Þjóðviljinn - 17.08.1969, Blaðsíða 3

Sumiwdagiar ÍZ. áSóst JSS9 —> £<SðÐ^SEE$3XBI!M — SttiA J
HVERS VEGNA ERUM VIDINATO?
S
A
HVÍLDAR-
DAGINN
Afstaðan til Nató
Á mánudaginn var greindi
Vásir frá niðuirstöðu svonefndr-
ar skwðaniakönniuniar sem blað-
ið hafði íramkvæmt. Hafðd
það spurt 230 menn að þvií
hvort þeir teldu rétt að Is-
lamd yrði áfram í Atlanzhafs-
bandialaginu, og hefðu 66 af
hundraði svarað þeirri spurn-
ingu j'átandi, en 34 af hundr-
aði voru ýmist andvígir eða ó-
ákveðnir. Blaðið kveðst hafa
framkvæmt hliðstæða könnun
í júní í fyrra og hefði þá 51%
verið hlynntur aðild að Atlanz-
hafsbandalaiginu en 49% ýmist
andvígir eða óákveðnir. Þannig
taldi blaðið að fylgi við Nató
hefði aukizt úr rétt rúmum
helminigi þjóðairinnar í næstum
því tvo þriðju á einu ári.
Nú eru skoðaniakannanir Vís-
is engan vpginn framkvæmd-
ar á þainn hátt að unnt sé að
draga af þeim mjög víðtækar
ályktanir um raunverulegia af-
stöðu landsmanna. Engu að
síður er ástæða.til að ætla að
sú þróun sem Visir greinir frá-
hafi í raun og veru átt sér
stað, að fleiri aðhyllist Atlanz-
hafsbandalagið nú ten fyrir ári.
Eflaust er það einnig rétt sem
Vísir heldur fram að innrásin
í Tékkóslóvakíu hafi stuðlað
að þeirri hugaríarsbreytingu,
enda þótt því fari fjafri að
slík viðbrögð séu rökrétt. Inn-
rásin í Tékikóslóvakíu var
sannariega 'ekki til marks um
ffagnsemi hernaðarbandalaga
heldur um hið ffagnstæða; hún
sannaði hyað af því hlýzt þeg-
ar heimsthlutum er skipt í á-
, hrifasvæði, þegar valdajafn-
vægið er talið háð bví að þau
yfirráð haldist óhöggiuð, og
friðurinn á að vera bundinn
valdajafnvæginu. Við slíkar að-
stæður verður mörgum smá-
ríkjum þrönfft fyirir dyrum
eins og sannazt hefur í' Tékikó-
slóvakíu og Grikklandi. og ættu
þegnar fámennra þjóðfélaffa að
verða síðastir til að fa'ffnia
slíkri þróun og vilja festa hana
í sessi.
En afstaða íslendiniga til Atl-
anzhafsbandalagsins er raunar
háð miklu nærtækari viðfanigs-
eínum. íslendingar eru aðeins
200 þúsundir talsins og þeir
legffja Atlanzhafsbandalaginu
okkert til. hvorki herstyrk né
fjárm-uni. Bandalagið érriá-
kvæmlega jafn öflugt eða veikt
hvort sem íslendingar eru að-
ila-r að því eða ekki. En hvers
vpgna var þá laigt ofurkapu á
að fá þessa vopnlausu friðar-
þjóð til þess að taka þátt i
herniaðarbandalaiffi 1949? Menn
geta ekki gert sér nokfcra rök-
sf.udda grein fvrir afstöðu sinni
til bandalagsins án þess að
svara þeirri spurningu.
„Bandaríkin
skuldbinda
• u
sig ...
Fyrstu dagana í októbermán-
uði 1945, árið sem annairri
heimsstyrjöldinni lauk. var
uppi fótur og fit á íslandi. Sú
frétt kfcisaðist með miklum
hraða að Bandaríkin hefðu senf
ríkisstjórn íslands orðsendingu
lsta október ‘og farið fram á
að fá að halda til frambúðar
hérlendis þremur herstöðvum.
