Þjóðviljinn - 06.05.1972, Blaðsíða 5

Laugardaigur 6. moí 1972 — I>JÓÐVILJINN — SÍÐA Gj
w
íf-'i
9#*mpWf Vcjniim^ ■■
■í"c'£,‘£íl’r™ ef: eiíÆI'* ***"■
AlfræðivíxSar — failnir,
nýútgefnir, óskrifaðir
Höfundarnir: Hannes Pétursson
og Þorsteinn Sæmundsson
Ekki kann ég ad rekja söguina
af viðleitnd Menningarsjóðs
til að gefa út íslenzfca alfræði-
bók. Ef að lífcum lætur hefur
það reynzt erfitt að £á umnið
efni úr hinum ólífcustu greinum
þamnig að bæði væri það sóma-
samlega gert og frá því gengið
á svipuðum tíma. Samfceppni
við erlendar alfræðibætaur hef-
ur sjálfsagt orðið þung á met-
unum. í síldarævintýrinu gerð-
ist það allt í eimu, að alfræði-
bók varð sjálfsagt stöðuíbákn
á heimilum. Ungir memn fóru
um með þaulhugsaðri sölutækni
(sjaldan hefi ég skemmt mér
betur) og uppsláttarrit selduist
úm allt lafld eins og bjór í
hiitum. Encyclopedia Brittarmica
hafði aldrei vitað annað eins,
óg voru þó fleiri um hituna.
En svo komu timiburmenn eftir
síldar. og alfræðiœvintýrið: al-
fræðivíxlar hrúguðust up>p í
bönkum og í sérstaklega gerð-
um hirzlum. Þessa gríns sér
allt til þessa dags stað í Lög-
birtingi, sem er blaða fróðleg-
ast.
★
Það var efcki nema vom að
íslenzik alfræðdbók stæði
höltum fæti. Auðvitað mátti
segja sem svo, að hún ætti
sérstaka möguleika í því að
fjalla sem mest um íslenzkar
staðreýmdir. Bn einnig þar voru
margir keppinautar fyrir: per-
sónusögurit margtkonar (ætt-
fræðirit, skrár yfir starfsstétt-
ir, héraðalýsingar og ‘ ýmislegt
fleira).
Það má því telja skynsam-
legia lausai að nota það efni,
sem búið .var að safna. með
nauðsynlegum endurbótum og
umskriftum til að búa til flofck
uppsléttarrita um einstök efni.
Eins og fram hefur komið í
blöðum eru tvær bækur fcomn.
ar út nú þegar — Bókmenntir
eftir Hannes skáld Pétursson
og Stjörnufræði og Rímfræði
eftir dr. Þorstein Sæmundsson.
Smekklega út gefnar og þægi-
legar í meðförum.
★
Ifljótu bragði sýnist vaedi
við að gera sérstök upp-
sláttarrit ekki sízt fólginn í því,
að átoveða, hvaða uppsláttar-
orð eigi að taka með og hver
efctoi — fjölmörg hugtök og
fyrirbæri eru jafnan „einhvers.
staðar á mörkunum“ 1 stjörnu-
fræðibókinni eru t.d. orð sem
alveg edns eiga heima í skýr.
ingasafni um eðliisfræði eða þá
veðurfræði og þar fram eftir
götum — það verður líklega
óhjákvæmilegt, að ýmisleguir
fróðleikur verði endurtekinn að
hluta eftir því sem ritum í
flokkinum fjölgar. í annan stað
hlýtur það jafnan að vera sér-
stakur vandi höfunda íslenzkra
uppsláttarbóka, hvernig beri að
fara með erlend og alþjóðleg
orð: íslenzkar hliðstæður eru
sumar al’þefcktar. aðrar .ný-
smíðaðar og lítt þekktar,
kannsfci eru þær enn ekki til.
f þeim bókum báðum sem nú
eru ræddar er þónófctouð gert af
því að vísa á rnilli. f fljótu
bragði virðist það takast vel.
En í stjörnufræðibókimni er
utanaðkomandi glóp ekki ailltaf
Ijóst hvers .vegna er í einu til-
viki vísað á milli íslenzkra orða
og alþjóðlegra, en í öðrum ekki.
Það er t.d. vísað á miEi zeníts
og hvirfilpuinkts, librationar og
tunglvifcs, kvasa og dulstirna,
en íslenzk nýyrði eins og t.d.
breytistjörnur, blossastjömur og
sveiflustjömur standa ein sér.
Látum svo vera — bæfcur þess.
ar geta hvort eð er efcki komið
í staðinn fyrir nýyrðasöfn í
ýmSiUm greinum tækni og vís-
inda.
