Þjóðviljinn - 13.12.1970, Blaðsíða 7

jóla-
refur
Ekki er úr vegi í blað-
auka, sem helgaður er
jólamat og kræsingum,
að rifja upp hvernig lang-
afar okkar og langömmur
gerðu sér dagamun í mat-
aræði í tilefni jólanna,
en um bá hluti veit lík-
lega einna mest Ámi
Björnsson cand. mag. í
þjóðháttadeild Þjóðminja-
safnsins, sem bæði hefur
skrifað fræðirit um jól á
íslandi og orðið margs
visari um siði horfinna
kynslóða í starfi sinu,
ekki sízt með viðtölum
og bréfaskriftum við
aldrað fólk víða um land.
Er eftirfarandi frásögn
um helzta góðgætið sem
áður var siður að bera
fram um jólahátíðina,
byggð á kafla í bók hans
um jólin og frekari upp-
lýsingum, sem hann gaf
í lauslegu viðtali.
í engan annan
tíma ársins étib
og drukkiö meira
Því miður var það svo með
jólahaldið á einstökum heimil-
um, eins og svo margt annað
sem almennt var og sjól&agt,
að enginn sá ástæðu til að
faara nokkuð um það í letuir,
og vair eiginlega eikiki fairið að
gefa gaum að slíkiu fyrr en um
miðja 19. öld. Priá þjóðveldis-
öid er því varla vitað annað
en það sem lesa má út úr Krist-
inna laga þætti, þair sem tekið
er fram, að meðaldaga áha
um jól megi sláfcra fé og heifca
miungát, en það sýnir. að nýtt
kjöít og ferskur mjöðuir hefur
þófct ómissandi við jólahaldið.
Finror þetta stoð í Grettissögu
og í Reykdæiasö'gu, þar sem
vikið er að slátrun til jóla.
"Reyndin mun hafa verið sú,
bæði fyrr og síðar, — og er
raunar enn, að í engan ann-
an tdma ársins hafi fólík al-
mennt étið og drukkið meira
dögum saman, sem um jólin,
og hefur ævinleiga loðað við,
að allt ÞaS bezta sem hæ>gt
væri að fá, væri látið í té á
jólunum. Ef við víkjum tdl siða
síðarj alda, sem heimáldir eiru
til um og elzta fólk mian jafn-
vel eftir, kemur í ljós, að
bangikjöt hefur lengi verið
einn aðalréttairinn, uppistöðu-
matuirinn, og var það venjulega
so'ðið á Þorláksmessu. Mjöig
víða fékk fólk þá að smakkia
á heitu hanigiketinu um kvöid-
ið, en fyrir kom, að það var
drýgt með því að sjóða salt-
kjötshiita með í soðinu og fékk
þ'á saltikjötið svolítið bragð af
þyí. ,
Þófct kjötið væri soðið á Þor-
láksmessu virðist aðalhangi-
kjöfcsmáltíðin víðast hafa verjð
á jóladaginn og var þá sikammit-
að nokkuð- stórit, karlmenn
fengu kannski hálft læri, en
konur mjöðm, — það er oft tal-
að um þefcta — og börnin minni
bifca. Síðan geymdj fólk þetta
fram eftir jólunum og hafði
sem aukabilta til að narta í
milli m'ála, og var þá oft met-
inguæ að treina sér bitann sem
lemgst og geta síðan étið fram-
an í öðrum.
Skata Vestfirðinga
Sórstakuir Þoriáksmessumait-
ur tíðkaðist á vesturströnd
landisins, frá Vestfjörðum og
suður að Faxaflóa, það var
skata, ýmist kæst með höms-
um eða skötustappa, sem þótti
enn meira sælgseti. Sköituisfcapp-
an var þannig, að brjóskið var
hreinsað úr vel kæstri skötu
Og henni síðan stappað saman
við mörflot, sem helzt þurfti
aðeins að vera fairið að þr-ána.
Stappan var stundum borðuð
heit, en stundum köld og þá
látin kólna þannig, að hægt viar
að snei’ða hana niður líkt og
kæfu. Aðalskötusvæðið voru
Vestfirðjimir og eru enn, en
hún vaæ einnig borðuð á Þor-
láksmessu suður með allri vest-
urströndinni, en ekki í jnn-
sveitum, eins og Borgarfirði
og Dölum. Og enn komiast Vest-
firðingar ekki í verulegt jóla-
skap fyrr en þeir finna ilminn
af blessaðri skötustöppunni
sinni , .
En það hefur víðar verjð
borðaður fiskur á Þorláksmess-
unni og hefur sums staðar ver-
ið til siðs, þar sem skatan var
ekki tiltæk, að sjóða þorsk
eða jafnvel signa ýsu í hangi-
ketssoðinu. Hefur fiskurinn þá
fengið óvenjulegan keim. Á
stöku stað á landinu, þar sem
lítið var um fisk, eins og t.
d. á Hólsfjöllum, þótti að bon-
um svo mikil nýbreytni, að
sótzt var eftir að hafa fiskbjta
með sjálfum jólamatnum.
Vel má vera að þetta fiskát
á Þorlákismessu séu leifar firá
kaþólsku, þegaæ ekki mátti
borða kjöfc á jólaföstunni, og
víða í öðrum löndum er siður
að hafa fisk á aðfangadags-
kvöld. Sviar bo-rða þá t.d. sinn
lutfisk og Tékkar borða vatna-
kiarfa.
