tímaibdils heims-
byhtinigarinnar, að iýðræði sé
einungis möguilegjt innan borg-
arallegs kapítalisma en ósam-
ræmamlegt sœíaldsitísteu þjóðfé-
lagskerfd.
Nú er spumiogin þessi: va r
hin beizka og fóirnuim stréða
stefina, siem þnóun býLtíngarinnar
ták síðuisitu áratuigi, í ratm og
veru óhjákvæmáleg, eða var hún
einungis hörmuleg ’aílleáðing af
starfii eins villiuráfiandi mamns,
þ.e.a.s. Stalíns? Ég held að það
hafi hvorugt verið. Þróun sög-
unnar er ekki nauðsynáeg og ó-
umflýjanlleg. Mennimir skapa
síraa sögu af eigin ramimilei k,
venjuiega á verri. hátt en aiuð-
ið hefði verið. En þrátt fyrir
þetta er nauðsymlegt að athuga
gang þessarar neikvæðu þróun-
ar.
Rússneska byltingin gorðist i
vamlþróuðu. lénsríki, sem þekkti
borgaralegt lýðræði svo að sieigja
enumgis af afspum. Áratuigum
saman eða ailar götur firam tái
1950, átti þetta byltimgarríiki svo
váð inniri og ytri hættur að
sitriða. Hdnar innri hættur stöf-
iuöu af óleysanlegum mó'tsögn-
um máili sásíaiisitísics fram-
leiðsiuteerfis, sem hafiði verið
skapað í byltinigunni, og firam-
leiðsluafianna, sem voru ömur-
lega á efitir tímaimum> eintoum í
byrjun. Hinar ytri hætfcur náðu
hápunkti í seinni h'eitmsstyrjöld-
inni, og héldiust efitir styrjöidina
a.m.k. þamgað tdl jafinrvægi skap-
aðdst af ógnuim kjarnodlounnair.
Rússneski komimúndsitadloikkttir-
inn og vemkaimenn Sovótríkj-
anna urðu að færa þyngstu
fómirnar tál að unnt yrði að
sdigrast á þessum tveiimur hætt-
Tékkósióvaka
um, og luirkrrari þá firálbæirt srtarf.
Án Sovóbrikj'anna og ságurs
þeirria yfdr Þýzkaiandd HitSems, y:'
væruim viðmiú ölll ofurseid sivtpu
hins þýztea ruazásmia, sem sikípt
hefði hoiiminuim miilIS sín og
bandarisku heims-vaidasdnnanna.
Þebta eru hán raiikiliu og giæsi-
legu afirek Sovétríkjanna.
I Sovótníkjunum er nú risinn
upp mi‘kd'll iðnaður. Mifciill sigur
hefúr venid unndnn á þeim mót-
sö'gnium, sem voru í uipphafi :\
miili framledðslukerfiisins og
þróunainsitigs firamleiðsluafflamnia.
Þannáig hefur þvi þróunaœatigi
Havemann flytar fyrirlestur við Humbolt-háskólann i Berlín meft-
an hann e*m var þar prófessor.
Eftir Robert Havemann
I sásíahstísku lýðræði eni
sérhver þau réttindi og sérhvert
það freisd, sem áunnizt hafa í
borgaraiegu lýðræði, í fiuilu
gildd. En þau sérréttindi, sem
einikenna kapítaiismann: ad þeir
njóti lifsiins sem fjármagnið
eiga, eru. hins vegar úr sögunni
fyrir fuitlt og allt. Með þessu
móti er jöfinuður aillra þegna
þjóðfélagsins gerður mögulegur.
Og á þessuim grundveiili er sós-
íalistístot lýðræðd sterkara, auð-
U’gra og frjálsara en borgaralegt
lýðræðd getur verið.