★
Hitt skiptir meira máli, að
skýringar eru vandaðar í
bezta lagi, gerðar af góðri virð-
ingu fyrir íslenzku máli og
sfcynsamlegri kröfuhörku í garð
notenda. Það liggur beinast við
fyrir undirritaðan að lofa
Hannes Pétursson fyrir það,
hve vel honum tekst að draga
fram í stuttu og skýru máli
helztu atriði til lýsingar á bók-
menntafyrirbærum, sem í raun
og veru spanna flókixm veru-
ledfca. Auðvitað eru aUar slíkar
skýringar ófuUnægjandi en
jafnnauðsynlegar fyrir því sem
almennur leiðarvísir um hug-
tökirn. Menn geta svo alltaf
bætt við sig seinna. Og mikill
Hver vill segja börnunum frá undrum veraldar?
munur er á sfcýringum Hann-
esar og þeim glæfralegu lýs-
ingum, sem við höfum átt að
venjast t.d. í kennslubókum
í mamnkynssögu. Hér sfcal eifcki
farið út í einstafcar sfcýringar
né tefcin dæmi, þar sem Hann-
esi Péturssyni kynni að hafa
skotizt — þó get ég efcki stillt
mig um að taka það fram, að
gjaman hefði ég viljað bjarga
sósíalrealismanum fré því að
vem barasta sovézk bók-
menntastefna eins og henni er
fylgt eftir af opinberum aðilum
hverju sinni.
Hvert er notagildi slíkra
bóka? Hannes Pétursson telur
sína bók vera „handa skóium
og almenningi" og það er ekfci
nema rétt. Þessar bækur hafa
sérstöðu á íslenzkum bóka-
markaði. Þær verða til dæmis
efcki bornar samain við alfræði-
satfin AiB (Láfe). sem er svo
fullt aí myndaefni (og oft lang-
sótfcu) að menn gleyma að lesa
textamn- Alfræði Menmiingar-
sjóðs ætti að fcoma mörgujm
að liði sem hafa áihuga á til-
teknum fræðum, þurfa að fjaliLa .
um þau á preniti. rifja upp
hálfryðgaða þekfcingu osfrv.
Og svo eir auðvitað aUt skóia-
fólkið.
★
En af sjálfiu leiðir, að þetta
eru bætour fyrir fuUorðna
og heldur svona eiribeitta uing-
linga. Þetta esru ekki bama-
bæfcur. Sú staðreynd gefiur til-
efini til að minnast á það, rétt
einu sinni enn, hrve lygilega
einlhæf hin fyrirferðarmiitola út-
gáfa bamaböka er hér á landi.
Fnamhald á 9. síðu.
FRÉTT OG EKKIFRÉTT
Það er mikil tizka um þess-
ar mundir að ræða um
fjölmiðla og deila á þá. Um
þetta er ekki nema gott að
segja — víst eru ástaeður
æmar til ádrepu á fjölmiðla
og starfslið þeirra. Verra er
hitt, að aUfcof oft komia skeyti.
sem byggja fyrst og fremst á
. fljótfæm beirr" sem haidnir
eru einhverskonar einæði:
fólki sem hefur áfcveðna hluti
svo rækilega á heilanum, að
annaðhvort má alls ekki minn-
ast á þá, eUegar finnsf þeim
allt ónýtt ef þeiraa hugðar-
efni hafa ekki forgiangsrétt á
hverjum stað.
Á þriðjudagskvöld komu
nokkrir menn saman í sjón-
varpssal til að fjalla um
frálst orð í fjölmiðlum. Vissu-
lega voru gerðar þar skyn-
samlegar athugasemdir, en í
heild sveif þátturinn í lausu
lofti vegna þess að staðhæf-
ingar mátti ekki gera áþreif-
aniegar með dæmum. Úr
þessu varð einatt það sern
Ameríkanar kalla vist skugga-
box
Ef við drepum í þessu spjalii
á svo sem tvö eða þrjú at-
riði, þá var töluvert gert úr
afskiptum stjómmálamanna
af t.d. fréttaskrifum og mati
sinna flokksblaða. Það er
sjálfsagt rétt, að vilji til slíkra
beinna afskipta mun nógur
fyrir hendi en hitt er lík-
legra, að þeiraa gerist ekki
þörf. Eins og Þorbjöm
Broddason benti á, veljast
menn á blöð að miklu leyti
eftir þeim anda sem þar rík-
ir, sá „samhristingur“ innan
stofnunar. sem gerir starfs-
menn hennar einatt rökhelda
fyrir göUum hennar út á við
sér um afganginn. Svo standa
blaðamenn fcannski uppi með
þá einlægu sannfæringu. að
beir séu "* rpia
hvað sem er“, enda þótt þeiim
í raun og vem detti ekki i
hug að gera annað en ætlazt
er til. Þetta er reglan. enda
þótt til séu undantekningiar.
sem gætu bent til þess að
ástandið sé að breytast. Er
það breytist hægt.
Aftur á móti er fyllilega
hægt að skrifa unddr það, sem
sagt var í þættinum um til-
raunir ýmissa auglýsenda til
að bafa áhrif á skrif blaða.
