Þjóðviljinn - 28.11.1971, Qupperneq 6

EFNI OG ALHEIMUR
g SlÐA — ÞJCÆJfVŒLJTINiN —- Sunnuidaguir 28. iniölvemiber 1971-
ÞANKAR UM VÍSINDASTARFSEMI
Mér sýnist oít gæta nokfcurs
misskilnings í umræðum um
rannsóknastarfsemi hér á landi.
Meðal þeirra atriða sem eru
oft misskilin eða rangtúlkuð,
má nefna skiptingu eða flokk-
un rannsókna (hugvísindi —
raunvísindi; hagnýtar rann-
sóknir — tmdirsitöðurannsókn-
ir) og hlutverk háskóla í vís-
indastarfi. Vafalaust má tína
til ýmis fleiri atriði, en þeim
yrðu hivort sem er eJcki gerð
skil í einni blaðagrein.
Hugvísindi —
raun vísindi
Flestir hafa Hkiegia einihverjia
hiugmynd um, hvað átt er við
með þessari skiptingu vísinda.
Orðinu hoigvísindi er ætliað að
taka til þeirra vísindagreina
sem kenndar eru við húanian-
ismia á erlendum miáilum t.d.
heimspeki, sálfræði, féiags-
fræði, bagfræði, máivísindi,
sagnfræði, lögfræði o^.frv.
Undir raunvisindi falia hina
vegar sfcv. málvenju stærð-
fræði og náttúruvísindi. en til
þeirria teljiast rrua. eðlisfræði,
efnafræði, jarðfræði, Hffræði
og læknisfrœði
Áður en lengra er haldið vil
ég vekja athygli á því að hin
íslenzku org um þessa skipt-
ingu eru meingölluð. Skv.
merkingu þeirra ætti stærð-
fræðin t.d. skilyrðislaiust að
teljast til hugvísinda en ekiki
raunvísinda, því að stærðfræð-
in byggir ekki á reynslu. held-
ur á hugsun. Þetta hefur kom-
ið mjög greinilega i Ijós á þess-
ari öld með auknum skilningi
á tongslum stærðfræði, rök-
fræði og heimspeki. Líklega
liggja sögulegar ástæður til
þess að stærðfræðin hefur lent
á röngum bás, því að hún var
lengi veJ eingöngu notuð sem
hjálpartæki náttúruvísindanna.
Á siðari árum hafia hins veg-
ar æ fleiri visindagreinar tek-
ið stæiðfræðina í þjónustu
sína Væntanlegá verður þess
ekfci langt að bíða að iang-
flestir visindamenn þurfi á að
halda einbverjum greinum
stærðfræðinnar í starfi sánu.
í öðru lagi tefcur merking
orðsins raunvísindi til ými^a
þeirra vísindagreina sem tald-
ar eru til bugvísinda. Með
raunvísindum tei ég að hljóti
að vera átt við öll vísindi sem
byggjast á reynslu, t.d. til-
raunum, mælingum aHskönar
o.s.frv. Samkvæmt þessum
sfcilningi teljast t.d. sálfræði
og félagsfræði ótvírætt til
raunvísinda. Spumingaeyðublöð
sálfræðinga og félagsfræðinga
eru t.d. ekkert annað en mæli-
tæki. Að vísu miá vera að
mælingaóvissan sé oft og táð-
um meiri en gengur og gerist
í hefðbundnum raunvísindum,
en hún fer væntanlega minnk-
andi þegar þessum greinum
vex fiskur um hrygg. Auk þess
gegnir slík óvissa medra hiut-
verki t.d. í nútíma eðlisfræði
en margir halda. Þess má geta
að mér skilst að það sé eitt
meginvandamál sálar- og fé-
lagsfræði að sjálf mælingin
hefur áhrif á það sem mælt er,
en þetta er einmitt Wka óthj'á-
kvæmilegur vandi í eðlisfræði
atáima oig öreinda. Ég get
Ktoa sagt frá því til gamans
að ég hef orðið þess var að
ungir félagsvísindamenn þekkja
betur til sumra sviða stærð-
fræðinnar en ég, og tel ég
mig þó þekkja eins vel til
þeirrar ágætu fræðigreinar og
hver annar venjulegur nátt-
úruivísindamaður.
