Þjóðviljinn - 06.10.1973, Blaðsíða 9

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 6. október 1973.
Laugardagur 6. október 1973. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
í MINNINGU PABLO NERUDA

l’ablo Neruda 't.li.1 asamt \ ini sinum og felaga.
Saltadnr Uloiiilr.hiniim tallna loiscta ( hile. Meft
tjimum siiiuni k\aó Neruda kjarkinn og \onina i
lijoó sina i hurattuiini gegn jieim bllum lasisma og
alhjoiMegs auó\alds sem nu hafa hrilsaó \iildin i
Þessari bók er lokiö. Hún fæddist
eins og hiti af reiði, eins og rjóður
i alelda skógi. Og ég vil
aðhún haldi áfram aðdreifa björtum
yl sinum
vítt og breitt eins og logandi tré.
En i greinum þess finnur þú fleira en heift,
rætur þess drukku í sig fleira en hryggð,
þær tóku til sin þrótt ásamt með reiði.
Sá kraftur er úr ihygli steinsins
sú gleði — gleði samfléttaðra handa.
Úr Canto General
DAUÐISKÁLDS
t miðjum flaumi ótiðinda frá Chile berast fréttir
um lát frægasta sonar þessa langa og mjóa lands,
Pablos Neruda, nóbelsskálds. Hann hafði verið
mjög sjúkur, og við dauða hans mátti búast. En
ekkja hans sagði i viðtali við AFP á dögunum, að
enginn vafi væri á þvi, að valdarán herforingjanna
hefði flýtt fyrir dauða Pablos. Eftir að Neruda var
kominn á sjúkrahús skömmu eftir valdaránið, fékk
enginn af vinum hans og ættingjum að heimsækja
hann, sagði ekkja hans ennfremur.
Útför hans var mjög fjölmenn, hún varð i reynd
siðasta kröfuganga stuðningsmanna alþýðu-
stjórnarinnar, sem hinir nýju valdhafar gátu sætt
sig við. Við kirkjugarðshliðið söng likfylgdin Inter-
nasjónalinn, alþjóðasöng verkamanna, en allt um
kring stóðu hermenn með alvæpni. Og þessa sömu
daga var verið að brenna bækur um allt landið —
hinir dáindis vel kristnu og ópólitisku herforingjar
Chile höfðu ákveðið að brenna ,,vofu marxismans"
á báli. bvi var að visu haldið fram, að bókum
Neruda yrði hlift, þvi það þykir alls staðar vont til
afspurnar að brenna bókum nóbelsskálda — má
vera að gildi slikra verðlauna sé fyrst og fremst i
þvi fólgið að þau veita handhöfum þeirra vissa
vernd. Stundum. En það er óliklegt að við loforðið
verði staðið i Chile. Ekki verður séð hvernig unnt er
að banna skoðanir Neruda en leyfa verk hans, þvi
vissulega voru þau eitt:
Ég skrifa ekki fyrir þó sem fangelsa bækur
og ekki fyrir kappsfulla liljuskoðara.
Ég skrifa fyrir fólkið sem krefst skóla og brauðs,
vatns og vlns, réttlætis, gitara og amboða,
ég skrifa fyrir fólkið
þótt það sé enn ekki frjálst að lesa allt þetta
ÉG KOM
TIL
ÞESS AÐ
SYNGJA
OG TIL
ÞESS
AÐ ÞÚ
SYNGIR
MEÐ
MÉR
segir hann i Canto gcneral, Allsherjarsöng.og hann
bætir þvi við, að sá dagur muni koma að námu-
maðurinn, bóndinn og fiskimaðurinn muni taka upp
ljóð hans og segja:
,,Já, hann var félagi okkar”
— Æðri laun þarf ég ekki.
Siðar meir verður Neruda grafinn við hús sitt á
Isla Negra, Svörtuey, en i sama bálki, Canto gen-
eral, mælir hann svo fyrir að þar,,,við fnar viðáttur
steins og öldu” skuli hans hinsti legstaður. Þar
hafði hann átt sér hús,sem fullt var af furðum
heimsins: stórum útskornum myndum af skútu-
stefnum, kuðungum, hvalhlustum, stundaglösum
og gömlum kompásum; safn sem lýsti spaugilegum
og barnslegum hliðum i fari þessa eldhuga, sem
reyndi að spanna heim allan i risavöxnum kvæðum
sinum:
Vinur gangtu inn i þetta hús
inn i heim sæstjörnu og loftstcina
Hér i glugganum fæddist tónn
einsog risavaxinn kuðungur
og breiddarbaugar voru dregnir
um litglaða jarðfræði mina...