Keflavíkurflugvelli. flughöfn í
Fosisvogi og herskipalæffi í
Hvalfirði. Margir þurftu að
láta segia sér þessar frétíir
tvisva-r. Heimsstyrjoldinni vax
réöt aðeinis nýlokið; si'gurveg-
airiaimir höfð;u haldið því íram
að þeir hefðu háð baxáttu sína
til þesis að tryiggja lýðræði,.
frelsi og sj álfsákvörðunarrétt
allra þjóða; allir töluðu um af-
vopnun og frið og endurreisn
eftiir skelfdngar styrjaldiarinn-
ar. Memn komu hvergi auga á
röksemdir fyrir hinum handa-
rísku kröfum, ebki var annað
vitað en að sambúð sigurveg-
aranna væsri náin og imnileg,
engum datt í hu>g að orða þá
firru að Sovétríkin kynn-u að
ásælast ísland og sízt af öllu
B'andiarikjastjórn. Margi-r urðu
til þess að rifja upp hin
hátíðlegu loforð Bandaríkja-
stjómiar, staðfest ,.með eigin-
handarundirskrift Roosevelts
íorseta, frá lst-a júlí 1941;
„Bandaríkin skuldbinda
sig til að hverfa burt af
íslandi með allan herafla
sinn á landi, í lofti og á
í landinu v®r anniað andrúms-
loft. Á lokuðum fundi sem
h-aldinn var í sameiinuðu þinigi
2an október 1945 var ákveðið
að fela málið 12 manna nefnd,
þremur frá hverjum þingflokki.
Þegar á fyrsta fundi þessarar
nefndiar, 8da október 1945,
kom í ljós að voldugir stjórn-
málamenn voru reiðubúnir til
þess að taka upp samniniga við
Bandaríkin um va-ranlegar her-
stöðvar á íslandi; einn nefnd-
armiannia skrifaði þá þessi orð
í mimndsbók símia:
„Þeir sem töluðu af hálfu
Sjálfstæðisflokksins Og AI-
þýðuflokksins tóku því eng-
ir fjarri, að samningar gætu
hugsazt, virtust jafnvel til-
leiðanlegir, ef ekki fúsir, til
að semja. Hins vegar var
augljós ótti hjá þeim við að
taka á sig ábyrgð af þess-
um gerðum. Alþýðuflokks-
Hin raunveru-
lega ástæða
Hér er þessi atburður rifjað-
ur upp vegna þess að þama
er að finna hina rauniverulegu
ástæðu fyrir því að Isiendipg-
ar voru látnir ganga í Atlanz-
haifsbandalaigið. Þegar árið
1945, í styrjaldarlok, hafði
Bandarikjastjórn ákveðið að
innlimia ísland í valdakerfi
srtt og halda til fnam'búðair
herstöðvum í landinu, en þeg-
ar stórveldi tekur ákvö-rðun
um slík-a stefnu er ekki fallið
frá henni þótt smávegis blási
á móti Þegar málið var stöðv-
að „í bili“ 1945 var ákveðið
að ná sama takma.rki í á-föng-
um. Árið 1946 náðu B'anda-
ríkin samnin-gi um að fá á-
fram afnot af Keflavíkurflug-
velii, þótt hann væri að form-
Frá allsherjarverkfallinu gegn bandarískum lierstöðvum í október 1946.
sjó, undireins og núverandi
ófriði er lokið . ■ . Þær ráð-
stafanir sem þannig eru
gerðar af hálfu ríkisstjói’nar
Bandaríkjanna eru gerðar
mcð fullri viðurkenningu á
fullveldi og sjálfstæði ís-
lands og með þeim fulla
skiiningi, að amerískt lier-
Iið, eöa sjóher, senx sentlur
er til íslands, skuli ekki á
nokkurn hinn minnsta hátt
Jilutast til um innanlands-
málefni íslenzku þjóðarinn-
ar, og enn fremur með þeim
skilningi, að strax og nú-
verandi liætluástandi í milli-
ríkjaviðskiptum er lokið.
skuii allur slíkur herafli og
sjóher látinn lxverfa á hrott
þaðan, svo að íslenzka þjóð-
in og rikisstjórn hennar ráði
algerlega yfir sínu eigin
landi“.
