Þjóðviljinn - 04.10.1973, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 4. október 1973
Fimmtudagur 4. október 1973 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9
PRELÁTAEFNIÐ OG SÁLUHJÁLPIN
Aö undanförnu hefur margt
veriö ritaö og rætt um Latnesku
Ameriku. Vegna nýliöinna at-
buröa i Chile hefur hver frétta-
skýrandinn eftir annan risiö upp
og kvatt sér hljóös til aö uppfræöa
alþjóö um fall stjórnarinnar i
Chile. Hafa fréttaskýrendur sum-
ir veriö þeirrar skoöunar, aö
Salvador Allende forseti Chile
hafi veriö hinn mesti þrjótur, fúl-
menni og eymingi. Maöurinn hafi
veriö kommúnisti, sem reynt hafi
aö kollvarpa þvi ágæta skipulagi,
sem þjóö hans naut fyrir 1970.
Hann hafi tekiö viö stjórn þjóöar,
sem bjó viö lýöræöi og hin bestu
kjör, og tekist aö sigla öllu i
strand á tæpum þremur árum.
Endurreisn atvinnuveganna
muni taka langan tlma og ár
muni liöa uns náö veröi fyrri hag-
sæld. Allende á aö hafa ætlaö sér
aö koma á alræöi kommúnista,
afnema athafnafrelsi einstak-
lingsins og almenn mannréttindi.
Engir af þeim fréttaskýrend-
um, sem um Chile hafa fjallaö aö
undanförnu, hafa gert minnstu
tilraun til aö sýna fram á hvers
vegna Allende taldi ýmsar af
gerðum sinum nauösynlegar.
Miðvikudaginn 26. september
birtir svo Morgunblaöið greinina
„Sigur lýöræöisins; hugleiöingar
vegna atburöanna i Chile” eftir
landinu indiánaþjóöflokkur, er
Araucanar nefndist, sjálfstætt
fólk, góöir veiöimenn og hraustir
striösmenn. Spánverjar hröktu
þessa frumbyggja af bestu lönd-
unum I Mið-Chile, til syöstu hluta
landsins, þar sem nokkur hluti
þeirra, um 50 þúsund, lifir enn viö
aum kjör.
Chile var i upphafi nytjalitil ný-
lenda Spánverja og vesaldarlegur
útnáraskanki varakonungsins i
Perú. Gull eöa aörir málmar
fundust þar engir þá, og þvi
byggðist allt lif nýlendubúa á
landbúnaöi. A sama hátt og i öör-
um nýfengnum nýlendum Spán-
verja var öllu nytjalandi skipt i
fáar en stórar jaröeignir, sem
nýttar voru af fyrirliðum ,,con-
quistadóranna”, eöa landvinn-
ingamannanna.
Allan nýlendutimann var Chile
nytjaö sem útibú frá hinu málm-
auöuga Perú. Hlutverk nýlend-
unnar varö þegar þaö helst aö
birgja Perú upp meö matvælum,
korni og kjöti. Útflutningur lands-
ins varö þvi frá upphafi ákaflega
einhæfur, landbúnaöarafurðir
framleiddar á fáum „latifundi-
as”, eöa stórjöröum. Frjáls
bændastétt skapaöist ekki i land-
inu, heldur geysifjölmenn stétt
landbúnaöarverkamanna, sem
erjuöu jöröina i þágu fárra land
Vörubilstjórar og flutningamenn
eru mikilvæg starfsstétt I Chile.
Slfkir aöilar eru þar I landi eigna-
menn og tilheyra þvl borgara-
stéttinni. Vinnustöövun þeirra —
verkbann — varö Allendestjórn-
inni þung i skauti. Eftir valdarán
herforingjana fögnuöu bilstjórar.
Formaöur félags þeirra sagöi:
„Verkfall okkar var kórónaö meö
þeirri ánægju aö sjá fööurlandið
frjálst.”
Spánverjar hröktu frumbyggjana, Araucanaindiánana, af bestu löndunum, sem var sföan skipt á
milli fyrirliöa „conquistadóranna”.
einhvern Jón Jensson, stúd. theol.