En nú hafa hermenn farið þar um og brotið allt og
bramlað. Ég veit ekki til hvers, sagði ekkja
skáldsins við blaðamenn á dögunum.
ÁHRIFAMAÐUR
Um Neruda hefur það verið sagt að fá skáld sam-
timans hafi i sama mæli verið i senn alþýðusöngv-
ari og endurnýjunarmeistari i ljóðagerð. Að aiþýðu-
söngvaranum verður vikið siðar; en nú minnst á
það, að i siðarnefnda hlutverkinu hafa áhrif hans
verið með ólikinum. Þau hófust nokkru eftir 1920 i
Suður-Ameriku, héldu áfram að geisla frá honum á
Spáni á fjórða tugi aldarinnar, og eftir strið náðu
þau til stórra hluta heims, bæði i austri og vestri.
Neruda var kommúnisti, en bókmenntalegt for-
dæmi hans reyndist sterkara vestan við Elbu en
austan — reyndar hafa ótrúlega margir þeirra sem
á Vesturlöndum hafa reynt i ljóði að sameina póli-
tiskan boðskap og nýsköpun litið til hans sem læri-
föður. Skáldbræður hans hafa mjög dáðst að þeim
hæfileika Pablos Neruda að kunna að beita öllum
ráðum módernisma til að túlka þá „stækkaða
vitund”, sem i henni alþýða manna getur þekkt
sjálfa sig.
SPÁNARDVÖL
Þetta hafði ekki gerst af sjálfu sér. Skáldskap-
urinn fyllti lif hans, bar áfram eins og góður byr
lifsskútu hans, sem hann sagði stundum að væri
löngu sokkin. Tvitugur varö hann frægur um alla
Rómönsku Ameriku af ástarljóðum sinum. En
ungur var Neruda mjög dapurt skáld i nánari
tengslum við haf, strönd og vinda Chile en við
fólkið I kringum hann. 1 „Dvalarstað á jörðu"
(1933) lýsir hann sjálfum sér svo, að hann sé
„einmanan á jörðinni... stirður af kulda, reiðubúinn
að deyja úr angist”. 1 þessari angist fyllir hann
tómleikann með hlutum, verkfærum, slitnum
flikum og umræðuefnum.
En árið 1936 breytti mörgu. Neruda var þá konsúll
Chile i Madrid þegar hægrimenn undir fasiskri
forystu gerðu uppreisn gegn spænska lýðveldinu,
alþýðustjórn sósialista, róttækra, kommúnista —
sem var um margt skyld þeirri stjórn sem steypt
var i Chile i viku áður en skáldið dó. Borgarastriðið
á Spáni skók heimsmynd hans af grunni. Stór-
tiðindi, sem þá gerðust, urðu til þess að hann gat
notað með markverðum hætti þann myrka kraft,
sem hafði hingað til „legið fjötraður i kjallara ein-
staklingsbundinnar angistar”. (Bengt HolmquistJ
Hann hafði svo lengi „efast um heiminn, staöið ráð-
villtur andspænis löndum”, en nú vissi hann hvert
leið hans lá. Kvæðabálkurinn „Með Spán i hjarta”
var i senn yfirlýsing um samstöðu með alþýðu
Spánar og hatrammt deilurit gegn „skitaléns-
herrum” og herforingjaskepnum þeirra.
KOMMÚNISTINN
Þar með var tekin sú stefna sem skáldið fylgdi
eftir i siðari verkum. Á striðsárunum gerðist
Neruda kommúnisti og var flokksbundinn æ siðan.
Vinur Pablos, sovéski rithöfundurinn Erenbúrg,
vikur að þessu i endurminningum sinum:
„Auðvitað þekkti Pablo stundir angistar og von-
brigða og ástarsorgir og margt annað, sem enginn
geturhjá komist. En hann afneitaði aldrei lifinu og
lifið afneitaði honum ekki heldur. Hann glimdi við
herra þessa heims, gerðist kommúnisti, fann nýja
vini og þar með óvini. En enginn réðist á hann nema
óvinir, hann varð aldrei fyrir sárum svivirðingum
af hálfu sinna manna”. Þvi telur Erenbúrg, sem
sjálfur fékk margt misjafnt orð i eyra heima hjá
sér, að Pablo Neruda hafi verið hamingjumaður.