Slíkar tilraunir, kurteisar og
ósvífnar eru lýgilega algeng-
ar og víst mætti skrifa um
þær eina blaðamannaskáld-
söguna til Það gæti orðið
stórskemmtileg bók.
Þá er eftir það atrfði siem
ættunin var að nema lengst
staðar við. Sverrir Þórðarson
frá Morgunblaðinu kvartaði
undan þvú, að „við sem stönd-
um í þessu fyrir erlendar
fréttastofur“ fengju oft orð
i eyra fyrir að dreifa hæpn-
um fréttum út um heiminn.
Sverrir, sem mun vera frétta-
ritari norsku fréttastofunnar
NTB hér á landi. taldi ákúrur
þessar oft jaðra við atvinnu-
róg, svo ekki sé meira sagt.
Hér er um merkilegt a+riði
að ræða. ekki sízt vegna þess
að í þessu tilviki, þegar frétt-
ir koma héðan frá ísienzkum
aðilum. höfum við tækifæri til
að rýna svolítið í það, hvern-
ig fréttir verða til. Ég skal
nefna dæmi, sem reyndur
fréttamaður rifjaði upp fyrir
mér á dögunum. Blaðafulltrú-
ar hersins í Keflavík koma á
framfæri við íslenzkan blaðá-
mann tölum, sem eiga að sýna
stóraukin hernaðarumisvif
Rússa hér i grennd. Blaða-
maðujrinn er fréttaritari er-
lendrar fréttastofu og sendir
þessi tíðindi þangað. Þaðan
koma þaiu svo aftur til fs-
lands sem heimsfrétt, studd
áhrifavaldi voldugs frétta-
miðtara- Ég bið kunnuga að
leiðrétta mig, ef hér er eitt-
hvað missiagt en þetta er
skemmtilegt dæmi. Það ef eins
og kliþpt út úr ágætri heim-
ildiarmynd sem sýnd var í
sjónvarpinu á dögunum um
það, hvemig bandaríska her-
málaráðuneytið fer að þvi að
koma sér á framfæri.
Það mætti mánna Sverai
Þórðarson á annað dæmi.
Þegar vinstri stjórnin komst
til valda í fyrra símaði hann
og kollegar hans þag út um
allar trissur að nú væru
kommúnistar komnir í þýð-
ingarmdkla ráðherrastóla. Það
var auðvitað átt við Lúðvík
og Magnús. Auðvitað gerir
það Alþýðubandialagsmönnum
ekkert til þótt Morgunblaðs-
menn kalli þá kommúnista;
hægrisinnar um allan heim
nota oftast það orð yfir aUa
sem standa til vinstri við
krata. það verður því sæmd-
arheiti í þeirra meðförum. En
hér er spurt um annað. Al-
þýðubandialagið teiur sig ekki
vera kommúnistaflokk. Komm-
únistaflokkar úti um heim
munu vera sama sinnis Og
þeir sem á fsiandi kenna sig
við kommúnisma í dag raunu
sj álfsagt fussa og sveia ef
það ætti í alvöru að kenna
„smáborgaralega sósiíalista“
við þeiraa hélgidóm. En þetta
allt skiptir ekki máli fyrir
fréttarit.ara NTB eða AP. Þeir
hafa sitt „miat“. Matið er stilað
á hrollvekjur. ekki frétt.
Vel á minnzt: menn sögðu
að allar fréttir væru matsat-
riði, og það er gott svo langt
sem það nær. En það var
mjög spaugilegt, þegar Sverr-
ir Þórðanson skýrði frá sam-
vizkuvandræðum sínum í
sambandi við fréttaflutning
af 1. maá á fslandi. Hann
sagðist hafia tekið eftir því,
að í ályktun B.S.R.B. hiefði
verið sagt sem svo, a@ „sfcefint
íLfMJKMF
EDi®i©S>
FO^TFOtLtL
væri að gengisfellingu“. (í
raun og veru stóð i ólyktun-
inni að „óðfluiga virðist stefna
að enn einni gengislækkun“).
Og bann viar að velta þvi
fyrir sér hvort þetta væri
heimsfrétt eða a.m.k. Norð-
urlandiafrétt.
Allt í lagi, það er hans
,„mat“. En hitit væri gaman
að vita, hvenær áhugi hans
á sfcaðhæfingu eða mati ís-
lenzkra launþegasamtaka á
efnahagsmálum fæddist? Eða
hefiur honum nokkru sinni
flogið í hug, að það væri á-
stæða til að senda skeyti til
NTB um þær staðhæfingar
um óðaverðbólgu, kjararým-
un og gengisfiellingar, sem
sannariega hefur ekki skort
í fyrstamaí-'*':”i->''>!inpar und-
anfarinna tólf viðreisnarárrf?
Hvenær verða launþegasam-
tökin að fréttaefni og hvenær
éfcfci?
Árni Bergmann.