Þjóðviljinn - 05.03.1976, Blaðsíða 11

Föstudagur 5. mars 1976. ÞJÓDVILJINN — SIÐA 11
Sverrir bjólengstum sem kennari
viö gagnfræöaskóla, sætir það
furðu hve miklu hann kom i verk
á fræðasviöi sinu — og ekki þvi
einu, eftir hann liggja einnig
margar þýðingar og ritgerðir um
bókmenntir og stjórnmál.
Hér var þó ekki ætlunin að ti-
unda brauðstrit og hversdagselju,
heldur minnast hins hvilikur hann
var sem maður — og manneskja.
Sverrir var ávallt þá ég hitti
hann einhver magnaðasti sam-
ræðusnillingur og sögumaður,
sem ég hef þekkt. A góðum stund-
um var orðræöa hans samfelld
flugeldasýning andrikis, fyndni
og gáfna. Hann stráði um sig heil-
um sólkerfum hugmynda. Hann
gat með einni skemmtisögu gefið
lifinu nýjan lit og hljóm svo að
himnarnir sungu við. Honum var
gefin sú náðargáfa húmoristans
að sjá lifið úr tveimur áttum senn
og skynjaði þvi jafnt hið alvar-
lega i gamni sem hið skoplega i
alvöru.
Ég veit varla hverjar sam-
ræðustundir við hann eru mér
eftirminnilegastar: Hásumar-
nótt, er hann kynnti mér Kaup-
mannahöfn og Hafnarislendinga
við upphaf fjórða áratugarins.
Heitur siösumardagur, er hann
leiddi mig um ættarvanda og
töfrafjöll Thomasar Manns, sem
þessi aldni marxisti dáði flestum
öðrum höfundum meira. Aldrei
reyndi hann — hefur liklega ekki
talið tilraunina ómaks verða — að
kenna mér agnarögn i marxisma,
en hann var lika meiri manneskja
en svo að hann skammaðist sin
nokkurn tima fyrir gamla mann-
inn eða bæði afsökunar á þvi, sem
þeim félögum kynni að hafa
skjátlast i hugmyndafræði.
Sverrir trúði ekki á óskeikulleika
manna eða kenninga — i hæsta
lagi þvi að þráttarlögmál gæti
þokað gömlum hugmyndum
áleiðis til viðhorfa framtiöar.
A lýriskum stundum gátum við
viknað svolitið yfir Heine og
Jónasi, en oftast endaði ræða okk-
ar hjá þeim dæmalausa gyðingi
Georg Brandesi.
Ég hygg að Sverrir hafi verið
góður marxisti, a.m.k. var hann
mikill húmanisti, og ótvirætt var
hann skarpgáfaðasti lærisveinn
Brandesar á okkar tið. Með hon-
um er genginn siðasti og e.t.v.
eini Brandesarsinni, sem ég hef
þekkt.
Sverrir var mér kær fyrir
margt: Mennska og föðurlega
hlýju, hispursleysi og hreinskilni,
en e.t.v. mat ég hann mest sem
einn örfárra manna, er gerði það
eftirsóknarvert á okkar timum að
vera læs.
Meðferð hans á islensku máli,
hvort heldur var i ræðu eða riti,
var slungin þeim persónulegu
töfrum, sem aðeins eru fáum
gefnir. Stundum fannst mér hann
tala og skrifa islensku best okkar
samtiðarmanna. Mál hans ilmaði
af öllu sem islenskt er. Það var
römm angan stargresis og
mýrarrósa, ekki hins kýrgæfa
töðuheys. Og i stil sinum, máli
sinu, þrammaði hann þungum
skrefum eins og sá jötunn is-
lenskra fjalla, sem alla kallar.
Sverrir var mikill og ungur stúd-
ent alla ævi. Hann var enn að
stúdera niðri á Landsbókasafni er
hann féll. Og hann var faustus —
farsæll — þrátt fyrir marga
glannalega háskaför á úfnum
sævi.