Sjálfur yrkir Neruda svo um flokk sinn:
Þú opnaðir fyrir mér einingu manna og mun.
Þú sýndir mér hvernig hryggð cins manns
deyr i sigri allra manna
Þú kenndir mcr að sofa á hörðu rúmi
bróður mins
Þú neyddir mig til að byggja á
kletti veruleikans.
V ■
Nerunda var meðal þeirra róttæku manna sem
studdu forsetaframboð Videla, sem hafði svarið að
framkvæma róttækar félagslegar umbætur og
verja rétt verkafólks. En Videla gleymdi fljótt lof-
orðum sinum: 1946 skutu hermenn hans verkamenn
á torgum eins og hermenn Pinochets nú. Flokkur
Neruda var bannaöur og hann sjálfur sakaður um
landráð. 1948 kom hann á fund öldungadeildar
Chileþings, en þangað höföu koparnámumenn kosið
hann 1945, og þar fletti hann i eftirminnilegri ræðu
ofan af svikum Vidéla, sem hafði kosið að gerast
handbendi þeirra riku og Kana eins og svo margir
„forsetar” i Rómönsku Ameríku fyrr og siðar. Eftir
það — og reyndar nokkru fyrr — hlaut skáldið að
fara huldu höfði. En þvi stóðu allar dyr opnar:
Hér, þar sem tónlist hádegisins
bergmálar um götuna
en gluggi eins og þúsund aörir
þar beið min
súpudiskur
og hjartað var lagt á borð...
LAUGARDAGSPISTILL
ALLSHERJARSÖNGUR
Um þetta leyti byrjaði Neruda að skrifa sitt
stærsta verk, Allsherjarsöng, Canto general, sem á
var minnst áður. Hann lauk við þann bálk 1950, var
þá kominn i útlegð, sumir segja riðandi á asna yfir
Andesfjöll. 1 þessu mikla verki er lýst undrum og
stórmerkjum i náttúru og sögu Ameriku. lýst
hetjum álfunnar og illvirkjum, sigrum og ósigrum
Indjána, uppreisnarbænda, þjóðernissinna, verka-
manna i striði við Spánverja, lénsherra, hershöfð--
ingja, sjálfskipaða forseta og siðast en ekki sist
Hinn græna páfa, bandariskt dollaravald. Þvi er oft
haldið fram, að þetta sé misjafnt verk, risi stundum
i svimandi hæðir þar sem „viðsýnið skin", en falli á
öðrum stundum niður i pólitiska mælgi og ofgnótt
almennra upplýsinga. Vist er að skáldið Neruda
lagði sig i þessar hættur af ásttu ráði, hann reyndi i
senn að gera listrænan metnað sinn að veruleika og
fullnægja þörf sinni að vekja fólk og uppfræða.
Annað spænskumælandi nóbelskáld, Jimenez, hefur
sagt að.Neruda væri „mikið skáld og vont". Þetta
má kalla illkvitni, en ummælin minna einnig á það
að Neruda likist ekki þeim algengu skáldum sem
halda sig i öryggi innan girðingar hins góða smekks
— en hefjast heldur aldrei i hæðir.
Pablo Neruda er ekki öllum stundum i baráttu-
ham fyrir rétti hins snauða, hann kunni að stilla
fleiri en tvo strengi og fleiri en þrjá. Hann átti til að
bregða á leik, hann gat lika átt það til að lýsa þvi
yfir að nú hefði hann sjálfur lokið sinni framgöngu.
Árið 1964 kveður hann i tilefni sextugsafmælis sins:
Og látið mig nú i friði
Komixt nú af án min.
En hann átti þá mörg kvæði óort, nóbelsverðlaun
hafðihann ekki fengið, enn haföi hann ekki stuttvin
sinn Allende til forseta, enn hafði hann ekki skrifað
leikrit sitt um „Mikilleik og dauða Joaquins
Murieta” sem frumsýnt var i fyrra i Paris — er það
byggt á þjóðsögum um Hróa hött mexikanskra
Kalíforniubúa á öndverðri 19. öld.