Það hefur úrsiitaáhrif fyrir
lýðrasði, að almennimgur getur
haft eifitirlit með aðgeröum
stjórmairinnar. Þetta tátenar rótt
tdl andstæðra steoðana, andstöðu
bæði í blöðum, útvarpi og sjón-
varpi, og í þingi og sveiitar-
stjómum, en meðiimár þeirra
eiga að vera kosmir frjálsum og
leynilegum kosnámgurru Þetta
táknar ednnig sjálfstæðd embæfct-
ismanna og stofinun diómstóla,
þar sem. þjóðfélagsþegnamir
geti kaart hugsaniegt gerræði yf-
irvaldanna. Lýðraeðið þýðir edn-
mitt, ad það verði dálítiö erf-
dðara að stjórna og dólítið léttara
að vera stjómað. Báðir hlutir
eru gagnlegir.
..Sósíalismi og Iýðræði“ —
þessi mitela regia verður að
rætasit Nú þegar viö stöndum
frammi fyrir hinni örvandi þró-
un í Tékkóslóvakíu, er þetta
okkar mikla von. Við sósiaiistar
eimmiig vei’ið náð, þegar sfcipulag
Stalímismans sem kom. upp í þró-
un byltingarinnar getur vikið og
hlýtur að víkja fyr:r lýðræðis-
legu nútímaskipulagi. Sama er
hægt að sogja nú á dögum um
hin sósialistísku ríkin, þar sem
skipuilag sitailínisimans verður æ
meiri hemilil á þróun fram-
leiðsluafilanna. Staiínismiimn er
kerfii vamtrausts og hræsnii, en
lýðræðið er kerfd , trausts, þar
sem menn geta látið skoðanir
sunar í Ijós og gagnrýnt á
írjádsain hátt. 1 þjóðfólagskerfii í
stfl Staiiínismans „á“ rikið
þegnana, en á iidnn bóginn, þeg-
ar lýöraiði fylgir sósíadiismamuim,
þó eru það þegmarndr, sem
„eiga" níikið. Lýðræðið er hinn
miikli siguirvinningiur í byiitinigu
borgaramma. í sásíalisifcísfcu
þjóðiféiagi á að lyfita því á enn
hærra sitiig, í díalektísktri merk-
ingu, þ.e.a.s. lyfita því yfir hið
óiuil'lfeomna og ófullnægjandi
stig, þar sem kapítalisitískt airð-
rán helzt, og leiðir tál frellsis-
skerðingar og úrfcymjunar lýð-
ræðisins í eimakunarkapítailism-
anuim.
Bfnahaigsvigild einokucnarhi'inga
yfiir fjölimiðlunartækjunum og
„kúgandi umburðairiyndi þeiri-a,
sem þjóðfólaiginu ■ ráða“ hafa
breytt hánu formlega málfirelsi
Höfundur þessarar greinar,
Robert Havemann, er kunn-
ur austurnþýzkur visinda-
madur og heimspekingur.
Hann kenndi um skeið við
Humboldt-háskólann í Anst-
ur-Berlín, en missti stöðu
sína' þar vegna ágreinings
við valdhafa landsins. Hann
er víðkunnur fyrir bók sína
„Díalektík án kreddu“.
Grein hans um Tékkósló-
vakíu sem hér birtist er
þýdd eftir tímariti ítalskra
kommúnista, „Rinascita“, en
hún hefur einnig birzt í
tímariti austurrískra komm-
únista „Tagebuch“, og tékk-
neska vikuritimi „Svet v
Obrazech".
í steripaleik, með því að afinema
upplýsi ngafraelsi. 1 mörguim
löndum er búið að reka firam-
fiaiia- og byilibinigairöiffl. burt úr
þi'niguinuim. Þau halda þá bar-
áfcbu sinni áfiram í verklýðssaim-
tökum og utan þinigs. Aðstaða
þeirra er sérstök og ólík okikar
aðstöðu í grundvadlaraifcriðum.
Þaö eru þessd ofil, seim berjast
fyrdr lýðrœði í viðskiptum sín-
um við átoritaristot kerfi þess
þjóðfélags, þar sem adit vaid
kemur að ofian. Með baráttu
sinnd eru þessi öfil ekkd ednung-
is að reyna að koma afitur á lýð-
ræði innan sí-ns þjóðfélags, held-
ur afhjúpar barátta þeirra hinn
átoritaríska kjama þinignæðis
í kapítaldstísku einokunarkei’fi.