Grein þessi er svo kirfiiega
samanbarin af botnlausri fáfræöi,
barnaskap, einfeldni, rangfærsl-
um og rakalausum þvættingi, ill-
girni og mannvonsku, aö senni-
lega verður að leita allt aftur til
1939 til aö finna hliöstæöu i is-
lensku dagblaði.
í þeirri von aö prelátaefni þetta
hafi kynnt sér þau mál ögn betur,
er hann fjallar um, áöur en hann
verður vigður sálnahirðir ein-
hvers hluta Islensku þjóðarinnar,
langar mig að draga upp nokkra
mynd af fyrri sögu og atvinnuþró-
un i Chile. A hinn bóginn, ef þessir
fáu punktar minir, ásamt nokkr-
um heimildum, er ég mun benda
honum á I lok greinar minnar og
biðja hann að lesa, verða ekki til
þess að breyta skoðunum hans til
muna, þá ráðlegg ég honum að fá
sér heldur kaþólska vigslu og ger-
ast sálnahirðir hvitu nýlendu-
herranna I Angóla, ellegar Mar-
cosar forseta á Filipseyjum, ell-
egar Jean Claude Duvaliers á
Haiti.
Chile, „landið á hjara heims”,
var unnið af Spánverjum á fyrri
hluta 16. aldar. Þá bjó fyrir i
eigenda. Er timar liöu fram gekk
þróunin stööugt i þá áttina, aö
jaröeignum fækkaöi og jaröir
stækkuöu.
Er þeir félagar San Martin og
O’Higgins frelsuðu Chilebúa und-
an oki nýlenduherranna i Lima og
Madrid áriö 1817 má segja, aö
þrenns konar fólk hafi lifað i
Chile. I fyrsta lagi embættis-
menn, kaupm. og hermenn Spán-
arkonungs i landinu, sem flestir
hverjir sööluöu snarlega um og
geröust sinir eigin herrar. 1 ööru
lagi var hinn fámenni en feyki-
sterki landaðall, sem gjarnan
rakti allar ættir sinar til Spánar. 1
þriöja lagi var svo landbúnaöar-
verkafólk, af spænsku bergi að
miklum hluta, en þó nokkuð
blandað fruinbyggjum landsins.
Ibúar Chile hafa þvi verið og eru
enn að langmestu leyti „hvitir”,
og hafa þeir þvl nokkra sérstöðu i
Suður-Ameriku, ásamt meö Uru-
guay-búum.
Hin pólitiska þróun I Chile fram
eftir 19. öldinni var nokkuö óróa-
söm, sem annars staðar i Latn-
esku Ameriku, enda haföi lands-
fólkið litla reynslu i aö stjórna sér
sjálft, auk þess sem þjóöfélags-
uppbyggingin haföi i engu breyst i
grundvallaratriðum.
Landaðallinn, heraöallinn og
verslunaraðallinn yfirtók skyndi-
lega stjórnina viö brottför hinna
æöstu embættismanna Spánar-
konungs. Pólitiskir flokkar voru
engir I nútima skilningi, heldur
böröust áöurnefndir hagsmuna-
hópar um stjórnmálaleg völd.
Þjóöin sjálf, verkafólk I landbún-
aði og vaxandi bæjum, var alger-
lega áhrifalaus sem fyrr. Miöstétt
i evrópskum skilningi var nánast
engin fyrstu áratugi lýöveldisins.
Atvinnuþróunin I Chile fyrsta
kastiö, eöa fram yfir miðja 19.
öldina, var meö sama brag og
fyrr. Landbúnaður var áfram
grundvöllurinn i atvinnulifi þjóö-
arinnar, og útflutningur landsins
korn, kjöt og vin.
Þótt langt sé nú íiöið siöan land-
búnaðarafurðir hættu að vera út-
flutningsvara i Chile, er skipulag
landbún. enn hiö sama. Um
þaö bil, eöa ef tii vill nokkru áður
en herra guðfræöinemi, Jón Jens-
son, hóf þroskagöngu sina I guð-
fræðideild Háskóla Islands, þá
áttu 600 fjölskyldur i Chile um
60% af öllu ræktarlandi i rikinu.
Ég mun þó vikja betur að núver-
andi ástandi landbúnaöarins siö-
ar.