-sr ‘
HLUTUR SKÁLDSKAPAR
Vegna þeirra tiðinda, sem nú hafa gerst i Chile,
hljótum við að segja sérstaklega frá hinum miklu
striðssöngvum Neruda i Allsherjarsöng — en þar
gerir hann m.a. svipaða yfirlýsingu um hlutverk
skáldskapar og annað mikið skáld og kommúnisti,
Paul Éluard. Neruda spyr „himnaskáldin” sem
hann nefnir svo, hvað þeir hafi gert þegar þeir hafi
hitt fyrir einn af þeim miljónum manna, sem hefur
verið svivirtur og hæddur, „höfði hans difið i
mykju":
Hvað gerðuð þið? Þið flýöuð
Þið selduð leirkerabrot
leituðuð að vetrarbrautum
lævisum blómum og brotnum nöglum
„ófölnandi fegurð” og „töfrum”
iill þessi „sköpun" huglevsingja..
var aðeins til að heyra ekki
að steinarnir hrópa
til að verja ekki og berjast ekki
en vera blindari en blómsveigar
i kirkjugarði þegar regnið dynur
á stirnuðum, rotnandi blómum.
SPÁDÓMUR OG SAGA
Það er ekki sist ástæða til að rifja upp sitt af
hverju úr Allsherjarsöng vegna þess, að þar er
fjöldi kvæða, sem hljóma ekki aðeins sem saga,
upprifjun, heldur sem samtiðarlýsirig frá Chile,
sem dapur spádómur um atburði siðustu daga — og
um leið herhvöt. Neruda. Hann yrkir um Carriera,
fyrsta forseta Chile:
Þú sagðir „frelsi” fyrr cn aðrir
það orð fór enn i hvisli milli stcina
var falið i húsagörðum.
en hann var, eins og frá greinir i kvæðinu, svikinn
i hendur andstæðinga og skotinn til bana áriö 1810.
Og eins og sagt verður um siðasta forseta Chile,
Allende, þá var
lif lians stærra en líf eins manns
og það verður sagt ekki aðeins um hann, heldur og
annan forseta landsins, Balmaceda, sem einnig fé.11
fyrir svikum og byssukúlum árlð 1891. Það var
Balmaceda sem neitaði mútugjöfum herra Norths
frá Bretlandi, saltpeturskóngs sem vildi fá einka-
leyfi til að vinna þetta „hvita gull” Chile. Nei, herra
North, segir Balmaceda i kvæðinu, ég breyti
þessum auði i skóla vegi og brauð fyrir Chile. — En
þá gerist það aö
Mlstcr N’orth sest að i klúbhnum
og hundrað réttir eru á horöum
og hundrað tvöfaldir viski
og hundrað kampavinsflöskur frcyða
fyrir þingið og liigfræðingana.
Og kiingulær gullsins
spinna vef sinn um allt land
Sterlingspundin spinna vef sinn
og sniða á lagalegum grundvelli
á þjóðina sterkan enskan fatnað
úr cymd, púðri og blóði.
You are very clever Mr. North.
Og „flottir strákar” eins og þeir i „Föðurland og
frelsi” nú um stundir, sem islenskur guðfræðingur
skírir göfugmenni I Mogganum sinum, þeir ganga
um og merkja húsin og ráðast siðan til atlögu og
fylla vegaskurðina með likum. Balmaceda leitar
hælis i sendiráði Argentinu — handan við dyr ann-
ars rikis situr hann með skammbyssu sina, og hugs-
anir hans berast um landið, framhjá þjóta
EFTIR
ÁRNA BERGMANN
akrar, býli og flæðiengi
turmir, fátækt, þjáning og tötrar.
Ilaiin drevmdi draum.
Ilanii ætlaði að vernda
örmagna Ifkama þjóðarinnar
lyrir kviil og neyð.
Kn það er framoröið.
Iluiin lieyrir skothrið,
óp sigurvegaranna, æðislegt ýlfur
Irá atlögu heldra fólksins i borginni
og síðan dyn dauðans. þögnina iniklu.