Jólaærin
Meðan margt fólk var ví'ð-
ast hvar í heimili eins og á
þj óðveldisöld hefur verið nauð-
synlegt að slátra fé fyrir jóla-
hátdðina og ekk; aðeins fyrir
jólin, heldur iíka milli jóla og
nýárs. En þegar fæikkaði á
heimilunum og. kjör urðu
krappari, einkum eftir siða-
skipti, hafa menn látið sér
naígja að slátra „jólaánni" eins
og hún var kölluð, rétt fyrir
jólin. Hefur sá s.'ður að slátra
kind fyrir jólin haldizt nokkuð
almennt, sérstaklega á Suður-
landi, alveg fram á fcíma frysti-
húsanna, því margir voru lengi
bundnir við að hafa súpu á
| aðfangadagskvöld. Væru eifcki

■ dS888
Það vinna margir Norðlendingar hjá Þjóðviljanum, svo við þurfum ekki að leita út úr hús-
inu til að fá skrifað um laufabrauðið, það gerði Leifur Björnsson prentari, og það eru synir hans,
d:
Björn og Sigurjón, sem hér skera út í óða önn.
Litið inn í reykofninn hjá Siáturfélaginu.
aðstæður til að slátra, hafði
fólk oft súpu með saltkjöti.
Jólarefur
Aðfangadagsmafcurinn hefur
akkj verið einis mikill og á
jóladaginn. Þó hefur aðaljóla-
matnum verið úthlufcað strax
á aðfaT'"pd-"skvöld, á stöðum
i.ar sem ekki var þá sérstakur
mafcur eins og kjötsúpan. Ann-
ars var jólamaturinn sfcamm-t-
aður á jóladag, oft svo vel úti-
Margar fjölskyldur hafa um
áraraðir haft þann sið að koma
saman í byrjun desember og
skera og skreyta laufabrauð
sem síðan er haft til hátíða-
brigða á jólum. Það er þvi sem
næst ómöguiegt að kenna
skurð á laufabrauði í stuttri
klausu, fólk hefur sínar eigin
aðferðir og myndir, fléttur og
vafninga og bezt er að láta
hvem um sig skera út kökurn-
ar eftir eigin geðþótta.
Áður en hafizt er handa við
útskur'ðinn fær maður sér
slótta, hreina fjöl og beittan
vasahníf eða annan nettan hníf
sem fer vel í hendi. Bezt er að
hafa skurðarfjölina á borði í
þægilegri vinnuhæð.
Það eru auðvitað til fjölmarg-
ar uppsfcrifbir af deigi og hér
á eftir fer ein sam næigir í
h.u.b. 20 kökiur,
500 gr. hveiti
35 gr. smjörlíki
látinn, að æflazt var tjl að
hann dygði öll jólin og nefnd-
ist þá stundum jólarefur. ^
Maturinn var, fyrir utan
hangikjötið, sem áður var á
minnzt hnossgæti eins og
bringukollar, lundabaggi, og
við sjávarsíðuna riklingur. Þá
voru gefnar flatkökur, pott-
brauð, ostur, hangiflot og
smjör. Var flatbrauðskaka
stundum lögð yfir skammitinn,
en á svipuOu svæðj og skata
1 matskeið sykur
1 teskeið lyftiduft
Vi teskeið salt
2%-3 desilítrar mjólk.
Mjólkin er sjöðhjtrað og
smjörlíkið látið hráðna þar í,
síðan er þurrefnum og mjólk/
smjörliki blandað saman og
hnoðað þéfct dedig sem síðan er
flaitfc út í kökur svo þunnar að
undirlagið sjáist í gegn, mátu-
leg stærð er skorjn undan litt-
um ddski eða stórri undirskál.
Gott er að halda deiiginu volgu,
t.d. undiir ldút, og fcaka af því
jafnóðum í kökuna. — og nú
er bezt að láta hendiur sfcfinda
fram úr ermum vdð úfcsQcurð-
jnn og vera óhræddiur við að
sker.a og fléfcfca hinar glæsáleg-
ustu myndir svo sem gtrenitré
og köngla, sveifcabæi, kjrkjur,
fléfctur og fangamörk.
Það er bezt að byrja ekki að
ste.ikja fyrir en búið er að móta
úr öllu deiginu og þaar kötaur
var höfð á Þorláiksmessu,
þekkfcusfc líka hlemmistórar
rúgkökur á jólum, aiit að hálfæi
alin í þvermál og bálfur þuml-
ungur á þykkt. Fékk hver
maður slíka köku og á hama
var raðað ölium jólaskammitin-
um. La'jfabrauðið er aðallega
norðlenzkur siðuæ og óvíst
hvort það er upprunalegt í öðr-
um svejtum líka eða hefur bor-
izt þangað að norðan, en þar
Framhald í opnu.
sem þegar eru tilbúnar til
steikingar eru geymdar undir
dúk eða tertuihliíf þar til deig-
ið er búið. Oft er nauðsynlegt
að pikka kökumar með gaffli.
Það er ekki nema eðlilegt að
litlu bömjn vilji fá að vera
með í þesisum skemmtilega leik
en þar sem ekkj er þorandi að
fá þeim hnífa til að skera út
með þá er ágætt að leyfa þeim
að „þrykkja út“ dýramyndjr
með smákökumótum sem víða
eru tjl.
Jæja, nú er farið að steikja
brauðið og er það gert á sama
háfct og þegair kleinur em
steikfcar en gott er að hafa
sfcóran pott svo að rúmt sé um
kökuænar og auðvelt ag snúa
þeim við í pottinum. Laufa-
brauðið á að vera ljósbrúnt og
stökkt og þegar það er full-
steikt er það tekið upp úr feit-
inni og látið síga af því á gróf-
an pappír. Bezt er að geyma
laufa.brauð í loftþéfctum um-
búðum; unz það er borið fram
á jólunum ásamt niðursne ddu
Og safaríku hangikjöti og miklu
smjöri.
Laufabraub