Þjóðviljinn - 10.08.1975, Page 7

Sunnudagur 10. ágúst 1975. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 7
Eignaréttur og
Votmúlamál
Ég hef rætt hér um tvo megin-
.þætti islensku stjórnarskrárinn-
ar, ákvæðin um vald fólksins og
um handhafa valdsins. Þá eru ó-
nefnd þau ákvæði, sem falla undir
efnahags- og atvinnumál, menn-
ingar- og félagsmál.
Þyngst á metunum er eignar-
réttarákvæðið, sem tvimælalaust
þarfnast endurskoðunar, jafnvel
' þótt ekki sé hreyft við „friðhelgi”
eignaréttarins. Samkvæmt
stjórnarskránni er eignarnám
heimilt, ef þörf krefur og Alþingi
veitir samþykki sitt til þess með
lögum, enda „komi fulltverð fyr-
ir”. Orðið, sem ég undirstrikaði
ræður úrslitum um, að bætur eru
miðaðar við hæsta, fáanlegt verð,
sem hugsanlegt er að fá fyrir
eignina, en ekki við sanngjarnar
bætur. Sá, sem verður að þola
eignarnám, fær þvi ekki aðeins
bætur fyrir þann missi, sem hann
verður fyrir af þvi að geta ekki
nýtt eignina áfram, heldur fær
hann til viðbótar þann verðauka,
sem aðgerðir annarra, t.d. opin-
berar framkvæmdir i næsta ná-
grenni, hafa valdið. Af þessum
, sökum spretta upp Votmúlamál i
nágrénni þéttbýlisstaða um land
'allt. „Sanngjarnar bætur” er-ein-
mitt orðalagið, sem Samband is-
lenskra sveitarfélaga leggur til
að tekið verði upp i nýja stjórnar-:
skr£\, óg séu þær miðaðar við eðli-
leg not eignar, en ekki við verð-
breytipgar, sem leiða af fyrirhug-
uðum. notum eða framkvæmdum
sapifélagsins, sem gefið hafa
eigninni aukið gildi.
' r •
Obyggðir
íslánds
í nýja stjórnarskrá þarf að '
•se'tja ákvæði, sem tekur af öll tvi-
' mæli' um það, að óbyggðir ís-
lands, bæði almenningar, afréttir
og önnur svæði, sem ekki hafa
lengi verið i byggð, svo og 'öll
ihveraorka, vatnsorka og önnur
auðæfi, sem þar eru i jörðu, séu
ævinleg eign islensku þjóðarinnar
ep ekki i einkaeign einstaklinga.
Þetta ákvæði ásamt nokkrum
öðrum tillögum, sem nefndar eru
i þéssum pistli, þ.á m. um þjóðar-
atkvæði, um framsal rikisvalds
og friðlýst land, var aðalefni
frumvarps, sem við Einar OÞ
geirsson fluttum á Alþingi á árun-
um 1964—1967. óbyggðirnar hafa
verið sameign þjóðarinnar og
verða að vera það áfram, m.a. til
að koma i veg fyrir, að þessi auð-
ævi verði seld útlendingum. Með
þessu ákvæði er ekki verið að
skerða rétt bænda, enda hafa þeir
aldrei átt óbyggðirnar, en þeir
hafa ótt afnotaréttað þeim. I til-
lögu okkar Einars var tiltekið, að
méð lögum skyldi ákveða beiti-
rétt, veiðirétt og annan hefðbund-
inn afnotarétt á þessum svæðum,
svo og hvernig farið skuli með
eyðijarðir, sem þar eru.