Balmaceda skaut sig, Allende flúði ekki i erlent
sendiráð. og það er liklegra að hann hafi verið
myrtur en hann fremdi sjálfsmorð —engu að siður
eru hliðstæðurnar augljósar, samhengið. Breskt og
bandariskt gull steypti Balmaceda, — fjölskyidur
auðjöfra, sem með það komu til skila, eiga til þessa
dags E1 Mercurio, ihaldsblað sem einna mest af-
flutti málstað Allendes og er nú annað tveggja blaða
sem valdræninginn Pinochet leyfir að út komi. Og
við flettum áfram Canto general. og allar gamlar
fréttir eru einnig nýjar fréttir. Pablo Neruda
kveður um koparnámurnar i auðnum norður-
héraðanna, um þann fórnareld, þann Kyklóp sem
„tærir hendur
vöðva og lieila
Chilebúa, kreinur þá
undir koparhrygg sinum
sýgur úr þeim lilóðið
brýtur liein þeirra
og lirækir þeim á fjöllin
milli nakinna auðna”
segir i kvæði sem nefnist Anaconda Coppcr Mining
Company.en það er einmitt eitt þeirra bandarisku
auöfélagá sem Allende þjóðnýtti og hlaut fyrir óvin-
áttu græna páfans i Washington. Hann yrkir um þá
verkamenn sem lyrr og siðar standa andspænis
byssum. Hann fer i útlegð undan ofriki Videia og um
leið yrkir hann i raun i orðastaö þeirra sem nú fara i
útlegð undan Pinochet. Um Chile segir hann:
Um nætur les ég lýsingu á ám þinum og sveitum,
lljót þin bera mig um drauina mina og útlegð..
Ég sé lirjúft andlit þitt. alsett mánagigum
til suðurs þrainmar þiign min i kápu
úr þruinum yfir mulið salt.
UPPRISUDAGUR FÖLKSINS
Og i kvæði hans „Myrtir á torgi 28. janúar 1946"
skrifar hann um leið um fjöldaaltökur þessara
vikna og gefur svar sitt við þeim. Neruda yrkir um
glæpi svikara sem tóku við lyrirmælum og mútum
frá „mildum og hlæjandi morðingjum” i Banda-
rikjunum. „Fall Allende er afleiðing varkárrar og
skynsamlegrar stefnu okkar" er haft eflir ónafn-
greindum háttsettum cmbættismanni" i Washing-
ton nú .)
Frá noröri til suðurs
livar sem mönnum var lorlímt
voru þeir grafnir i myrkri
eða hrenndir um nótl
i þögn var hcinum þeirra safnað
eða þeim sökkt i lial'ið
engiiin veit livar þeir nú eru
þeir eiga sér enga griif
þeim er sáð
innan um rætur ættjarðarinnar
með lemstraða fingur
sundurskolin hjörtu
lirosi Chileana,
lietjum pömpunnar
höi'uðsinönnum þagnarinnar.
Knginii veit hvar morðingjarnir
grófu likami þeirra
en þeir munu stiga upp úr jörðunni
og heimta altur það blóð sem var úthellt
á upprisudegi fólksins.
Nú eins og 1946 forðast grimmdin að skilja eftir
sig spor, hún felur gröf Allendes, kastar stúdenta-
foringjum i hafið, grefur fjöldagralir i skjóli
myrkurs. En þessi feluleikur tekst ekki nú fremur
en þá. Að nokkru leyti er það að þakka textum
Neruda, en andspænis þeim er valdið jafn máttvana
og andspænis náttúrlegum dauða einstaklingsins.
Má vera að lokaorðin úr áðurnefndri ivitnun haldi
ekki vöku fyrir valdaránshershöfðingjum. Fyrir-
heit ljóðsins eru til langs tima. En aðrir muiiu ekki
gleyma langtimaloforðum skáldskaparins, sem i
verkum Neruda falla aö draumum kúgaðs fólks.
Ljós, þótt úr fjarska kunni að sjást, er aldrei meiri
nauðsyn en þegar myrkrið fellur að án allrar
miskunnar.
Arni Bergmann.
(Ivitnanir, sem flestar eru úr Allsherjarsöng, er
þvi miður ekki þýddar úr frummálinu, heldur er
stuðst viö rússneskar og að nokkru sænskar
þýðingar. Auk þess er i greininni tekið mið af
minningargrein Bengts Holmquists i DN, Endur-
minningum Ilja Erenbúrgs og riti A.G. Franks,
Capitalism and underdevelopement in Latin
America).