Markmið þeirra er að umbylta
þjóðfélaginu og skapa skdilyirði
fyrir sönnu lýðræði.
Við komum á hinn bóginn
að þessaiú umbyltingu á fiui’ðu-
lega anatorónístoan hátt. En
hættumar miklu sem ógnuðu
byltingu okkar liafa svipt okk-
ur ölluim ávöxtum- heinnar, b.e.
a.s. iausn hiins riaunverulega
venkef'niis, sfódinun sósíaldsitísks
lýðraeðis. ,,Fi-eisið er frelsi fyrir
þá sem em ásaimiméla". Þessi
orð Rósu Luxomiburig hafia á-
kaflega mitela þýðinigu nú á dög-
m Það sjáum við af mörgum
öcfflum, sem annað hvort sityðja
þróun oktean’, skdpta sér ekiki af
henni, eða efiast um gjiidi henn-
ar. Er það satt að það þuirfi ekki
að vera nein takmörkun á firelsi
þeirra, sem eru ósammála, í sós-
íaldstísiku lýðræði? Félagi Ernst
Fischer segir, að hán nauðsyn-
lega frelsdsskerðing eigi að bein-
ast gegn gyðingalhatri og yfir-
leitt gegn öllura myndum kyn-
þáttafordóma og haitri á öðrum
þjóðum, gegn fasisima og stríðs-
æsimigum. Ég held að þessar
leifar villi'mannlegra hugmynda
hafi yfirledtt engar ræbur nú á
döguim, einkum í sósialisitasiku
landi. Barátta gegn þeim er því
etetoi nema að mjög litlu leyti
verik ríkisvaldsins: andstaða
gegn slítoum hugmyndum er
snar þáttur í þjóðtfélaigssiðiferdi
sósíaldsita. Þeir sem enin. aðhyll-
ast þessar hugmyndir heyra þvi
ekíki undir dómstóla heldur að-
eins undiir geölækna.
Það er einmitt með þvi að
vinna bug á slíkum mióitmæl-
eriduim án þess að yfirvöldin
komii þar nærri, sem sósíaldst-
ískt iýðræði sýndr yfirburðd sína.
Þegar við útrýmum fasdsma,
kynþáttafordómum, þjóðtfólaigs-
legu misræmi og arðráni, þá
takmörkum vdð alls ekki frels-
ið til að vera ósammála. Þegar
menn sikilja þebta, kemur fréls-
ið hingað, áunnið í nauðsyn. og
enigin þvinigun fær hrakið það
burt. Annars getur smávægileg
takmörkuin firedsisins tdl að vera
ósammála leitt til stigbundinnar
útrýmingar á iýðræðisiegu firelsi,
þóbt sflifikt firelsi sé um leið tal-
ið meginregla þjóðtfélagsins.
og kamimúnistar í Þýzikalandi
heyjum ertfiða barátibu. 1 viesitur-
þýztea samtoandslýðveldinu hef-
ur verið endunredst einokiunar-
rfki, sem hefiur náð geysimikl-
árangri á efnaihagssviðinu. I
þýzka alþýðulýðveldinu höfum
við bygigt upp efnahag oktear
með mildu erfiði en einnig með
taisverðum árangri, og komið
iðnaði okkar og landbúnaði á
gobt stig. Ég tel, að lausn. Þýzka-
landsvandaméisins á grundvelli
sósíalisma og lýðræðis verða á-
kaifilega mikið auðvelduð og
filýtt, etf við héldum einnig inn
á þé braut, sem Tékkóslóvateía
gengur nú efitir.