Að lokinni þessari gaignrýni
á hinum íslenzku orðum skui-
um við snúa okfcur að sjálfri
skiptingunni. sem að baki Hgg-
ur. Eins og kunnugt er viija
margir geria mjög miikdð úr
henni og er jafnvel talað um
tvo menningarheima (,,two cul-
tures", sbr. Bretamn C. P.
Snow) og óbrúaða og jaínvel
óbrúanlega gjá milli þeirra.
Margir vísindamenn í báðum
hópunum ýta undir þessia skoð-
un í verki með gagnkvæmri
fyrirlitnángu á starfi hins hóps-
ins. (Hverjum þykir sinn fuigl
fagur, og vísindamenn eru
sjálfsagt ekki síður breyslkir
en aðrir). Hugvisindamenn teija
starfsbræðúr sína í raiunvís-
indium kalda og tilfinninga-
iausa en raunvísindaimenn telja
vinnutorögð hinna óvísindaleg
og einskis nýt.
Mín skoðun er i stuttu máli
sú að fyrgreindur þankagang-
ur sé reistur á misskilningi og
þröngsýni og að yfirleitt sé
lögð alltof mikil áherzla á um-
rædda skiptingu vísinda Ef að
er gáð er það sem sameinar
aiia vísindastarfsemi mikiu
mikilvægara en það sem sundr-
ar. Undirrót aiira vísinda
virðist mér hin sarna. seimsé
forvitni mannsins eða þeikk-
ingarþrá. Það er einnig samr
eiginlegt markmið vísindanna
að finna samhengi milli ein-
stakra þekkingaratriða, sem
leiði til aukins skilnings á því
þekkingarsviði sem um er að
ræða hverju sinni. Ýmislegt
er einni-g sameiginlegt aðferð-
um aUra visinda, t.d. er narað-
synlegt að vísindamenn beiti
nákvæmni og gagnrýni í starfi
símu, saimiflara ímyndunaraflj
þegar kemur að túlkun á nið-
urstöðum einstakra atbugana
og framsetningu nýrra lögmála
eða kenninga. Ag öðru leyti
eru aðferðimar ekki ólifcari
en eðlilegt er þegar tekið er
tiilit tii mismunandi vi’ðfangs-
efna. Bókmenntafræðingar vita
fuilvel að sömu aðferðir duga
elkki til rannsókna á verfcum nýs
rithöfundar og á kenningum
um höfund Njálu Eðlisfræð-
ingar vita Hka að aðferðir
til rannsókna á öreindum og
úthafsöldum hljóta að verða
mjög mism-unandi. Báðum má
vera ljóst að aðferðamunur-
inn hJýtur að verða mikilu
meiri þegar um enn ólikari
þekkingarsvið er að ræða.
Raunar kann að vera að þessi
aðferðamunur fiari minnkandi
frekar en hitt eins og ég hef
getið um.
Hagnýtar rannsóknir
undirstödurannsóknir
Þessi skipting er mikið not-
uð í umræðum um raunvís-
indi, og sjálfsagt geta t.d. fié-
laigsvísindamenn átt von á
henni þegar vísindagreinar
þeirra efLast. Með hagnýtum
rannsóknum er átt við rann-
sóknir sem miðaist beinHnis
við áfcveðna hagnýtingu nið-
urstaðna, venjutega í þágu
framleiðslu (m.ö.o. peninga-
sjónarmið). Á ensfcu toallast
slíkar rannsóknir „applied re-
search" en á dönsku „anvendt
forskning". Undirstöðurann-
sóknir miðast aftur á móti
ekki við beina hagnýtingu held-
ur alnienna þekkingaröflun.