Upp úr miðri 19. öldinni taka
fyrst að birtast i Chile utanaö-
komandi öfl, sem kunnu og gátu
hagnýtt sér hiö einhæfa og van-
þróaða atvinnuástand landsins.
Skömmu eftir 1850 höföu Bretar
náö undir sig mestallri utanrikis-
verslun Chile, og beittu þeir slð-
an öllum ráöum til að hindra vöxt
innlends iönaöar i landinu og ýta
undireinhæfa hráefnaframleiöslu
landsbúa. Utanrikisverslunin
varö þvi fljótt afar óhagstæö, sem
hún hefur verið oftast siöan. Þar
viö bættist, aö meö tilkomu stórra
hveitiframleiöenda i Bandarikj-
unum og vlöar versnaöi sam-
keppnisgrundvöllur landbún-
aðarins. Hófst þar meö hin varan-
lega kreppa i landbúnaöi Chile.
En vikjum nú aö námagreftrin-
um, sem mestri bölvuninni hefur
valdið i Chile.
Saltpétursvinnsla hófst aö
marki i Chile á 8. áratugi 19. ald-
arinnar. Ariö 1879, eöa um þaö bil
sem „Kyrrahafsstyrjöldin” svo-
nefnda hófst milli Chile og Perú,
var saltpétur oröinn allveigamik-
ill þáttur I útflutningi Chile. Þá
áttu Chilemenn 87% af fjármagni
i saltpétursvinnslunni, en enskir
og ameriskir aöilar 13%. Ariö
1880 var útflutningur á saltpétri
200.000 tonn; áriö 1900 nam út-
flutningurinn 1 miljón tonna, en
þá voru námurnar og vinnslan aö
mestu komnar I hendur Englend-
ingsins John T. Norths, „Nítrat-
kóngsins” eins og hann var þá
nefndur.
Framleiösla saltpéturs jókst
enn vegna vaxandi eftirspurnar i
sprengiefnaiönaði og til áburöar,
og 1920 voru fluttar út 3 miljónir
tonna af saltpétri. En þá kom hiö
mikla hrun. Þjóðverjar og siöan
fleiri þjóöir höföu hafið fram-
leiöslu á köfnunarefnisáburöi úr
andrúmslofti, og innan tiöar var
útflutningur Chile á saltpétri orö-
inn örlitiö brot af fyrri fram-
leiðslu.
Nú vikur sögunni að koparnum.
Koparvinnsla haföi þegar hafist i
litlum mæli snemma á 19. öldinni,
en jókst mjög eftir miðja öldina.
Ariö 1876 var hlutur Chile 67% af
koparframleiöslu i veröldinni, og
voru þá allar koparnámurnar
eingöngu i eigu Chilebúa sjálfra.
Áriö 1913 áttu Chilemenn enn
80% af koparnámunum, en á þvi
herrans ári 1970, sama árið og
skúrkurinn Allende kom til valda
til aö eyðileggja allt I Chile, — þá
áttu Chilebúar aöeins 10% i
námum sinum. Hin 90% voru I
eigu amerisku félaganna Braden
Copper Company, sem hóf
vinnslu i Chile áriö 1911, Chile
Copper Company, sem hóf
vinnslu sina 1915, og Andes
Copper Company, sem hóf sinn
námarekstur 1927. Tvö hin siðar-
nefndu félög eru dótturfyrirtæki
Anaconda Corp. i Bandarikj-
unum, en það félag hefur ekki
sem best orö á sér I þróunarlönd-
unum; svo ekki sé meira sagt.
Koparframleiðslan hefur aö
sjálfsögðu gengið i bylgjum i
samræmi við lögmál eftir-
spurnarinnar, en 1966 var fram-
leiðslan 657.000 tonn, og var Chile
þá þriðji stærsti framleiðandi af
kopar I veröldinni. Vart mun
þurfa að taka fram, að áöurnefnd
amerisk félög eru nær allsráö um
sölu og dreifingu á kopar um
gjörvalla heimsbyggðina.
I Chile finnast fleiri málmar en
kopar. 1966 var járnframleiösla
Chile 12.2 miljónir tonna, og var
þá annar stærsti gjaldeyrisgjafi
þjóbarinnar. Hlutur Chilebúa I
járnframleiðslunni er að sjálf-
sögðu litlu stærri en i koparnum.