Sennilega lá skýringin á óbug-
andi æsku hans i hinu sama og
raun var um vin hans heimsfræg-
an, dr. Faustus: lifsþorsta, þekk-
ingargræðgi og óseðjandi þrá til
athafnar. Aldrei bað Sverrir
fremur en Faustus stundina að
stansa i sjálfumglaðri nautn. Þvi
tók hann undir íneð honum:
Við örskotsstundina ef ég segi:
Hve fögur ertu, sattu við!
Þú mátt mig eiga á þeim degi,
þá öll mér séu horfin grið.
Og þá má dánarklukkan kalla.
Lifsþorstinn gefur þó ekki að-
eins eilifa æsku, heldur færir okk-
ur einnig kvöl þess og þjáningu að
vera maður, en af þvi markast
reisn mannsins hversu hann ber
þá byrði.
Sverrir bar líf sitt keikur og
hann bar margt ljós inn i tilveru
okkar, sem þekktum hann. Þvi
mátti hann likja sér við Lúsifer,
ljósberann, eins og gerði vinur
hans Brandes um sjálfan sig. Ég
hygg að Sverri hefði ekki heldur
verið á móti skapi að taka undir
með Lúsifer Frödings i Vitrun
hans:
-----— Vér sjálf ein gerum
svo sárbeitt vort kvalastál
og eldsneyti ein vér berum
á eigin pisla bál,
en látum oss sjálf dæma oss
sýkn
og sjálf snúa kvöl i likn
og ávallt hinu ókomna trúa
og aldrei sjónum snúa
um öxl á illsku og vamm,
— en aðeins fram!
Sveinn Skorri Höskuldsson.
Góð
nærvera
Fróðir menn tjá mér að út-
synningurinn sé sérislenskt fyrir-
brigði.
Annað veifið er hvellbjart og
það á miðjum þorra. Sólfarið
endurspeglast i ólgandi skýja-
bólstrum og sólhvitt ljósið marg-
faldast á fannhvitri jörðinni. En
áður en varir syrtir yfir og „hann
brestur á” eins og sagt er og bik-
svart skammdegissvartnættið
tekur völdin á miðjum degi.
Það var á svona degi, sem ég
hitti Sverri vin minn Kristjánsson
hinsta sinni. Hann var á leið úr
útvarpinu og upp á Landsbóka-
safn. Við röbbuðum saman góða
stund um landsins gagn og nauð-
synjar, en siðan fór hvor sina leið,
svo diki sé meira sagt. Klukku-
tima seinna var mér sagt að
Sverrir væri allur.
Ég veit að svo margir verða til
þess að mæraSverri látinn að það
er að bera i bakkafullann lækinn
að bæta þar einhverju við, en þó
get ég ekki stillt mig um að minn-
ast hans með nokkrum orðum.
Ég bar gæfu til þess að kynnast
Sverri unglingur og eiga hann að
vini til siðasta dags og ég er sann-
færður um að sú viðkynning hefur
orðið mér betra veganesti en flest
annað sem ég hef oröið aðnjót-
andi i lifinu. Þó að Sverrir væri
jafnaldri mömmu minnar varð ég
aldrei var við að neinn aldurs-
munur væri á okkur, mér fannst
hannoftastheldur yngri en ég ef
frá voru talin silfurgrá hárin og
hæfileikar til að koma hugsun á
blað.
Mér finnst að æfi Sverris hafi
ekki veriðólik útsynningnum sem
að framan er lýst. Þar skiptast á
skin og skúrir, en sjaldnast var
dumbungur,og i hvert skipti sem
maður hitti Sverri birti svo
sannarlega til. Maður varð eins
og sagt er „betri maður” um
stundarsakir.
Ég ætla mér ekki þá dul aö
lýsa Sverri Kristjánssyni i þess-
um fátæklegu linum. Það hefur
hann raunar gert sjálfur svo ekki
verður um bætt. Það er eins og
maður finni Sverri i hverjum
pennadrætti, þegar hann er að
lýsa örlögum Bólu Hjálmars og
Sigurðar Breiðfjörð.
Svona lýsir Sverrir Bólu
Hjálmari: „Veröldin var við
Hjálmar eins og heimarik búrtik,
glefsaði i hann sem óboðinn og
umkomulitinn gest”.
