Þjóðviljinn - 08.07.1973, Síða 2

2 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunuudagur 8. júlí 1973.
Rr
.Ilansakuggur frá lokum 15. aldar”
Nú eru liðin 1100 ár frá upphafi
byggðar norrœnna manna. hér
Fyrir 550 árum áttu þeir
i hörðum deilum um fiskveiðar
og verzlun við Island
Þessi barátta kom hart niður
á Islendingum árin 1423 og 24
Enskir útgerðarmenn
í stríði á íslandi
Nú er skammt í 1100 ára
afmæli íslandsbyggðar.
Reyndar er ekki vitað um
afmælisdaginn, meira að
segja ekki afmælisárið með
vissu. Það var einhvern
tima í kringum 870, að
norrænir menn settust hér
að. 1974 er því jafngott
afmælisár og hvað annað.
Það, sem efst er á baugi
hjá íslendingum á þessum
afmælistímum, er fisk-
veiðideilan við Breta.
Deilur um f iskveiðar Breta
við ísland eru þó síður en
svo nýjar af nálinni.
Bretar heí ja hér fiskveið-
ar skömmu eftir 1400,
liklega árið 1412. Árið 1423
logaði hér allt í deilum
milli enskra fiskimanna og
kaupmanna annars vegar
og íslendinga og umboðs-
stjórnar Danakonungs hins
vegar. Englendingar gerðu
herhlaup á islendinga og
rændu og rupluðu víða um
land.
Árið 1423 voru 550 ár liðin
frá upphafi búsetu
norrænna manna á islandi
eða helmingur þess tíma,
sem islendingar ætla að
halda upp á innan tíðar.
Það er vissulega merkilegt
íhugunaref ni, að við
skulum enn vera að kljást
við brezka útgerðarmenn,
og sýnir að við ættum að
minnast ýmissa annarra
atburða í sögu okkar en
þess eins er víkingurinn
Ingólfur Arnarson flúði frá
Noregi vegna vígaferla.
Fiskur verður
útflutningsvara
Islendingar hafa veitt fisk frá
fyrstu tið. Heimildir sýna okkur,
að hér hefur verið gnægð fisks. Is-
land er jafnvel kallað veiðistöð og
það er haft eftir gömlum vikinga-
höfðingjum, að ekki vildu þeir
flytja í þá veiðistöð á gamals
aldri.
Framan af var fiskur þó ekki
útflutningsvara. Islendingar
fluttu fyrst og fremst út
landbúnaðarafurðir. Reyndar
hefursá útflutningur verið smár i
sniðum og varningurinn ekki
verið eftirsóttur erlendis, a.m.k.
ekki þegar kemur fram á 13. öld.
Þvi að þá telja tslendingar
nauðsynlegt, að tryggja að 6 skip
komi til landsins árlega, og setja
ákvæði um siglingar i sáttmála
sinn við konung.
En um miðja 14. öld verður
nokkur breyting á þessu. Sagt er,
að um 1340 flytjist ágætasti
varningur i skreið og lýsi til
Björgvinjar, frá tslandi, en áður
hafi ekkert slikt þaðan komið.
Hansasambandið og
Björgvin
Hansasambandið var samband
verzlunarborga á norðurströnd
Þýzkalands. Mjög var misjafnt,
hversu náið þetta samband var,
og stundum börðust borgirnar
innbyrðis um markaði og
verzlunaraðstöðu.
Hansasambandið náði mjög
hagstæðri aðstöðu á Norður-
löndum og tók virkan þátt i
pólitikinni þar, eins og titt er um
erlend verzlunarauðfélög enn i
dag viða um heim. Konungar
Norðurlanda reyndu oft að efla
innlenda borgarastétt, en áttu
undirhögg Hansamanna að sækja
i þeirri baráttu.