Ek'kerí hieflur hindrað baráttu
komimúnista og sósíalista í kapí-
taldstoum löndum meóra en sú
sfcriflfinsikuimysid stalínism-
ans, sem alþýðulýðvéldin hafia
gafiið af sósialismanum. Þessd
örlagarítoa mótsögn, milli mögu-
leika og rauniveruleiika, heifiur
kastað rýrð á málstað sósíalism-
ans. En ef það samnast í Tékteó-
sflóvakíu, að sósíaflismd og lýð-
ræði geti ekki aðains farið sam-
an, héfldur fylgi nauösyniega
hvort öðru, ef það sanmast að
lýðræði verðS aðeins fiullkoimn-
að innan sósíaMsma, þá verður
hindrum vonbrdgðamna ékiki
lenigur til. Bylfcingankemmd æsika
heimsins hetfur þá fyrir firamam
síg stetfnu, sem er laus vdð alfla
skugga.
Kreppuástand í atvinnu- og
viBskiptamálum íslendinga
Virði mienn. fyrir sér þjóðar-
búskap ísiendiiniga áþessumára-
tog, hlýtur sú staðreyinid að vera
hverjum manni ljós, að lengst
af hefur ríkt éindæma góðæri.
Aflabrögð hafa verið mieiri en
dæmi eru til áöur og verð á út-
ffluttum sjávarafurðum. hátt og
hækkandi. í landinu hetfur því
ríkt ailmenin velmegun. Þó eru
fcil þýðingarmikflar atvinnugredn-
ar, sem átt haía erfitt uppdrátt-
or og farið hnignandi. Lamdibún-
aðurinn hefur barizt í böikkuim
í ýmsum landshflutum m.a.
vegna óhagstæðrar veðráttu, og
iðnaðinum hefiur liegið við
hruni, viegna heiimskulegrar
verzlunarisitefinu.
Rfikisstjómin og málpípur
hennar hafa vifljaó þakka
stjómarstefnunni — viðreisn-
inni — velgemgbiina. í því felst,
að það hafi veoð viðreisni'nni
að þakíka hve vel hefiur aifilazt
hve verðlag á útffluitnimgsvörum
okkar hefiur veirið hátt og svo
firaimivegis. Gumað var atf gild-
um gjaildeyrísvai'asjóðum og
satt er það, að þjóðönind tókst að
aito mun meira en stjórnai’völd-
unum tóikst að eyða, þótt allar
gáttir væm opnaðar fyrir óþörf-
um sem þörfum inintflLutmimgi. Og
svo vél tókst rík’dsstjióirninni að
talja landsmönnum trú uoi að
velgengnin væri stjórnars'tefn-
uninii að þalkka, að þeir vottuðu
henni traust í þingkosninigunum
í fyrra.
Bn nú hafa orðið snögg veðra-
brigði.
Þiegar á árinu 1966 bemtu ýims
sólarmerki til þess, að ékfld væri
alveg vísit, að góðærdð yrði edlíft.
Þó tókst rfkisstjómimnd að
draga hulu yfir ýmsar áþæ'gi-
legar staöreyndir feam yíi-r
kosningar, en þegar þser voru
luikkulega uim garð genignar, var
tjaldið dregið firá og raunveru-
leiteinn var á enda. Og það afl-
varlegasba var, að markaðsviarð
á ýmsuim þýðingaimestu út-
fllutninigsvörium lamdsmanna
haíði íallið svo um mumaði. En
menn hugguðu sig við það, að
þetta væri tímatoundið verðtfall
og að verðið mundd skjótt
hækka að nýju. En þetta reynd-.
ust því miður tálvondr. Vetrðið
hélt áfnam að lækka, einlcum á
bræðslusíldarafuröuim, á árinu
1967 og á þessu ári heflur verð
á síldarlýsi haldið átfram að
fallla. Og hér við bætist. að nú
hefiur verð á freðffiskd fallið
stárfliega og erfiðfledkar eru á
sölu salfcfiisiks. Og nú er fiarið að
taíla um, að verðflaillið sé var-
anlegt.
Það er þvd ékki brjairt í áMnn
fyriir þjóðarbúsflíapinn. Gjald-
eyrisvarasjóðurinn er að tæm-
ast, étoki eru horfur á teifljaindi
síldveiði fyir eai undir haust og
fraimleiðsluvörurnar séljastékki.
