Þjóðviljinn - 10.04.1973, Blaðsíða 9

I
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 10. aprll 1973.
Kona með hrafn, Paris 1904
Hestur, Barceiona 1917
Þriðjudagur 10. aprH 1973. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9 (
i

Pablo Picasso lézt að
heimili sínu i Suður-Frakk-
landi á sunnudaginn var.
Hann er nefndur mesti
listamaður aldarinnar, og
munu margir undir þá
einkunn taka. Allavega var
hann listamanna áhrifa-
mestur, og frjósemi hans
var einstök: hann lét eftir
sig 14 þúsund málverk og
teikningar og 300 högg-
myndir fyrir ytan bóka-
skreytingar og steinprent-
anir.
Picassovar91 einsársað
aldri og sívinnandi öllum
stundum. Hann var fæddur
á Spáni, sonur teiknikenn-
ara. Hann var bráðþroska í
list sinni þótt heimsfrægðin
léti nokkuð standa á sér
eins og gengur. Hann flutti
til Parísar um aldamót og
bjór þar lengst af síðan.
Hann var fjölhæfastur
listamanna, reyndi sig í öll-
um greinum, öllum efnivið.
Hann kollvarpaði lista-
stefnum og bjó til nýjar að
vild — gekk þeim þó ekki á
vald. Hann fékkst við rit-
störf og var kvennamaður
ágætur. Hann var róttækur
vel og meðlimur í
Kommúnistaflokki Frakk-
lands. Stórar einkasýning-
ar hans í París, Moskvu og
New York hafa verið meira
sóttar en sýningar nokkurs
manns annars.
Sovézki rithöf undurinn
II ja Erenburg var fornvinur
Picasso allt frá þvi þeir
báðir voru blankir lista-
menn í Páris fyrir heims-
stríðið fyrra. Við minnumst
Picasso með því að birta
nokkuð styttan kafla úr
endurminningum Eren-
burgsþarsem f jallaðer um
Pablo Picasso.
Einn ágætur listamaður hefur
sagt við mig: „Picasso er snill-
ingur, en honum þykir ekki vænt
um lifið, en myndlist staðfestir
lifið”. Þetta er satt, og það er lika
satt að Picasso elskar fólk, nátt-
úruna, listina, lifið, að forvitni
unglingsins hefur ekki dáiö i hon-
um; margar myndir hans segja
ekki aðeins frá fegurð lifsins
heldur frá hlýju þess, bragði og
efni. Menn sem skrifa um Picasso
taka það fram að hann reyni að
endurnýja, kryfja hinn sjáanlega
heim, lima sundur náttúruna og
siðferðið, brjóta niður allt það
sem er til. Sumir álita i þessu
fólginn styrk hans, byltingar-
anda, aðrir tala daprir eða
hneysklaðir um „niðurrifsanda”.
(Þegar ég las skömmu eftir strið
athugasemdir nokkurra sovézkra
gagnrýnenda um Picasso, furðaði
ég mig á þvi að dómur þeirra — ó-
viljandi auðvitað — kom heim og
saman við skoðanir Churchills og
Trumans — annar er fristunda-
málari, hinn frístundamúsikant,
og báðir fordæmdu þeir uppi-
vöðslusegginn Picasso). Ég hef
oftar en einu sinni fundið til tor-
timandi krafts Picasso, ég man
þá tið að ég fann aðeins þetta,
gladdist þess vegna, var andrikur
þess vegna. En þetta er staðreynd
úr ævisögu minni en ekki ævisögu
Picasso (Nú finnast mér nokkrar
myndir hans óþolandi, ég skil
ekki hvers vegna hann getur
fengið hatur á andliti töfrandi
konu). Er réttlátt að kalla niður-
rifsmann þann mann sem er yfir-
fullur af sköpunarþorsta, lista-
mann sem hefur byggt i sextiu ár
og byggir enn, sem slóst djarfur i
för með kommúnistum og kaus
ekki anarkisma, kæruleysi eða
það yfirbragð efasemda sem er
sýnu auðveldara fyrir listamann?