„Fúsir til
að semja'
Fregnin um kröfú Banda-
ríkjastjórn.ax olli uppn.ámi í
landinu. • og viðbrijsð manna
voru einhuga: Þessari ásælni
bár að hafna afdráttarlaúsit og’
krefjast þess á móti að staðið
vrði án tafar við hinar hátíð-
legu skuldbindingar frá 1941.
Haldnir voru fundir í fjölmörg-
um félagasamtökum og þar
stóðu Sjólfstæðisflokksmenn
og sósíalistar, Alþýðuflokks-
menn os Framsóknarmenn,
saman að einhuga og heitum
mótmaelum. En á einum stað
mönnum var umhugað að
vita um afstöðu Breta og
þá sýnilega ginnkeyptir, ef
þeir stæðu á bak við. Fram-
sóknarmenniruir tóku treg-
sast í málið, og má jafnvel
ætla, að þeir séu líklegir til
^að taka afstöðu á móti. Ein-
göngu hræðsla við afstöðu
sósíalista og almenningsálit
í landinu getur hindrað, að
Alþingi verði á einn eða
annan hátt við\ ósk Banda-
ríkjanna“.
Þessi tvískinnun.gur innan
nefnda'rininar olli því að hún
átti erfitt með að koma sér nið-
ur á nokkurt svar. Þegar þrjár
vikur voru liðnar í þófi varð
Bandaríkjastjórn óþolinmóð og
sendi nýja prðsendin.gu þar
sem þess var krafizt að ríkis-
stjóm íslands svaraði annað-
hvort játandi eða neitandi.
Samt var það ekki fyrr en
nokkuð var liðið á nóvember-
mánuð að Bandaríkjastjórn
var svarað á þann hátt að ís-
lendinigar væru reiðubúnir til
þess að taka upp viðræður við
Bandarikjastjóm um þær
skuldbindin.gar sem kynniu að
fylffja aðild að Sameinuðu
þjóðunum! Síðan stóð i nokkru >
stímabraki utn það hvernig
ætti áð skilja þetta svar, en
8dá desember 1945 tilkynnti
sendiherra íslands i Washing-
ton lpksins „að ríkisstjórn
Bandaríkjaxina hefði fallizt á
að stöðva málið, að minnsta
kosti í bili“, eins og Ólafur
Thors komst að orði í þing-
ræðu.
inu til ekki herstöð lengur.
Þá tók við Marshallsamning-
urinn sem gerði íslenzk stjórn-
arvöld um skeið háð banda-
rísfcum gýligjöfum. Síðan tók
við inngan.gan í Atlanzbafs-
bandalagið 1949, og loks 1951
náðu B andaríkin því sem fiar-
ið hafði verið fram á sex ár-
um áður. opinberum berstöðv-
um á íslandi. í hemámssamn-
ingnum var lögð á það sérstök
áherzla að aðildin að Atlanz-
hafsibandalaginiu væri forsenda
hans og réttlæting. f inn-
gangsorðum hemámssamnmgs-
ins var m.a. komizt srvo að
orði:
,.Þar sem tvísýn.t er um
alþjóðamál hefur Norður-
A^Ianzhafsbandalagið farið
þess á leit við ísland ög
Bandaríkin. að þau geri ráð-
stafanir til. að látin verði
í té aðstaða á fslandi til
varnar landinu og þar með
ein.nig til vam.ar svæði því
seixi Norður-Atlanzhafs-
samningurinn tekur til, með
sameiginlega viðleitni að--
ila Norður-Atlanzliafsbamla-
lassins til að varðveita frið
og öryggi á því svæði fyr-
ir augum“.
Og lsta grein samningsins
hljóðar svo:
„Bandaríkin mun<u fyrir
hönd Norður-Atíanzhafs-
bandalagsins og samkvæml
skuldbindingum þeim, sem
þau hafia tekizt á hendur’
með Norður-Atlanzhafs-
samningnum, gera ráðstaf-
i anir til varnar íslandi með
þeim skilyrðum, sem grexn-
iir ! samnin.gi jxessum, f
þessiu skyoi og með varnir
á svæði því, sem Norður-
Atlanzhafssamning-urinn tek-
ur til, fyrir auigum, lætur
ísland í té þá aðstöðu í
landinu, sem báðir aðilar
eru ásáttír um, að sé mauð-
synleg".