Það má ef til vill segja að ver-
öldin hafi glefsað á þennan hátt i
Sverri Kristjánsson, en þó.má það
ekki gleymast að hann var meira
elskaður og dáður af samtið sinni
en aðrir menn. Það sem kallað er
á vondu máli ,,góð nærvera” var
galdur þessa manns. Hvar sem
hann kom birti i lofti. Hann var
fagurkeri og rómantiker, elskaði
Heineog Djurhuus; hann var ljóð-
skáld, sem marglýsti þvi yfir að
sér væri fyrirmunað að hnoða
saman ferskeytlu, en hvort sem
hann vissi það eða vissi það ekki
var hann maður sem fengið hafði
i vöggugjöf hæfileika til að tjá sig
i fegurra máli en aðrir menn.
En þó veröur það alltaf minn-
ingin um Sverri sem verður okkur
vinum hans dýrmætust og satt að
segja finnst mér hann einhvern
veginn ekki farinn frá okkur og
þess vegna syrgi ég hann ekki, en
hans er sárt saknað.
FIosi ólafsson.
Og því
ekki á
Alþingi?
Sverrir Kristjánsson var borinn
(1908) og barnfæddur Reyk-
vikingur, kominn af verkafólki,
uppalinn við Laugaveginn. Faðir
hans féll frá, meðan hann var á
unga aldri. Upp óx hann með
móður sinni, sem sá fyrir þeim
með þvottum og daglaunavinnu.
Hann var námsfúst barn. Og
þegar hann hafði aldur til, var
hann settur á Menntaskólann.
Hann varð brátt mjög vel að sér i
sögu og bókmenntum. (Sá, sem
þessar linur ritar, sá i fþöku siðar
bók, sem i höfðu verið færð útlán
til nemenda á þeim árum. Undir
nafni Sverris voru hvað flestar
bækur, fæstar léttmeti). Þar
gripu lika hug hans draumsjón
sósialismans og kenningar
marxismans. Og var hann i tvö
eða þrjú ár ötull i Félagi ungra
kommúnista. Stúdent varð hann
1928.
Haustið 1929, i þann mund er
heimskreppan skall á, sigldi
Sverrir Kristjánsson til Kaup-
mannahafnar og hóf nám i sagn-
fræði. Til þeirra fræða hafði hann
gott upplag, las söguleg rit nánast
af ástriðu, var minnugur vel og
skýr i besta lagi. Engu að siður
sóttist honum seint leiðin upp að
prófborðinu. Stúdentalifið i Kaup-
mannahöfn laðaði hann til sin.
Hann varð leikinn að ræða við
fólk og að segja frá, og það þvi
fremur sem andlit hans var svip-
mikið og rödd hans mikil, djúp og
hljómfögur. Sú leikni kom honum
að góðu haldi siðar, ekki sist sem
útvarpsfyrirlesara. Ihugun
stjórnmála og alþjóðamála
heimtaði ávallt hluta af tima
hans. Tilskilin próf til magister-
gráðu i sagnfræöi tók Sverrir
1937, en ekki kom frá hans hendi
stóra ritgerðin svonefnda, sem
skila ber innan sex vikna frá próf-
inu. Afram varð hann i Kaup-
mannahöfn hálft annað ár, utan
nokkra mánuði, sem hann
dvaldist i Berlin. Þegar hann
snemma árs 1939 hélt heim frá
Kaupmannahöfn, munu honum
hafa komið i hug kveðjuorð Skúla
Magnússonar.
Kennslustörf lágu Sverri
Kristjánssyni ekki á lausu i
fyrstu, en 1941 varð hann forfalla-
kennari við Gagnfræðaskóla
Vesturbæjar. Við þann skóla
kenndi hann siðan i aldar-
þriðjung. Kennsla lét honum vel,
og hann mun hafa verið vinsæll,
jafnt af nemendum sinum sem
samkennurum. Um þetta leyti,
1941, fór árangur fræðiiðkana
Sverris að koma i ljós. Frá 1942 til
1975 leið vart svo ár, aö ekki sendi
hann frá sér bók auk fjölmargra
greina og ritgerða i blöð og tima-
rit. Þá flutti hann i útvarpi á ári
hverju erindi, frásagnir og fyrir-
lestra, en flest það kom siðar út á
prenti. Innan fimm ára frá heim-
komu sinni frá Kaupmannahöfn
var hann orðinn einn vinsælasti
höfundur þjóðarinnar.