A Montmartretimabilinu, sem
ég missti af, á Rotondutimabilinu
sem ég hef reynt að lýsa vorum
við ungir, höfðum ánægju af
strákapörum. En Picasso hefur
áttræður varðveitt sterkar
hneigðir til skemmtilegra uppá-
tækja. Enn i dag situr hann alls-
ber fyrir hjá ljósmyndurum, ger-
ir gys að virðulegum gestum, tek-
ur þátt i nautaati. Hann hefur
gert stóran flokk steinprentana
sem nefnist „Listamaðurinn og
fyrirmyndir hans”. Listamaður-
inn minnir stundum á Rubens,
stundum á Matisse aldurhniginn;
fyrirmyndirnar — naktar fyrir-
sætur eða persónur Velazquezar.
og annara gamalla meistaraj oft
er ungur trúður meðal þeirra og
likist sá Picasso (Hann hlær að
sjálfum sér, en er liklega einnig
nokkuð upp með sér). Enginn
sem á hann hlustar veit fyrir vist
hvenær hann hættir að gera að
gamni sinu, það kann hann að
gera furðu alvarlega, en alvar-
lega hluti segir hann á þann hátt,
að hægt er að skilja sem grin ef
vill.
Stundum er ég spurður að þvi
hvort sé réttara að bera Picasso
fram með áherzlu á siðasta at-
kvæði eða næstsiðasta, m.ö.o.
hvort hann sé Spánverji eða
Frakki. Auðvitað er hann Spán-
verji — bæði að útliti og skapgerð,
ástriðuhita, vegna hlifðarlauss
raunsæis og djúps, hættulegs
háðs. Borgarastyrjöldin á Spáni
hafði djúp áhrif á hann, má vera
að Guernica verði merkilegasta
mynd okkar aldar. I vinnustofu
Picasso á rue Saint-Augustin hitti
ég alltaf fyrir spánska útlaga.
Pablo neitar Spánverjum aldrei
um neitt. Allt er þetta rétt, en vert
er að veita ýmsu öðru athygli:
Hversvegna hefur hann af frjáls-
um vilja lifað alla ævi i Frakk-
landi? Af hverju hefur hann álitið
og álitur Cézanne mikilmenni? Af
hverju voru þrjú frönsk skáld,
Guillaume Apollinaire, Max
Jacob, Paul Éluard, beztu vinir
hans? Nei, Picasso og Frakkland
verða ekki aðskilin.
Sumir menn breytast skyndi-
lega og slik umskipti gera frásögn
um þá auðveldari: i lifi þeirra
kemur fram sú „þróun atburða”
sem freistar byrjandi leikrita-
skálda. Oft einblina ævisöguhöf-
undar á óvæntar athafnir og
gleyma skapgerð mannsins. Það
er lika reynt að skipta listaferli
Picasso niður i timabil. Ekkert
virðist auðveldara: á tveggja—
þriggja ára fresti hefur hann
komið gagnrýnendum á óvart
með nýjum uppgötvunum i
myndlist. Rannsakendur nefna
mörg „timabil” — hið bláa, rós-
rauða, negratimabilið, kúbisma -
tima, Ingre-timabil, pompeiiskt
osfrv. En þvi miður á Picasso það
til að kollvarpa allt i einu öllu
kerfinu. Majakovski kom á
vinnustofu Picasso árið 1922 og
gat siðan róað vini sina: orðróm-
urinn er ekki réttur, Picasso
hefur ekki snúið aftur til klass-
iskrar listar. Majakovski furðaði
sig jafnfram t á þvi að hann skyldi
ekki finna neitt „timabil” i list
Picasso:„Vinnustofa hans er full
af ólikustu hlutum', allt frá raun-
sæjustu senu i bláu og rauðu,
gerðri i fornum stil, til samstill-
ingar úr blikki og vir. Litið á
myndskreytingar hans: stúlka al-
veg eins og hjá Sérof, konumynd i
hrjúfum raunsæisstil og gömul,
sundurlimuð fiðla. Og á öllum
þessum myndum er sama ártal”.
Majakovski áleit að skáld sem
skrifar kvæði i „stigaþrepum”
geti ekki fengizt við sonnettur. En
Picasso lætur sér hinar ýmsu fag-
urfræðilegu kenningar i léttu
rúmi liggja. Ég hef aldrei þekkt
mann sem gat breytzt svo snögg-
lega sem hann en um leið jafn-
stöðuglyndan mann, sjálfum sér
trúan. Þegar ég heimsótti hann
siðast — i Cannes 1958 — sótti ein
hugsun á mig allan timann:
hvaða álög eru þetta, allur heim-
urinn er svo breyttur að það er
ekki hægt að þekkja hann fyrir
sama heim, sjálfur skil ég ekki
fortið mina, en Picasso er sá sami
og fyrir 45 árum. Og þegar ég
hugsaði þetta vissi ég einnig að
enginn hafði gengið hraðar en
hann.