Noregur var t.d. algjörlega
háður Hansasambandinu, þvi að
sambandið hafði einokunar-
aðstöðu við dreifingu norskra
útflutningsvara (skreið, grávara
o.fl.), auk þess voru þeir einir um
hituna i kornútflutningi frá
kornræktarsvæðunum við
sunnanvert Eystrasalt, og Norð-
menn þurftu að flytja inn korn.
Verzlunarsvæði Hansasam-
bandsins náði frá London austur
til Rússlands, frá Finnmörku og
langt suður i Þýzkaland.
í byrjun 15. aldar höfðu borg-
arar Lubeck náð skreiðar-
verzluninni i Björgvin undir sig,
og komið málum þannig fyrir, að
flytja varð alla skreið úr norska
rikinu þangað. Þeir sáu svo um
frekari dreifingu og græddu
drjúgum á þessu fyrirkomulagi.
Aðrar borgir i Hansasamband-
inu, Hamborg og fleiri borgir
vestan Jótlandsskaga, voru ekki
ýkja hrifnar af þessu fyrirkomu-
íagi, en fengu ekki að gert að
sinni.
Á 14. öld fer öll islenzk skreið i
um hendur Lýbikumanna á
Hansakontórnum i Björgvin,
piparsveinanna svokölluðu.
Liklega hefur hér ekki verið um
mjög mikið magn að ræða, og
verðið sem íslendingar fengu
fyrir fiskinn var fremur lágt.
Hansakontórinn i Björgvin virðist
hafa getað fengið meir en nóg af
skreið i Noregi.
Englendingar koma til
íslands
Ein bezta heimild um atburði
þá, sem urðu á tslandi i upphafi
15. aldar er Nýi annáll. Annállinn
er ritaður af manni, er uppi var á
þessum tima, liklega klerki, sem
hefur verið nátengdur Skálholts-
stað. Viða er þó höfundur býsna
fáorður. En þó má með aðstoð
annarra heimilda fá fram
þokkalega mynd af þvi, sem hér
gerðist á fyrri hluta 15. aldar.
Björn Þorsteinsson, hefur
manna mest ritað um þessa
atburði af þekkingu og viti.
Doktorsritgerð hans, Enska öldin
i sögu tslendinga, fjallar um þá.
Við árið 1412 setur höfundur
Nýja annáls þessa frásögn: „Kom
skipið af Englandi austur fyrir
Dyrhólaey, var róið til þeirra og
voru fiskimenn út af Englandi.
Þetta sama haust urðu 5 menn af
enskum fráskila sfnum
kompánum og gengu i land austur
við Horn úr báti og létust vilja
kaupa sér mat og sögðust hafa
soltið i bátnum mörg dægur. Voru
þcssir 5 enskir menn hér á landi
um veturinn”
Þetta er i fyrsta sinn, sem
enskra fiskimanna er getið við
Island. En það býr eitthvað undir
frásögninni. Það er eins og
höfundurinn vilji ekki trúa þvi, að
hér sé um venjulega skipbrots-
menn að ræða. Þeir létust vilja
kaupa sér mat og sögðust hafa
soltið.
Næsta ár kann Nýi annáll, enn
að segja frá þessum skipbrots-
mönnum:
„kom kaupskip af Englandi til
islands. Hét sá Ríkharður, er
fyrir þvi var..Keyptu margir
varning að honum niðri við Sund-
in, var á þvi litt tekið af mörgum
vitrum mönnum. Sigldi hann burt
aftur litlu síðar. Sigldu i burt
með honum þeir 5 enskir menn, er
hér höfðu verið áður um vetur-
inn.”
Það er engu likara en hér sé um
einhvers konar rannsóknarleið-
angur enskra kaupmanna að
ræða. E.t.v. hafa skipsbrots-
mennirnir 5 alls ekki verið
skipsbrotsmenn, heldur hafi þeir
átt að kynna sér hér allar
aðstæður til verzlunar.