Bókaþýðingar voru gildur þátt-
ur i ævistarfi Sverris Kristjáns-
sonar. Margra grasa kennir
meðal þeirra, ævisagna, skáld-
sagna, leynilögreglusagna og rits
almenns eðlis. Til þýðinganna
varði hann mismiklum tima. 1
þeim öllum birtist samt litrikt og
auðugt mál hans. Hinar bestu
þeirra eru ágætar, en allar eru
þær læsilegar. Still hans og rit-
hæfni munu hafa eflst viö
þýðingarstörfin.
Sagnfræðileg rit Sverris
Kristjánssonar eru alþýðleg
fræðirit eða kennslubækur, ef
undan eru skildar nokkrar rit-
gerðir um sögu Islands frá
innréttingunum til loka 19. aldar,
meðal þeirra inngangsrit-
gerðirnar að Blaðagreinum Jóns
Sigurðssonar I-II og Hugvekju.
Að nokkru mun hann hafa kjöriö
sér það starfssvið, að nokkru mun
hann lengstum ekki hafa haft út-
gefendur að öðrum ritum. öll
bera þessi rit hans glögg merki
sanns sagnfræðings, leit að
sameiginlegum orsökum að sam-
fellu frásagðra atburða og
tengslum þeirra innbyrðis, glögg-
skyggni á mál, sem hrifu hugi
manna, og skynbragð á sögulegar
persónur. Allmarga þjóðlifsþætti
tók hann einnig saman. Ritgerðir
og greinar, sem Sverrir samdi af
ýmsu tilefni, eru misjafnar aö
gæðum. Heiður hugur hans og
viðsýni munu samt hvergi njóta
sin betur en i hinum bestu þeirra.
Og munu þær skipa honum á bekk
með fremstu ritgerðahöfundum á
islenska tungu.
Sverrir Kristjánsson stóð
framarlega i Sósialistaflokknum.
Nokkrum sinnum var hann i
framboði fyrir flokkinn, þótt ekki
félli honum þingsæti i hlut. Hann
hefði sómt sér vel á Alþingi.
Reykjavik, 2. mars 1976
Haraldur Jóhannsson
Honum var kommún-
isminn lífsnauösyn
Væri ég spurður um það hvenær
pólitikin kom i lif mitt þá get ég
gengið hérna út að glugganum,
bent á staðinn á austari gang-
stéttinni við Tjarnargötu á móts
við númer 20 og nefnt stundina. I
þessum sporum stóð ég þann 30.
mars árið 1949 — unglingur i
landsprófsbekk — og sá táragas-
strókana siga upp bakvið þing-
húsið.
Mannfjöldinn kom hlaupandi
suður sundið hjá listamannaskál-
anum, rann eins og sauðahjörö
undan lögreglunni beint framaf
Tjarnarbakkanum, vætti vasa-
klútana sína i tjörninni og bar þá
upp að augunum, ráðvillt og klof-
blautt.
Um morguninn hafði ég veriö á
fundinum mikla við þinghúsið en
skroppið i' mat. Og þetta var það
sjónarhorn stjórnmálanna sem
við mér blasti þegar ég ætlaði að
fara á fundinn aftur.
Nú er það vissulega ekki eins-
dæmi að einhver slik mynd frá
þessum degi vaki eins og áleitin
spum við upphaf pólitiskrar vit-
undar manna af minni kynslóð.
Þann dag gat engum dulist að
andstæð öfláttustviðog með öðru
hvoru varð að skipa sér.
Frá fundinum fyrr. um morgun-
inn man ég undarlega fátt. Þó er
þaðan önnur mynd álika áleitin.