Þamia er Nató-samndniguriinn
notaður sem meginröksemd
fyrir hernámi fslands, því her-
námi sem Bandiarikin gerðu
kröfu um þegar 1945. fslend-
ingar^'eru ekki í Attanzhafs-
bandalaginu vegnia inmrásar-
innar í Tékkósióvakíu, ekki
yegna Berlína'rmúrsiins. hem-
aðaríhlutuniarinnar í Umgverja-
landi 1956 eða Kóreustyrjald-
arinmar. Tilganigurinin með því
að innlimia ísland í Atlanz-
hiafsbandala'gdð var sá eimm að
tiTg'g'ja Bandaríkjunum varan-
legar herstöðvar. herstöðvar
sem stórveldið vildi fá áður
en nokkur þesisaira atburða
gerðist. Þegar íslendin.gar eru
spu.rðir um afstöðuna til Atl-
anzhafsibandala.gsins, ber þeim
að minnast þess, að þá er
fyrst og frémst verið að spyrja
þá hvort þeir vilii una er-
lendri hersetu til firambúðar.
í skugga valdsins
Sagan um viðskipti Banda-
ríkjamamna við islenzk stjóm-
arvöld á þessu tímabili er fjöl-
þætt og flókim, og margt hef-
ur gerzt að tjaldabaki sem al-
menninguir hefur ekki vitneskju
um. Orðsending sú sem Banda-
ríkjastjórn sendi íslendingum
lsta október 1945 hefur til að
mynda ekki verið birt opin-
berlega en þann dag í dag.
Engu að síður er vitað að
bandarísk stiómia.rvöld hafa í
samninigym við hérlenda valda-
menn beitt meiri hörku en
sýnd hefur verið opinberleffa.
Þannig fór Ólafur Thors ekk-
ért dúlt með það 193(1 að hanri
hefðí neyðzt til þess áð gera
' Keflaviku.rsamniniginn vegna
þess að .Ba.nd'arikjastjóm hefði
að öðrum kosti neitað að kalla
heri sína heim og haldið stöðv-
um sínum með valdi; hann
taldi þann kost illskórri að
gera samninginn. Bjami Bene-
diktsson hefur saigt frá því í
Morgunblaðinu að þegar landið
var Hemumið 1951 hafi Bandia-
ríkjastjóm verið staðráðin í
að setja heri á land hvort sem
íslenzk stjómarvöld samþykktu
það eða ekki. Þegar fjallað
var um málið á leynifundum'
Sj álf stæðisf lokksins, Fram-
sóknarflokksins og Alþýðu-'
flokksins snemma árs 1951. hafi
sumir verið þeirrar skoðunar
að betra vær; að stórveldið
tæ-ki landið með hervaldi, en
sjálfur kvaðst hann hafa talið
rétt að beygja si.g fyrir því. ó-
hjákvæmilega. því að á þann
hátt fengjust samningar sem
yrðu íslendingum hagkvæm-
ari. Þannig fer því fjarri að
Islendingar hafi nokkm sinni
verið frjálsir aðilar i samn-
ingunum við hið vesturheimsika
stórveldi; forustumenn okkar
höffiu það svigrúm eitt sem
Bandaríkin skömmtuðu þeim:
menn urðu að sætta sig við
það eða sæta valdbeitinsu ella.
Og stundum hefur ráðamönn-
unum vafalaust ekki verið jaín
ljúft og beir lét.u að ganga er-
inda stórveldisins gagnvart ís-
lendingum.
nctra en þeir
bjuggust við
Sumir halda því fram að
hernámið og aðildin að Atlanz-
hafsbandalaginu hafi gefizt
betur en þeir gerðu sér í hug-
ariund endur fyrir lönigu; m.a.