Bn ríkissfcjómin aðhefst fiátt
annað en að boða nýja styrki
og að leggja á nýja skatta til
þess að standa straium atf þeim
styikjuim. En hún þrjózkast við
að sefcja sikynsaimilegar reglur
um innfll'ufcninginn og virðist
starfa etflbir kenninigunni: Fflýt-
ur á meðan ekki sekkur.
Ríkisstjórnin þakkaðd sér vel-
genigni uppgripaáranna. Eigd að
skrifa þá vélgengni á reikning
viðreisnarinnar, ber einnig að
skrifa á þann reikning afila-
biestinm, verðtfál'lið hafiísdnn og
aðra óáran. Bn hvorutvegigja er
jafln fráfleditt.
En sarnt ber að sakfélla
st.iómarstefnuna fyiriir hvemig
komið er. Ef þjóðaitoúið hetfði
verið rekið af skynsamlegu vditi,
væri ékki komið siem komið er.
Ef fyflgfc hefði verið heiibrigðri
stjómarsfceflnu, værum við nú
umdir það búnir, íslendingar, að
mæta aðsteðjandi ertfiðleikum.
En spi'laboi'g vddreismarinnar
hlauit að falla við minnsba and-
blæ.
Ekki er rétt að gena lítið úr
þeim vanda sem þjóðdnni er nú
á höndum í etfnalhagsméliumiuim.
Þeáim vainda þanf að mæta með
rótbuim ráðstöfunum, en það
verður ék'ki gert fyir en horfið
hetfur verið frá rikjandi stjórn-
amsfcefnu. 1 stað hennar þarf að
taka upp þjóðlega sfcetfnu, sem
kemur atvinnulífinu á hei'ltorigð-
an grundvöll og losar abvinmm-
vegina út þeirri áþjón, sem þedr
nú eru i. Það þarf að losa þá
við afæturnar, vaxtaokrið og
önnur viðreisnarfyxirbrigðd.
En enginn treystdr núverandi
ríkisstjám td'l að gera það sem
gera þarf. Hún sfcaæflar á allt
öðrum grundvelli og sfcefmir að
því, að aðflaga viðskdpta- og at-
vinnuiiíf ökkar enlendum mark-
aðsbandalögum, svo við gefcum
orðið þar hlufcgengir.
Það er þjóðarnauðsyn, að rík-
isstjómin fari frá og að efnt
verði til nýrra kosninga. sem ef
tdl vnflil gasfcu ledtt til þedrra
breytinga, sem lífsnauðsynlegar
eru. Margt bendtr tdl þess, að
stjómarflloikkamir njóti nú ekki
lengur trausfcs þjóðarinnar, en
hvað sem því liður á rífldssfcjóm-
in, vegna gjörbreyttra aðstæðna
og gjaldíþrats sfcjómarsfcefnunnar,
að ledta etfitir traustsyíirlýsingu
hjá þjóðdnni.
Við skulum ekki gera lítið úr
þeim vamda, sem þjóðin nú er i.
Þeim vanda verður að mæta
með raunsæi og markvissum
róðsitöfiunum. 1 landdnu er raun-
verulega kreppa. Og sú kreppa
teikur til fleirí landa en íslands.
Svo er að sjá sem kreppa trölli-
ríði nú öllum viðreásmarþjóðtfé-
lögum í hedmi.
Við hljótum að draga lær-
dóma af þessu ástandi. Og fyrst
og fremst á að hætta að stjóma
þjóðarbúskapnum að hætti ný-
ríkra miiiljónamæringa.
Vmsir munu telja, að lifcilla
breytdnga sé að vasnta þótt efinfc
verði til nýrra kosninga. En
margt bendir til þess, aö miklar
og róttækar breytingar séu nú
í aðsdgi í íslenzku stjómimála'lífi,
Hinar gömlu stjómmálafylkinig-
ar, sem mynduðust við önnur
skilyrði en nú eru, sj’nast vera
að ríðlast og aðrar að mófcast
meir i samræmá við ásfcand
þjóðfélagsins eins og það er í
da®.