Fyrir þessar sakir er erfitt að
tala um Picasso: allt sem þú seg-
ir er bæði satt og rangt. Eiðstafur
vitna fyrir rétti hljómar eins i
ólikum löndum. Fyrst er þess
krafizt að þeir segi „aðeins sann-.
leikann’’en svo er þeim fengið
næstum óviðráðanlegt verkefni:
að segja „allan sannleikann”. Ef
spurt er að þvi aðeins hvort
ákærður hafi framið glæpinn, á
sjónarvottur vissulega auðvelt
með að segja allan sannleikann,
en ef ákærandi eða verjandi
reyna að komast að þvi hvers
vegna ákærður hafnaöi i dómssal,
þá krefjast þeir of mikils af vitn-
inu — það er ekki Shakespeare,
ekki Stendahl, ekki Tolstoj. Sumir
höfundar skrifa að lif og starf
Picasso sé fullt af mótsögnum.
Þar með gera þeir sér lifiö létt.
Maður sem setur saman leiðar-
visi um Holland á auðvelt með að
lýsa landslagi og veðurfari i
þessu landi: slétt, græn engi,
skurðir, vætusamt sumar, mildir
vetur. En þvi verður ekki svarað
með nokkrum setningum
hverskonar loftslag og landslag
sé I Sovétrikjunum. Varla er
hægt að tala um „mótsagnir”
milli Kákasusfjalla og túndrunn-
ar, milli ferskna Krimskaga og
krækiberja norðursins. Til eru
míkil lönd. Til eru miklir menn.
Það sem flókið er finnst þeim allt-
af fullt af mótsögnum sem vanir
eru venjulegum mælikvarða.
A köldum vetrardegi i ársbyrj-
un 1915 fylgdi Picasso mér til
vinnustofu sinnar, sem var
skammt frá Rotondu, á
Schoelchergötu, gluggarnir sneru
út að Montparnassekirkjugarð-
inum. I vinnustofunni var ekki
hægt að þverfóta, allstaðar lágu
málverk, pappabútar, blikk, vir-
ar, trékubbar. Litatúbur höfðu
lagt undir sig eitt hornið, svo
margar túbur hafði ég aldrei séð i
verzlun. Picasso útskýrði að áður
hefði hann oft ekki átt peninga
fyrir litum, og nú hefði hann selt
nokkrar myndir og þvi ákveðið að
byrgja sig upp að litum til ævi-
loka. Ég sá myndir á veggnum, á
brotnum kolli, á vindlakössum;
Picasso játaði að stundum gæti
hann ekki séð óskrifaðan flöt.
Hann vann með óviðjafnanlegum
ofsa. 1 lifi annarra skiptast á
timabil sköpunar og timabil þess
tómleika þegar skáldið eða lista-
maðurinn „nýtur kaldra
drauma” eins og Púsjkin komst
að orði, en Picasso vann alla ævi
og vinnur enn af sama ofurkappi
og fyrr. Ýmislegt skringilegt upp-
átæki sem blaðamenn og ljós-
myndarar skemmta sér við —
þau eru ekki lif Picasso, þau eru
stutt kaffihlé.
Ég spurði til hvers þetta blikk
væri, hann sagðist vilja nota það
en vissi enn ekki hvernig. Það er
vist ekki til sá efniviður sem hann
hafði ekki glimt við. Hann hefur
alla ævi verið að læra: þegar
hann var fertugur lærði hann af
Julio Gonzales, spænskum iðn-
aðarmanni, hvernig meðhöndla
ber plötujárn, sextugur lærði
hann steinprentun, sjötugur gerð-
ist hann leirkerasmiður.
1 vinnustofunni var negrahögg-
mynd og stór mynd eftir tollarann
Rousseau, fristundamálara sem
á nú myndir i söfnum um heim
allan. Mynd Rousseau syndi
friðarráðstefnu. Picasso útskýrði
fyrir mér að hinir svörtu mynd-
skerar breyttu hlutföllum höfuðs
likama, handa alls ekki vegna
þess að þeir sæu ekki mennina
og ekki vegna þess að þeir kynnu
ekki að vinna; þeir hefðu annan
skilning á hlutföllum eins og jap-
anskir listamenn hafa annan
skilning á dýpt. „Heldur þú að
tollarinn Rousseau hafi aldrei séð
klassiska myndlist? Hann kom
oft i Louvre. En hann vildi vinna
öðruvisi”... Picasso skildi fyrstur
manna að okkar öld krefst hrein-
skilni, einlægni og krafts.