Atvinnu-
og félagsmál
. I frumvarpi okkar Einars var
m.a. svofellt ákvæði:
„Hver maður á rétt á atvinnu,
Rikið skal stefna að þvi að
tryggja öllum fulla atvinnu. Með
Iögum skal skipa um öryggi
manna við vinnu, hæfilegan
■ mnnutima og ráðstafanir gegn of-
pjökun”. t mannréttindasáttmála
Sameinuðu þjóðanna er m.a. við-
urkenndur réttur manna til
Vinnu. Þetta ákvæði getur að visu
aðeins orðið stefnuyfirlýsing en
þó mikilvæg viðurkenning á
grundvallarmannréttindum.
t stjórnarskránni frá 1874 er
yfirlýsing um opinbera fræðslu-
og framfærsluskyldu gagnvart
fátækum og munaðarlausum
börnum. Þessi ákvæði eru orðin
nokkuð á eftir timanum og þarfn-
ast endurnýjunar. 1 stjórnar-
skránni á að vera yfirlýsing um
almenna tekjutryggingu og opin-
bera aðstoð i viðlögum. Einnig
um efnahagslegt jafnrétti til
menntunar.
Framhald á 22. siðu.
ÓLAFUR
HAUKUR SÍMONARSON
SKRIFAR
Spennum í
loft upp sjálfan
sprengjarann
Nú gerist það undarlegt á
miðju fjarska undarlegu sumri,
að hópur hálaunaðra jaðarlista-
manna, arkitektarnir, sprengja
af sér öll bond. Einskonar
umskiftings Prómeþeifur
breiðir úr örkúm sinum og i ljós
koma snyrtilega dregnar
hamrahallir. Þarna er skyndi-
lega borg i borginni, borgar-
hverfi með tiskusveiflu i þak-
linunni, sprottið þarsem i gær
hét Grjótaþorp! Ennþá einu-
sinni afsánnast kenning Eliots:
This is the way the world ends /
Not with a band but a whimper.
Það er enginn smásláttur
þegar skrattinn skriður útúr is-
lenska sauðaleggnum. Burtu
með skittið, rifið fúakassana,
feykið bárujárninu úti hafs-
auga, burtu með allt nema Silla
& Valda og Moggann, þeir skulu
standa um aldir alda hverjir
öðrum til dýrðar
Smámsaman hefur verið
þrengt að Grjótaþorpinu. Við'
sem bjuggum þarna fyrir
vestan sáum það grotna niður af
viðhaldsleysi. Málning og báru-
járn lágu ekki á lausu hjá hús-
eigendunum, þótt margir væru
fúsir tilað búa i þessum húsum
og hafi búið i þeim, og meira-
segja viljugir að taka að sér við-
gerðir á húsunum endurgjalds-
laust. Nei, það var stefnan að
láta þau drabbast niður. Siðan
var gengið i safnið, einn og einn
jaxl tindur úr gómnum uns hann
blasti við Austurstræti og
Vesturgötu brunninn og ljótur.
Þá var rekin niður stiftönn,
Morgunblaðshúsið (þar sitja
Karius og Baktus), svo var
ruðst um, velt niður görðum og
hleðslum, malbikað uppfyrir
eyru, ein lóðin af annarri lögð
undir hin kunnu þjóðþrifafyrir-
tæki bilastæði.
Menn kunna söguna, hún
hefur endurtekið sig viða um
borgína. Og nú á að hfefjast fyrir
alvöru nótt hinna löngu jarðýtu-
tanna, nú skal Grjótaþorpið i
jörðina jafn ábyggilega og
Snorri skrifaði Njálm
Það liggur auðvitað fyrst fyrir
að spyrja, hvérskonar menn eru ‘
þessir arkitektar, sem alltaf eru.
tilbúnir að láta etja sér úti •.
foraðið. Almenningur er að_'
komast að þvi smámsaman.”
Þetta eru, með ágætum undan-'
tekningum þó, smáfeitar, reglu:, ■
strikaðar normalsálir, fram-'
far asin naðir , fr jálsly ndir:.
borgarar, sem annan daginn’.,
brosa smeðjulega i víku:-
blöðunum grátandi yfir.-.
draumnum um manngött'.
umhverfi og hinum músiskuv
öflum i mannsálinni, sem eiga ■
að leika léttan strengjaleik .á
járnabindinguna i steinsteypt-'
um grátmúrum villuhverfanna
— en hinn daginn vaðandi um
með brandinn á lofti i gerfi,
framfara og „raunsæis”.