Þær nefnastt á erlendum mál-
um „basdc research’1 eða
„gru ndforsfcning“.
Hér er aftur um að ræða ó-
unum, eins og að rækta epli
án trés.
Reynsla annarra þjóða stað-
festir eirunig að ekid er hægt
að njóta ávaxta án trés. Hér
voru fyrir skömm-u sérfræðing-
ar frá Efnahags- og framfara-
stofnun Evrópu (OECD) —
menn sem þekkja vel mæli-
kvarða peninganna. Þeir sögðu
þá sögu að eitt aðildarríki
stofnunarinnar, sem þeir vildu
ekki nefna, hefði tekig upp
þá stefnu fyrir ailnokkrum ár-
um að leggj,a aila áherzlu á
hagnýtingarrannsóknir á kostn-
að undirstöðurannsókna. Eft-
ir nokkur ár var öll rann-
sóknastarfsemi í þessu landi í
leitt með fiorystuhlutverk í
rannsóknum þeirra. Rannsókna-
svið hivers skóla markast yfir-
leitt af kennslusviði hans,
þannig að ahnennir háskólar
(-universiteter) sjá um undir-
stöðurannsóknir í bennslugrein-
um sínum, verkfræðihásfcóiar
(tekniske höjsfcoler) um rann-
sóknir í verkfræðigreinum,
sem flokkast yfirleitt undir
bagnýtingarrannsóknir, o.s.frv.
Hvemig er svo ástatt hér
á landi? Samkvæmt lögum er
Háskóla Islands ætlað tvíþætt
hlutverk: kennsla og rannsóikn-
ir. Hins vegar væri synd að
segj-a að þessum tveim hlut-
vertoum hafi verið gert j-afn-
hátt undir höíði í reynd. (Við
erlenda háskóla gengur rann-
sóknahlutverkið gjaman fyrir
hinu, t.d. vig ráðningu kenn-
ara (starfsmann-a) og ráðstöf-
im á tíma þeirra) Varla er
hægt að tala um skipuiagða
rannsóknastarfsemi við Háskól-
ann, nema þá á einstökum af-
mörkuðum sviðum. Háskólinn
rís því varla undir nafni hvað
þetta snertir, enda var það
ekki ókunnugur maður útd í
bæ sem gaf bonum auknefnið
„súpergaggó“. Hér kann að
vákna hin gamaifcunna spum-
ing: Hvað veldur? Ég treysti
mér ekki tii að svara henni
til hlítar. enda eru ors'akimar
vafalaiust mjög margar. Ég vil
þu freista þess að tína til
nokkrar þeirra.
Þá ber fyrst að nefna skiln-
ingsleysi stjómvaida á gildi
rannsókna og samhenginu milU
þeirra og háskóiakennslu. Því
miður nær skilningsleysið að
nokkm einnig til háskóla-
kennaranna sjálfra. m.a. vegna
þess að þedr hafa etv. eidki
fylgzt með þeim breytingum
sem hafa orðdð á skdpuiaigi
rannsókna erlendis á síðari
árum. (Kannsfci kem ég að
þeim síðar á þessum vett-
vangi). Önnur atriði sem ég
nefni hér á eftir eru ef til
vil að meira eða minna leyti
afleiðing þessa skilningsleys-
is.
Háskólinn hefur mér vitan-
lega ekki markag sér nein-a
heildarstefnu varðandi rann-
sóknir. Þeir háskólakennarar,
sem vinna á annað borð að
rannsóknum, gera það oft hver
í sínu homi án tengsla sín á
milli.
Efnisleg aðstaða kennara til
rannsóknastarfa hefur verið
mjög léleg. Á köflum hafa lé-
leg launakjör neytt menn til
óhóflegra aukastarfa, svo sem
algengt er í þessu þjóðfélaigi
auikavinnunnar en þess ber að
gæta að veruieg aiukastörf og
rannsóknir fiara mjög illa
saman Háskólinn veitir ýms-
um kennurum alls enga rann-
sóknaaðstöðu — ekki einu sinr^
skrifborð!