Ég hef þegar sagt, að Picasso
var mér stundum kær sakir eyöi-
leggingarkrafts sins; einmitt
þeim Picasso kynntist ég og fékk
mætur á á heimstyrjaldarárun-
um fyrri.
Fyrir löngu uppnefndi ég hann
„skrattann” i grini. Frakki á erf-
itt með að bera fram þetta rúss-
neska orð, en é er til á spönsku, og
Picasso segir brosandi: Ég er
skrattinn (ja tsjort).
Sé hann skrattinn, þá er hann
sérstæður skratti — sá sem deildi
við drottin um heimsmyndina,
gerði uppreisn og lætur sig
hvergi. Venjulega er skrattinn
ekki aðeins slóttugur, heldur og
illkvittinn. En Picasso er góður
skratti.
Hve barnalegir, fáfróðir og ó-
heiðarlegir eru ekki beir menn
sem álita að hið mikla og erfiða
sköpunarstarf Picasso sé frum-
legheitastrit, ást á „ismum” sem
eru i tizku á hverjum tima, löng-
un til að ganga fram af borgaran-
um. Hann hefur oftar en einusinni
sagt mér, að sér finnist hlægilegt,
þegarum hann er skrifað að hann
„leiti nýrra forma”... „Ég leita
að þvi einu, að túlka það sem ég
vil. Ég leita ekki að nýjum form-
um, ég finn þau”... Hann sagði
mér einhverju sinni, að stundum
þegar hann sezt niður að mála viti
hann ekki hvort myndin verður
kúbistisk eða fullkomlega raun-
sæisleg — bæði fyrirmyndin og
sálarástand listamannsins segja
fyrir um það.
Við vorum i Varsjá árið 1948
eftir friðarþingið i Wroclaw.
Picasso gerði af mér blýants-
teikningu, ég sat fyrir i herbergi i
þvi gamla hóteli Bristol. Þegar
Pablo hætti að teikna spurði ég:
„Svo fljótt?” Mér fannst að við
hefðum setið mjög stutt. Picasso
hló: „Já, en ég hef þekkt þig i
fjörutiu ár”... Mér finnst þessi
mynd Picasso ekki aðeins mjög
lik mér ( betur færi að segja að ég
sé likur myndinni), heldur er hún
einnig djúp sálgreining. Allar
andlitsmyndir Picasso opna (og
afhjúpa stundum) innri heim
fyrirmyndarinnar. Þegar ég fyrir
löngu játaði Picasso ást mina i
impressjónistunum svaraði
hann: „Þeir vildu túlka heiminn
eins og þeir sáu hann. Á þvi hef ég
ekki áhuga. Ég vil túlka heiminn
eins og ég hugsa hann...”
Þegar ég kom frá Madrid til
Parisar fór ég strax á spánska
sýningarsalinn á heimssýning-
unni og varð sem steini lostinn:
ég sá Guernicu. Siðar sá ég hana
tvisvar — árið 1946 á safni i New
York og árið 1956 á yfirlitssýn-
ingu verka Picasso i Louvre. —
Og i hvert sinn fann ég til sömu
geðshræringar. Hvernig gat
Picasso séð svo fram i timann?
Við vitum að borgarastyrjöldin á
Spáni var háð upp á gamla móð-
inn. Að visu var hún æfing fyrir
þýzka flugherinn, en árásin á
Guernica var smáaðgerð, fyrsta
reynsluferð. Svo kom heims-
styrjöldin siðari, svo kom Hiro-
sima. Mynd Picasso er ógnir
framtiðarinnar, fjölmargra
Guernica, atómstórslysa. Viö sjá-
um búta af stundurtættum heimi,
vitfirringu, hatur, örvæntingu, ó-
veran.
(Hvað er raunsæisstefna og
hvort, er sá listamaður raunsær
sem reynir að túlka harmleik
Hirósima með þvi að teikna ná-
kvæmlega kaunin á holdi einnar
fórnar eða tiu? Krefst raunsæi
ekki annarrar, alhæfari aöferðar,
sem lýsir ekki einum atburði,
heldur lýkur upp kjarna harm-
leiksins?)