Þessi stétt hefur einstakt lag á ;
þvi að láta viðbjóðslega hluti
brosa á teikningum sinum, við
könnumst öll við þessar lifandi,
flæðandi linur i unaðslegri pers-
pektifparadis, við könnumst við
litlu gosbrunnana og smátjarn-
irnar og letrasettdömurnar sem
veifa skutnum og arkitektteikn-
uðu jólatrén, við höfum öll séð
hið ágæta mannlif sem þrifst
milli steins og glers á teikn-
ingunum. Þetta er ljósfælin
stétt. Það er sjaldan að hún
kemur útúr steininum og ræðir
opinskátt um verk sin. Þó eru
það einmitt þessir menn sem
eru að sniða okkur og komandi
kynslóðum stakk, þeir eru að
ákveða á teikniborðum sinum
hvar komandi kynslóðir eiga að
matast, elskast, gánga,
skemmta sér og deyja. Heil
borgarhverfi eru teiknuð ánþess
nokkrusinnistandi um þauopin-
ber umræða. 1 mesta lagi kemur
■til smavegis hundaslagur i
borgarráði vegna lóðabitlinga.
Breiðholt leið hljóðlaust uppúr
holtinu, stærsta byggð á tslandi
og engin lyfti fingri á opinberum
vettvángi fyren allt var um garð
gengið. Og þessa dagana sitja
.fáeinir menn og teikna annað
.éinshverfisem ætlað er að risi á
Korpúlfsstaðatúni. Engin um-
ræða. Það er útaf fyrir sig for-
:kastanlegt að dagblöðin skuli
e.kki hafa sérfróða menn tilað
fylgjast með og skrifa um bygg-
Ingárframkvæmdir og skipulag,
alveg á sáma hátt og þau hafa
■menn tilað skrifa um bækur og
tó’niist og-guð veit hvað.
•. \ Það er auðvitað leiðinlegt að
'■ ■ 'þúrfa að hafa orð á þvi, en hjá
’þvi verður ekki gengið, að rig-
V. úrinn milli arkitektanna, inn-
>•* byrðis slagur þeirra um bitana,
,■;.tómur frám i öfugsnúinni mynd
••’sem þagnarsamsæri. Þagnar-
samsæri um bruðl, lóðabrask,
eyðileggingu og tildur. Og
hvernig bregðast arkitektarnir
upp og ofan við goðsögninni um
„húsnæðisskortinn”? I borg
þarsem heil hverfi standa þvi
næst mannauð, þarsem nýtingin
á húsnæði er fyrir neðan allar
hellur vegna ófullkominnar lög-
gjafar um skyldur húseigenda
tilað nýta húsnæði sitt. Það er
rétt að taka það fram að þetta á
fyrst og fremst við um þá arki-
tekta sem eru á miðjum aldri,
ýmsir úr hópi hinna ýngstu hafa
reynt að klóra i bakkann, en
með sorglega litlum árangri.
Þeir hafa talað fyrir daufum
eyrum.
Þegar siðari heimstyrjöldinni
lauk I Evrópu lá Varsjárborg i
rústum. Það var af mörgum
talið anakróniskt og „óraun-
sætt” að endurreisa borgina i
sinni fyrri mynd. Þó var það
gert að drjúgum hluta. Engum
sem I dag leggur leið sina um
Varsjá blandast hugur um að
þar hafi þó mannlegt vit i eitt
skipti sigrast á „raunsæinu”.
Borg án sögu er dauð borg,
menn án sögu eru hálfir menn,
þjóð án sögu er rekald.