Alitið er, að það sem af er öld-
inni (fram til 1969) þá hafi
rúmlega 9000 miljónir banda-
rikjadollara veriö sendar úr landi
sem nettóhagnaður hinna
amerisku fyrirtækja. Augljóst er
svo, aö útþensla og eignarhlutur
hinna útlendu fyrirtækja i náma-
rekstrinum i Chile hefur verib
fjármagnaður af hagnaöi i
þessum sama námarekstri.
Eignaaukning þessara fyrirtækja
hefur þvl i timans rás veriö
sköpuö án nokkurs utanaðkom-
andi fjármagns. Hagnaðurinn af
málmvinnslunni er þvi augljós-
lega miklum mun meiri en sá
einn, sem úr landi er sendur.
í Chile er fleira gert en grafa
dýrmæt efni úr jörðu. Orkufram-
leiðsla landsins er á sama hátt
rekin að miklu leyti af erlendum
aðilum .Fjármagn I höndum amer
iskra aðila var og mikið i bygg-
ingaiðnaöinum, I sima- og sam-
göngukerfi landsins, og svo mætti
áfram telja.
Nú skal vikiö ögn aö landbún-
aðinum á ný. Með óbreyttu
eignarhaldi á ræktarlandi varö
flótti fólks úr sveitum til borg-
anna meiri en annars heföi orðiö.
Landbúnaðarframleiðslan hefur
þvi farið siminnkandi um langt
skeiö. Landiö, sem áður flutti ein-
göngu út landbúnaöarafuröir,
hefur nú um allnokkuö skeið veriö
hlutfallslega einn stærsti mat-
vælainnflytjandi veraldar. A
árunum 1960-1963 flutti Chile inn
matvæli fyrr 120 miljónir Banda-
rikjadala á ári, og áriö 1970 nam
þessi innflutningur um 200
miljónum dollara. Var þessi inn-
flutningsaukning miklum mun
NOKKRIR
PUNKTAR UM
CHILE,
AÐ GEFNU
TILEFNI
EFTIR
SIGURÐ
HJARTARSON
meiri en aukning útflutnings-
tekna þjóðarinnar. Undrar þvi
enga þótt viðskiptajöfnuður rikis-
ins hafi stööugt versnað, en þess
má svo geta til viðbótar, að
erlendar skuldir Chilestjórnar
jukust úr 800 i 1800 miljónir
dollara á árunum 1960 til 1964. A
þessum sama tima var vöru-
skiptajöfnuður Chile óhagstæöur
um 520 miljónir dollara.
Margir hagfræöingar halda þvi
fram, aðein höfuðástæöa mikillar
veröbólgu i landi hverju sé of
hægur vöxtur matvælafram-
leiðslu og of mikill innflutningur
slikrar vöru. Kann þar aö vera
allgóð skýring á hinni vaxandi
verðbólgu i Chile, sem reyndar er
ekkert nýtt fyrirbrigöi i þvi landi,
þótt sumir hafi enn ekki komiö
auga á þá staöreynd.
Ég minntist áöur á hinar 600
fjölskyldur i Chile, sem áttu
meirihluta af ræktarlandi i
rikinu. Ýmsar fyrri stjórnir i
Chilehafa ympraö á þvi, aö naub-
syn bæri til aö skipta upp jöröum
milli jarönæöislausra land-
búnaðarverkamanna og auka
þannig matvælaframléiðsluna og
draga jafnframt úr atvinnuleysi i
landinu. 1 stjórnartiö hins kristi-
lega demókrata Eduardo Freis,
1964-1970, átti loksins aö gera eitt-
hvað. Gerö var áætlun um aö út-
hiuta 100.000 fjölskyldum nægi-
legu jarönæði til búsetu. Aö sjálf-
sögðu átti aö greiða hinum stóru
jarðeigendum fullar bætur fyrir
lönd sin, sem þeir höfðu annað-
hvort sölsaö undir sig endur fyrir
löngu, ellegar stoliö smátt og
smátt. Eins og áöur var að vikið,
var ástandiö oröiö slikt i stjórnar-
tiö Freis, að stórar lendur lágu i
órækt sem varasjóður hinna 600
fjölskyldna.