Lengi vel skildi ég ekki hvað þvi
olli að hún festist i mér við hliöina
á hinni.
Sverrir Kristjánsson gekk um á
fundinum. Eiginlega var það ekki
annað. Og það var eitthvað skoð-
andi og eftirvæntingarfullt i stillt-
um svip hans sem gerði þaö að
verkum að ég fór að skima eftir
einhverju sem ég vissi ekki þá
hvað var.
Og veit varla enn.
Þennan vetur hafði Sverrir kennt
okkur sögu. Liklega höfum við
verið bæði fávis og vanþróuð i
andanum. En ég man hann ekki
fyrir kennslu hans þann tima,
einna helst vörpulegan myndug-
leik þegar hann snaraðist i kenn-
arasætið, lagði neftóbaksdósirnar
á borðið og fór að tala. Sefjandi,
hreimmikið málfar hans er frá
þeim tima eftirminnilegra en inn-
tak kennslunnar.
Uppundir áratug siðar kynntist
ég Sverri nánar og skildi þá betur
að raunar var það ekki tilviljun
hvernig mynd hans tengdist 30.
mars.
Eiginlega var Sverrir
Kristjánsson óskabarn. Fljúgandi
gáfur hans opnuðu honum vegi að
menntabrunnum Evrópu. Arni
Pálsson gaf honum bein oglifandi
tengsl við Georg Brandes og þar
með rjómann úr borgaralegri fri-
hyggju. Stundum var engu likara
en lifandi samtið Sverris næði
alla götu aftur tíl frönsku bylt-
ingarinnar.
En beiskjan og vonbrigðin sem
át þessa frihyggjumenn að lokum
varð aldrei með öllu hlutskipti
Sverris, þvi umfram þessa menn
átti hann hlutdeild i þroskaðasta
blómi borgaralegrar hugsunar
frá 19. öld — marxismanum — og
það blóm var lifandi i hans sálar-
garði.
Marxismi sem uppþurrkaður
safngripur var Sverri engin
aufúsa. Slik fyrirbæri afgreiddi
hann með þögulli forakt.
Ég held að Sverrir hafi verið
stoltur af þvi að vera kommúnisti
og honum var kommúnisminn
lifsnauðsyn. Og nú hugsa ég til
þess að timann sem við þekkt-
umst hefur margur „vinstri
sinni” orðið að skipta um jurtir i
safni skoðana sinna, og þá stund-
um ekki hirt um að þurrka sér
nýjar úr þeim garði. En skoði
maður afstöðu Sverris til ýmissa
mála sem aðrir töluðu hrapallega
af sér um i hita bardagans þá
hygg ég að niðúrstaðan verði
nokkur undrun á þvi hversu
varfærnislega jafn heitur bar-
dagamaöur hefur jafnan tekið af-
stöðuna.
Það er undrafátt sem
framvindan hefur afturkallað
fyrir Sverri á þessum göróttu
timum. Það vildi ég hafa til
marks um hversu vel honum
farnaðist að varðveita einstak-
lingsefahyggju friþenkjaranna
með yfirsýn dialektiskrar sögu-
skoðunar.
Þannig er til komin sú skoðandi
eftirvænting, sú vakandi spurn i
stilltu yfirbragði hans sem
einmitt geymist i myndinni af
honum frá 30. mars árið 1949.
Og einkennilegt má manni finn-
ast það i heimi klisjunnar og
patentskoðunarinnar að rifja upp
hvemig samhengi hlutanna alltaf
vakti i tali og skrifum Sverris.
Það var sama hvort hann var að
rita lærða bók um sigur kristin-
dómsins i Rómaveldi eða segja
frá littererum vændiskonum á
strætum Hitlersþýskalands, allt-
af skyldi i frásögninni bjarma af
.heildarsýn, þjóðfélagslegu sam-
hengi og dálitið kaldhæðinni at-
hugun á veröldinni.
Það gat verið meiri menntun
fólgin i þvi að drekka eina flösku
með Sverri en þó hlustað væri á
heila röð háskólafyrirlestra.
Og enginn var ljúfari ráðgjafi
Framhald á bls. 14.