Viöbrögö Danakonungs
og islendinga
öllum erlendum aðilum var af
konungsvaldsins hálfu strang-
lega bannað að verzla i rikinu.
Konungur var um þessar mundir
sá frægi maður Eirikur af
Pommern, og rikti hann yfir
Danmörku, Noregi og Sviþjóð, en
Sviar voru löngum ótryggir i
þessu konungssambandi. Island
fylgdi sem hluti norska rikisins.
Danakonungur hafði siður en
svo bolmagn til að sinna skreiðar-
kaupum á Islandi, nema þvi
aðeins að Hansamenn i Björgvin
styddu hann i þvi. En Hansa-
kontórinn i Björgvin virðist ekki
hafa haft neinn sérstakan áhuga
á tslandi um þessar mundir.
Þrátt fyrir þetta, sveið konung að
vita Englendinga græða hér á
fiskveiðum og verzlun. Hann
sendi fulltrúa sinn til Englands
1415 og varð árangur þeirrar
ferðar sá, að Englandskonungur
bannaði allar siglingar Eng-
lendinga til fiskveiða og annars
við eyjar Eriks konungs um eins
árs skeið, nema samkvæmt fornri
venju.
Brezkir útgerðarmenn
sjálfum sér líkir
Uppvaxandi brezk borgarastétt
beitti pólitiskum áhrifamætti sin-
um þá, eins og endranær, i neðri
málstofu enska þingsins. Einn
mesti vaxtarbroddur stéttarinnar
var um þessar mundir i
fiskveiðibæunum á austurströnd-
inni, og konungur lét sér mjög
annt um uppgang þeirra. Nú
mótmælti neðri málstofan
kröftuglega og sendi kóngi
bænaskrá:
„Nú hafa vissir útlendingar af
hálfu landanna Noregs og
Danmerkur snúið sér til
þjóðhöfðingja vors, herra
konungsins til þess að hann banni
og burtreki alla þessa, sem koma
og veiða fisk við strendur nefnds
islands eður á öðrum stöðum á
þessum slóðum, og ef þessi
hlutur verður bannaður, veldur
það miklu tjóni og fordjörfun,
bæði sögðum herra kónginum og
öllum veraldlegum og andlegum
herrum og borgum og bæjum og
öllu samfélagi ríkisins, að þvi er
snertir fæðu, sem slíkt fiskmeti er
þeim til viðurlifis.” (Þýðing
Björns Þorsteinssonar)
Ekki hefur tónninn breytzt
mikið á hálfri sjöttu öld.
Bannið hefur litil eða engin
áhrif haft, þvi að danska
konungsvaldið gat alls ekki
framfylgt þvi. Að minnsta kosti
eru hér fjölmörg ensk fiskiskip
snemma vors árið 1419. Nýi
annáll segir, að á skirdag, 13.
april, hafi brotið hér ensk skip,
eigi færri en hálfur þriðji tugur, i
hrið sem kom á litlu fyrir dagmál
og hélzt eigi allt til hádegis. Ekki
hafa öll ensk skip hér við land
farizt i þessari hrið, svo að fjöld-
inn hefur verið allmikill.
Afstaða islendinga
Islendingar vildu gjarnan
verzla við Englendinga. Þeir
höfðu lengi barizt fyrir að norsk
og dönsk yfirvöld sendu hingað
tilskilinn fjölda skipa á hverju
ári, og hafði þeim ekki gengið
alltof vel i þeirri baráttu.
Englendingar borguðu lika vel
fyrir islenzka skreið, miklu betur
en gert var i Björgvin. Eigendur
útvegsjarða á Vesturlandi og
Vestfjörðum verða nú mestir
höfðingjará Islandi. Liklega hafa
„Hamborgarar og Englendingar heyja sjóorustu við íslandsstrendur. Þegar fram undir 1500
áttust þessir aðilar oft illt við vegna fiskveiða og-verzlunar á íslandi.”