Samkvæmt lögum um rann-
sóknir í þágu atvinnuveganna
eru þær ekki í neinum tengsl-
um vig Háskólann. Þessar
rannsóknir hafa óneitanlega
eflzt allmjög á undanfömum
áxum svo sem marka má af
hinum efnislega ramma sem
vegfarendur um Keldnaholt og
Skúlagötu geta borið vitni um.
Sú ráðstöfun að slíta þessar
rannsófcnir úr tengslum við Há-
skólann kann að hafia verið
réttmæt á sdnum tíma. Hins
vegar hefur Háskóiinn nú á
prjónunum áætlanir um að út-
skrifia verkfræðinga, m.ö.o að
gerast öðmm þræðí fiullgildur
tækniháskóli. Hann hefur þó
hvorki á boðstólum rannsókna-
aðstöðu fyrir kennara í verk-
fræði né aðstöðu tii verklegr-
ar (rannsókna-)þjiálfunar verk-
fræðinema sem eiga að ljúka
fuLLgiidu námi. Rannsókna-
stofnanir aitvinnuveganna (og
raunar fleiri ríkisstofnanir)
gætu hins vegar veitt slíka að-
stöðu. Þess vegna tel ég brýna
þörf á að endurskoða hlut Há-
sikólans í rannsóknum í þágu
atvinnuveganna; siíkt gæti orð-
ið báðum aðilum til hagsbóta.
í fjárlagafrumvarpi fyrir
árið 1972 er gert ráð fyrir 12
nýjum kennarastöðum í ýmsum
greinum verkfræði vegna fyrr-
nefndrar aukningar á kennslu.
þessara greina. Sá böggnHi
fylgir skammrifi að þessum
kennurum er ekki ætlað að
stunda rannséknir heldurskulu
þeir ráðnir til kennslu ein-
göngu gogn samsvarandi hlrjta
fastra launa. Eftir það sem
ég hef aður sagt er líklega
óþarft að taka fram að ég tel
þetta ótvírætt skref afturábak
frá því markmiði ag breyta
Hásfcólanum úr súpergaggó í
raunveruiegan háskóla. Ég vil
hér með varpa fram þeirri
hugmynd til lausnar vandan-
um að nefndir kennarar verði
ráðnir í fiuilt starf við Há-
skólann og viðeigandi rann-
sóknastofnun í sameiningu.
Stofinrjnm legigi kennaranum
til rannsóknaaðstöðu og njóti
ásamt Háskólanum góðs af
rannsóknum hans. Auk þess
gætu t.d prófverkefni stúdenta
tengzt starfi stofnunarinnar.
Með slíku fyrirkomulagi mundfj
bæði peningar, starfsfcraftar
og starfsaðstaða nýtast vel og
hið litia samfélag okkar mundi
slá margar flugur í einu höggi.
Hins vegar er hér um að ræða
nýmæli. sem karin að daga
uppi í ranghölum hins ísienzka
stjórnkerfispýramída, meðal
annars vegna þesis að það
krefst samvLmu margra aðila
sem eru vanastir því að vera
smákóngar í eigin ríkjum.
Þorsteinn Vilhjáimsson.
' ' : " Ini : : I' I - I .
Bæði raunvísindamenn og hugvisindamenn þurfa að sýna nákvæmni í starfi, en mismunandi viðfangsefni kalla á mismunandi aðferðir.
heppilega og villandi íslenzkun
varðandi orðasambandið „bag
nýtar rannsóknir“, því að eðli-
logast er að skilja floktounina
þannig að undirstöðurannsókn-
ir hafi ekfci hagnýtt gildi. Það
er hing vegar alrangt; undir-
stöðurannsóknir reynast mjög
oft bagnýtar eftir á. Betri ís-
lenzk þýðing væri því t. d.