Til nú að unnt yrði að greiða
landeigendunum bæturnar var
leitað til hinna frægu peninga-
stofnana I Bandarikjunum, World
Bank og International Monetary
Fund, um fyrirgreiðslu. Þeirri
beiöni var synjað og stungiö upp á
þvi I staðinn, að i mesta lagi
20.000 fjölskyldum skyldi úthlutaö
landi, og það á talsvert löngum
tima. Forsendurnar fyrir þessari
afstöðu voru þær, að áætlun
Chilestjórnar var talin „óæski-
leg” eins og það var orðað. Svona
hraðfara og stórtæk áætlun gæti
haft miklu viðtækari þjóöfélags-
leg áhrif, sem stefnt gætu pólit-
isku jafnvægi i landinu i hættu og
þar meö fjármálalegúm áhrifum
bandariskra fyrirtækja um leið.
Jarðnæðismiölun Freis varð
þvi aðeins brot af upphaflegri
áætlun og leysti litinn vanda. Þvi
má svo gjarnan skjóta hér inn til
skýringar á hinum „ágætu”
kjörum i Chile fyrir 1970, áð áriö
1969 höfðu landbúnaðarverka-
menn jafnvirði 50 til 70 ameriskra
centa i kaup á dag, en það jafn-
gildir um þaö bil 40 til 60 krónum
islenskum. Þessar „miklu”
tekjur skýra þaö ef til vill einnig,
að þriöja hvert barn, sem fæðist
i landbúnaðarhéruð. Chile, deyr
á fyrsta ári, og mun sá ungbarna-
dauöi vart teijast æskilegur eða
eðlilegur að mati prelátaefnisins
herra Jóns Jenssonar.
Til aö sýna ögn betur fram á
misskiptingu tekna i fyrir-
myndarríkinu Chile á þvi herrans
ári 1964, skulu hér tekin nokkur
dæmi.
Um 400.000 manns, eða minna
en 5% af þjóðinni ( sem er 10-11
miljónir), stóreignamenn, land-
eigendur og fjölskyldur þeirra,
hirtu eftirtalda hundraðshluta
tekna i hinum ýmsu atvinnu-
greinum þjóðarinnar:
66% af tekjum landbúnaðar
afurða, sem fóru á markað:
50% af tekjum i stóriðnaði:
67% af tekjum i smáiönaði;
75% af tekjum i byggingariönaöi;
75% af tekjum i stærri verslun
og viðskiptum;
33% af tekjum i smásölu-
versluninni.
Hinn hluti þjóðarinnar, eða um
lOmiljónir manna, átti svo að lifa
af afganginum.
Jæja þá, herra prestlingur Jón
Jensson. Nú hef ég brugðið upp
nokkrum myndum af ástandinu i
þessu fyrirmyndarriki Chile eins
og það var fyrir 1970. Ég hef i
nokkru máli rakið aðdraganda og
myndun þessa ástands. Nú vil ég
spyrja: Var það svo undarlegt
þótt Salvador Allende, sem sat 30
sinnum á þingi Chile, bauð sig
þrisvar fram til forseta og náði
loks kjöri 1970 meö 36% atkvæða
(Þú veist kannski aö hægri-
maðurinn Jorge Alessandri var
kjörinn forseti Chile 1958 meö 32%
atkvæða, og talaði þá enginn um
„ólýðræðislegar aðferðir”) og
gjörþekkti ástandið i landi sinu,ég
spyr enn, var það undarlegt þótt
Allende vildi reyna nýjar leiðir til
bjargar þjóð sinni?
Allan sinn stjórnmálaferil fór
Allende aldrei dult rheð skoðanir
sinar. Hann hvikaöi aldrei frá
þeirri sannfæringu sinni, aö fara
skyldi hina þingræöislegu leið til
sósíalismans. A stjórnartima
sinum neyddist Allende til aö taka
herforingja inn i stjórnina, — en
þeir hurfu þaðan jafnhaiöan
þegar forsetinn neitaöi aö gefa
hernum frelsi og umboö til aö
berja niður þaö fólk, sem hann
ætlaöi aö bjarga. Þaö tókst All-
ende hins vegar ekki vegna hinna
5 prósenta, sem áöur var minnst
á.