Styrkur Picasso er i þvi fólginn
að hann getur tjáð hina dýpstu
hugsun, hina margþættustu til-
finningu á máli listarinnar. Þegar
á unglingsárum teiknaði hann
meistaralega; linur hans skila
öllu sem hann vill, þær lúta valdi
hans, hann er trúr myndlistinm,
getur reiðst, þjáðst, ef hann finn-
ur skki strax þann lit sem hann
þarfnast.
Sumir höfundar sem skrifað
hafa um Picasso reyna að túlka
áhuga hans á stjórnmálum sem
nokkurskonar tiiviljun, dutt-
lunga: frumlegur maður, hefur
gaman að nautaati, varð ein-
hverra hluta vegna kommúnisti.
Picasso hefur alltaf tekið pólitiskt
val sitt alvarlegum tókum. Ég
man hádegisverð á vinnustofu
hans þann dag sem friöarþingið i
Paris var sett. Þennan dag fædd-
istPicasso dóttir sem hann nefndi
Palomu (palóma er dúfa á
spönsku).
Við sátum þrir við borðið,
Picasso, Paul Éluard og ég. Fyrst
töluðum við um dúfur. Pablo
sagði frá þvi að faðir hans, lista-
maður sem oft teiknaði dúfur, lét
son sinn gjarna teikna á þær fæt-
ur — faðirinn var orðinn leiður á
þeim. Svo var talað um dúfur al-
mennt. Picasso þykir vænt um
þær, hefur alltaf dúfur i húsi sinu;
hann sagði hlæjandi að dúfur
væru girugir og uppivöðslusamir
fuglar, það væri óskiljanlegt
hvers vegna þeir væru gerðar að
friðartákni. Svo vék Picasso að
sinum dúfum, sýndi okkur hundr-
uð teikninga, tillögur um áróðurs-
spjöld — hann vissi að fugl hans
myndi fljúga um allan hnöttinn.
Hann talaði um þingið, um striðið
um stjórnmál. Ég man þessi orð
hans: „Kommúnisminn er^ná-
tengdur öllu lifi minu sem lista-
manns”...Um þessi tengsl hugsa
andstæðingar kommúnismans
ekki. Stundum virðast þau ýms-
um kommúnistum ráðgáta.
Picasso teiknaði siðan fleiri
dúfur — fyrir þingið i Varsjá og
Vin. Hundruð miljóna manna
kynntust Picasso og fengu mætur
á honum aðeins vegna dúfnanna.
Snobbar gera gys að þessu.
Fjandmenn ásaka Picasso um að
hafa leitað auðveldra vinsælda.
En dúfur hans eru samt sem áður
nátengdar öllu sköpunarverki
hans — mínótárum og geitum,
öldungum og stúlkum. Vissulega
er friðardúfan aðeins ögn þeirra
auðæfa sem listamaðurinn hefur
skapað; en hve margar miljón-
irmanna könnuðust við og virtu
Rafael aðeins vegna eftirmynda
einnar myndar hans: sixtinsku
madonnunnar, hve margar
miljónir þekkja og virða
Chopin aðeins vegna þess að hann
samdi tónlist sem menn heyra við
jarðarfarir. Vissulega nægir
friöardúfan ekki til kynna við
Picasso, en sá þarf að vera
Picasso sem skapar þvilika dúfu.
Sjálfur er Picasso alls ekki
gramur, heldur óumræðilega
hrærður yfir ást alþýðumanna til
dúfu hans og hans sjálfs. Við vor-
um i Róm saman árið 1949, á
fundi Friðarnefndarinnar. Eftir
fund á stóru torgi gengum við um
verkamannagötu, vegfarendur
þekktu hann, buðu honum inn á
litla trattoriu, veittu vin, föðmuðu
hann að sér; konur báöu hann að
halda á börnum sinum. Þetta var
tjáning þeirrar ástar sem ekki
verður uppdiktuð. Auðvitað hafði
Framhald á bls. 15.
Geitin fræga
Kúbiskt „Karlmannshöfuð”, Paris 1914
Þessa teikningu gerði Picasso fyrir Samstöðunefnd með Spáni,
sem berst gegn stjórn Franco: undir hans forsæti átti að halda
mikið Spánarkvöld i Paris þann 14. april.
//