hefur Hanniibal Valdimairsson
boðað þessa kenrtingu. enda á
hann aö baki sér ámóta íjöl-
sk.rúðujg skoðaniaskíntS í heav
námsmálum og öðrum við-
fanigsefnum. Þeir menn sem
þanndig tala ©x\i þó einvörðungn
að lýsa breytdnigum sem orð-
ið hafia á þeim sjáKum. Það
er eins með hemám og aðra
n.auðun.g að hiaebt ©r við að
menn verði samdauma heruni,
líti smótt og smótt á hana sem
óhj ákvæmilega mauðsyn og
telji það síðan firelsi s©m þessd
nauðsyn jpkaínmtar. Á þennám
hátt voma Rússar til dæmis að
Tékkóslóvakar mumi smótt og
srmáfct sætfca sig við það óhjá-
kvæmilega, eims og ýmsir hafa
nú þegar gert, og segja síðam
efifcir fcuttuigu ár að hersetan
hafi gefizt betur en þeir gerðu
sér * í huigartkmd. Stundum
kan.n að líta svo út sem sú
herseta sem menn sætta sig
við möglumarlítið sé mildari
en hin sem halda verður uppi
með skipulagðri kúgun. En í
ra^nimnd er það aðeins mild '
herseta sem ber varanlegan
árangur. Sagan sannar að smá-
þjóðir sem hafa sætt sig við
hemám stórveldis og orðið
samdauma því hafa ekki aðein's
glatað sjálfistæði sínu heldur
óg tilveru sdnmi; þær bafia
smám saman drukkniað í
mannbafiniu umihverfis sdg. En
smáþjóð sem er svo óstýrilát
að í sífellu verður að beita
hama harðréttd. sú þjóð mun
að lokum endurheimta frelsi
sitt og þremgimgar hennar
breytast í styrk.
Nýjar kynslóðir
Hin illa reynsla af Natóaðild
og hernámi er ekki fólgin í
handtökum og manndrápum-;
áhrifin eru mildari og geta að
sama skapi orðið háskalegri.
Umsfciptin eru í því fólgin að
fslendin.gar eru smátt og smátt
að glata þeirri þjóðlegu sam-
heldni, þeirr^ menni.mgarlegn
reisn. sem gagntók þá fyrir
aldarfjórðunigi. f staðimn hef-
ur maignazt siðferðilegt skyn-
leysi og andleg lurða. Þetta á
ekki aðeirns við um siamskipt-
in við hernámsliðið. heldur ein-
kennir það viðbrögð Valda-
manma við hverskyns viðfangs-
efnum. Okkur skortir þrek til
þess að takast sameiffinlega á
við vamdamál þjóðarimnar:
emda þótt alli.r sjái þörfima
á því að endurreisa atvinnu-
vegi landsmanma með stórfelldn
nýsköpunarátaiki bólar ekki á
neinu frumikvæði hjá stjórnar-
völdum — ráðherrar halda í
staðinn áfram að mæma á úfi-
lendinffa og gera sér vonir um
að þeir leysd vandann: menn .
sfcara á erlemt fjármagn og
efnahaffsbandalög. Og þetta á
ekki við um valdhafana eima.
Það 'var ömurlegt dæmi um
niðurlægingu almennings
hversu margir töldu sjálfsagt
að stunda siónvarpsbetl meðan
bernámsliðið bauð fram þjón-
ustu sína á því sviði. Oe glöggt
er hvað samheldni þjóðarinn-
ar hefúr rofnað. hin ósikitórein-
anlegu tengsl manrna við föður-
land sitt og Samlanda. þegar
ximhuffsun um landflótta gríp-
u.r fólk eins oe farsótt.
Styrkur þióðar er ekki fyrst
og fremst fólginn í efnáhags-
kerfi og afkomu. h'eldur í
þeirri viliafestu og þjóðlegu
isamheldni • sem rómantískir
menn nefndu ættjarðarást og
hliómar í hugum bepnanna eins
og þaminn stren.gur. Sá strengur
hefur nú slaknað um \ skeið
og verður naumast strengdiur
á nýian leik af þeirri kynslóð
sem hefur verið önnum kafin
við það síðan 1945 að venja
eyfiu sín við aðra hljóma. Fn á
Islandi eiga nýjar kxmslóðir
eftir að spretta úr .erasi. og
manni er að minnsta kosti
heimilt að vona að þær full-
komni bað verk sem Ivðveld-
iskynslóðin hóf en h«'\'ktist á.
— Austri.
/