Þessi 5% ibúa Chile hafa hingað
til ein öllu ráöiö, i samráöi við og
meö stuðningi erlendra auð-
félaga. Herinn reyndist siðan
úrslitavaldiö eins og stundum
áður, þótt þvi hafi veriö blákalt
haldiö fram, aö herinn i Chile hafi
ekki komiö nálægt pólitik I 40 ár.
Herinn i Chile hefur stundum
bariö á landslýðnum að beiðni
stjórnvalda, þótt hitt sé vissulega
rétt, aö herinn hefur ekki steypt
rikjandi stjórn siöan á kreppu-
árunum, enda hefur stjórnarfarið
lengstum veriö vel að skapi
herforingjanna.
Herinn greip inn i þó nokkrum
sinnum á árunum 1956-1958 til aö
halda fasistanum Carlos Ibanez
del Campo við völd út kjörtimabil
hans. Hinn „lýöræðiselskandi”
kristilegi demókrati Eduardo
Frei beitti hernum af hörku I verk
föllum námamanna i mars 1966
og aftur i nóvember 1967. Þá var
allt að sjóða upp úr, og „lýðræöis-
sinninn” Frei hikaði ekki við að
drepa námaverkamenn (tala fall-
inna fékkst ekki uppgefin) til að
vernda þá hagsmuni, sem hann
var kjörinn til að beina valdi sinu
gegn. Salvador Allende komst til
valda vegna þess aö hinn hægfara
Frei hafði ekki efnt þau loforð,
sem hann gaf 1964.
Allende hefði verið i lófa lagið
að bjarga eigin skinni á sama hátt
og Frei áður ef hann hefði sigað
hernum á fólkið, en það neitaði
hann að gera, þótt hann væri
„þurs mikill” eins og herra guð-
fræðinemi Jón Jensson orðar með
sinu kristilega hugarfari.
Hin einstæða tilraun Allendes
hefur mistekist, og ætti ekki að
vera þörf að skýra orsakir þess
frekar. Að þessi tilraun mistókst
leiðir sennilega til þess eins, aö
þjóðir Latnesku Ameriku, en um
70% ibúa þeirra rlkja búa nú við
hernaðareinræði, munu ekki
reyna á ný að brjóta af sér
hlekkina og ná mannsæmandi lífi
með þingræöislegum aðferðum.
Þær duga ekki, og hafa hvergi
dugaö gegn þvi valdi fjárhags-
legra hagsmuna, sem hér hefur
verið rakið að framan.
Að lokum þetta, herra prest-
lingur Jón Jenson. Þú fullyrðir i
lok greinar þinnar i Morgun-
blaðinu 26. september, að hann
(Allende) hafi „fallið á sinum
eigin fólskuverkum og svipt sig
lifi og allri sáluhjálp með þvi að
nota sér þá ágætu gjöf, sem vinur
hans Castro hafi fært honum”. Ef
þú , með þinum guðfræðilega
skilningi, ályktar, að Allende
auðnist ekki sáluhjáip vegna
sjálfsmorðs, þá skal þér bent á,
að á sögninni um sjálfsmorðið er
litið byggjandi, þvi ekkja
Allendes, en frá henni á þessi
sögn að vera komin, fékk aldrei
að sjá lik manns síns. Aftur á
móti herma fréttir, að Allende
hafi verið skotinn 13 skotum, og
visa ég þá til greinar i timaritinu
Time, frá 24. september, en það
rit hafa þinir nótar gjarnan tekið
sem helga bók.
Ég vona einungis þin vegna, að
pólitiskt ofstæki þitt og siðferðis-
legur vanþroski verði ekki til þess
að firra þig þeirri sáluhjálp, er þú
kannt að áskilja sjálfum þér til
handa.
Svo ráölegg ég þér að lokum aö
kynna þér eftirtaldar heimildir
áöur en þú skrifar næst um Latn-
esku Ameriku, sögulega þróun
álfunnar og núverandi ástand
efnahags- og félagsmála.
Hubert Herring: A History of
Latin America, .Néw York 1961,
Marcel Niedergang: The
Twenty Latin Americas, 2 vols.
London 1971
T.P. Brockway: Basic Docu-
Framhald á bls. 15.