„hagnýtingarrannsóknir“ eða
eitthvað í þá átt.
Mörkin milli þessana tveggja
flokfca rannsókna eru oft mjög
óglögg og skiptingin því hæpin,
þegar af þeirri ásitæðu. Fleiri
þungvæg rök, sem ég kem að
síðar hníga að sömu ni’ður-
stöðu.
Ég minntist áðan á að
hagnýtingarrannsóknir hefðu
gjaman beint peningagildi.
Þeir sem vilja helzt leggja
mælikvarða peninganna á alla
hlrati, álykta því gjarnan að
þjóðfélaginu sé róttast a’ð
leggja alla áherzlu á siíkar
rannsóknir en láta t.d. undir-
stöðurannsóknir sitja á hak-
anum. Hjá smáþjóð eins og
okkur bætist í kórinn rödd
sem segir að við eigum að
láta stórþjóðimar algerlega um
undirstöðurannsóknirnar Mér
er kunnugt um að þessi sjón-
arprið eiga nofckum íájóm-
grunn meðal þeirra íslenzkra
embættismanna sem bafia meS
höndum hluta fjárveitinga-
valdsins eða eru nánustu ráð-
gjafiar þess.
Þessar skoðanir eru I stuttu
máli sagt alrangar, ekki aðeins
vegna þesis að forsendan (pen-
ingamælikvarðinn) er röng
heldur einnig af öðrum ástæð-
um. Eins og fram kam í sjón-
varpsþætti frá Danmörku fyr-
ir skörnmu má nefnilega Hta
á afrakstur hagnýtingarrann-
sókna sem áver.ti á tré, hvers
stofn er undirsiöðurannsóknir.
Það er því jafnvitlaust að ætla
sér að komast hjá slíkum
rannsóknum en balda ávöxt-
kaldaköLum og hagivöxturinn
eftir því. Ríkisstjóm landsins
kúventi því algerlega. Samlík-
ingin um tréð sannaði gildi
sitt.
Röksemdin um mismunandi
hlutverk smáþjóða og stór-
þjóða í þessu viðfangi ber að
sjálfsögðu nokkum keirn af
huigsunarhætti sníkjudýrsins;
smáþjóðimar eiga að njóta
góðs af þeiim molum sem
hrjóta af allsnægtaborði und-
irstöðurannsókna stórþjóðanna.
Auk þess gleymist sú hlið
máLsins sem sinýr að menn-
ingarlegu sjálfstacði. Þessi
huigsunarháttur er sem betur
fer ekki algengrjr meðal smá-
þjóðla, a.m.k í Vestur-Evrópu,
þar siem ég þekfci bezt tiþ í
stað þess að eftirláta stór-
þjóðum ýmiis dýrustu rann-
sóknasviðin baf:a smáþjóðir í
ýmsum tilvikum bundizt sam-
tökum til að leysa verkefni
siem eru ofviða einsitökum
smáþjóðum.
Ég vona að mér hafi tekizt
að sýna lesandanum fram á,
að skipting rannsókna í und-
irstöðu- og hagnýtingarrann-
sóknir er bæði hæpin og get-
ur verið skaðleg. einkum ef
hún er tekin of bókstaflega.
Við fslendingar eigum að sjálf-
sögðu að stunda báða þessa
þartti jöfnium höndum. í sum-
um tilvikum er þetta raunar
tiltöluiLega augljóst: Hverjum
stendur t.d nær en okkur sjálf-
um að gera undirstöðurann-
sóknir á náttúru lands og bafs?
Þegar um er að ræða aLþjó’ð-
leg verkefni ein,s og t.d. í stærð-
fræði er svarið kannsfci ekki
aiveg eins auigljóst, en það er
samit jáfcvætt af fyrrgreindum
ástæðum.
Rannsóknahlutverk
háskóla
Pað er ailkunna að hás-kól-
ar erlendna þjóða fiara yfir-

i