Á siðustu áratugum hafa
margar borgir verið búnar til
frá grunni, borgir einsog Bras-
ilia höfuðborg Brasiliu. Þær eru
flestar ef ekki allar andvana
borgir: jafnvel meisturum á
borð við Courbusier hefur ekki
tekist að blása lifi i teikniborðs-
hugmyndir sinar. Borgir virðast
nefnilega vera margt annað en
þrauthugsuð kerfi og glæsileg
strik á blaði, þær eru lika hefð,
baksviðið gefur hinum nýorðna
hlut gildi — tilfinningin fyrir
samhengi fortiðar og framtiðar
hleypir spennu i núið.
Látum hinum barnslega kapi-
tula vandalismans lokið, endur-
reisum Bernhöftstorfu og
Grjótaþorp (svo við höldum
okkur við þessi umræddu svæði,
þótt mörgum öðrum þurfi að
gefa auga). Byggjum i skörðin
yfirlætislaus hús, flytjum húsin
sem nú dúsa kviksett að Arbæ i
Grjótaþorpið. Þvi hús eiga að
vera með fólki, þau eiga ekki að
liggja I húsakirkjugörðum.
Og vel á minnst, hvað er sögu-
legt? Hlýtur ekki einmitt það
sem skiptir fólk máli að vera
sögulegt, verður hjá þvi gengið
að söguskynið er ætið bundið til-
finningum okkar að verulegu
leyti? Er ekki að vaxa upp kyn-
slóð sem lftur á þessar tætlur
sem eftir eru af eldri byggð i
Reykjavik sem nauðsynlegar
sögulegar og tilfinningalegar
stiklur? Og á að ansa rök-
semdum á borð við þá að húsin i
Grjótaþorpinu séu ekki „list-
ræn”? Fellur ekki „listrænt
gildi” um sjálft sig þegar það
rekst á tilfinningalega nauðsyn.
Auk þess er það ljóst að ef nota á
einhvern listrænan mælikvarða
á byggíngar i Reykjavik þá
standa ansi fá hús eftir, fyrir nú
utan það hve fráleitt er að
leggja á byggíngar meira og
minna tiskubundinn mæli-
kvarða.
Eflaust eru margir vinir
minir I arkitektastétt komnir
með hiksta, en þeir geta huggað
sig við það, sem Sartre segir:
Það eru hinir sem eru helviti.
En i rauninni eruð þið aðeins
menn einsog við vitum, ykkur er
púttað inni ákveðið stéttarlegt
samhengi, þið fáist við hluti sem
vega salt á mörkum frjálsrar
sköpunar og kaldrifjaðrar
gróðahugsunarinnar. Og það er
eins vist að Guðmundur Kr. og
Ólafur lýsi þvi yfir I næsta
partýi að þeir séu „innilega" á
móti hamraborginni sem þeir
hafa teiknað i stað Grióta-
þorpsins og séu óðir og uppvæg-
ir” að endurskoða hvaðeina” og
„taka allar ábendingar til yfir-
vegunar”. Á meðan þeir fá
borgað fyrir vángaveltur sinar
Við skulum hinsvegar segja
með Hamlet:
Innsigluð skjöl! tveir skólabræður minir,
sem ég ber traust til einsog eitursnáka,
sendir með boð! þeir sópa götu mina,
og stýra mér i gildru: gott, þá það!
Þvi spaugið er, að spenna i loft upp sjálfan
sprengjarann, með hans púðri: og þá er hart
ef ekki gref ég alin dýpra en þeir
og blæs þeim uppi tunglið: tvöfalt gaman
að tvennum vélabrögðum lendi saraan!
Svo gónum við fullir
trúnaðartrausts á borgarráð
sem mun fjalla um tillöguna að
eyöingu Grjótaþorps.
Við treystum þvi aö borgar-
ráð taki i hnakkadrambið á
öllum lóðabröskurum á stvkk-
inu og standi hér eftir sem
hingað til fastan vörð um eldri
borgarhverfi.