Þjóðviljinn - 06.08.1976, Blaðsíða 9

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 6. ágúst 1976.
ÍÞRÓTTABÖLIÐ
Eins oft og iþróttaskrif á Is-
landi ber á góma, er þess háttar
skriffinnum legió mjög á hálsi
fyrir tilfinnanlegan ókost. Sá ljóð-
ur verður siðan undirstaða mis-
viturra andsvara, og er einkum
lýst i verklegu reynsluleysi þess
er skrifar, þ.e.a.s., iþróttablaða-
menn hafa sjaldnast nálgast
iþróttirnar sjálfar nema i besta
falli á pappirnum. Einkum hefur
and-iþróttasinnuðum greinahöf-
undum veriö reynsluleysinu núið
um nasir, og þannig mörg gagn-
rýnin I garð fþróttalifsins verið
afgreidd skjótlega.
t þessari grein er ætlunin að
beir.a spjótum gegn iþróttum i
framkvæmd nútimans. Kannski
verður komið við kaun einhverra
og fyrirfram er augljóst að mikill
fjöldi manna verður undirrituð-
um ósammála i einu sem öliu.
Rétt er þó að geta þess i upphafi
að meginstoðir þeirrar rök-
semdafærslu er hér birtist, eru
fengnar fyrir áralanga ánetjun
iþróttabölsins, utan vallar sem
innan; einlæga og ákafa keppnis-
iþróttamennsku sem siðan snérist
upp i andstæöu sina.
Hér verður þvi lýst reynslu og
skoðunum frelsaðs iþróttamanns,
studdum eigin afskiptum af einni
vinsælustu grein af hinum mikla
meiði iþrótta hér á lnadi: hand-
knattleiknum. Þó að mestu verði
stuðst við þá grein, er nokkuð
augljóst að hið mesta af þessu
máli má heimfæra upp á velflest-
ar aðrar iþróttagreinar þær sem
hér eru iðkaðar, og reynsla er af.
Orðskviðurinn gamli
Sem fyrr segir er hér ætlunin að
veitast með vopni reynslunnar að
iþróttaframkvæmd nútimans. Þá
fyrirætlan ber þó i engu að skilja
sem illvilja i garð iþrótta sem
slikra, hverjar vissulega má
rekja til hins góða. Enn einu
sinni, þó ekki án talsverðra
feimni vegna ofnotkunar, skal
minnt á máltækið góða um heil-
brigða sál og hraustan likama;
ágæta hugsjón alhliða heilsu-
gæslu. Jafnframt skal fúslega
játað, að félags- og uppeldislegt
ágæti er kjörið að virkja undir
fána iþróttanna. Sömuleiðis skal
minnt á að varla finnst betra tóm-
stundagaman fólkiá öllum aldri;
holl hreyfing og útrás sköpunar-
gleði sem ella fengist trauðla eða
ekki. 1 öllu þessu og jafnvel meiru
flest trú min á blessun iþrótta.
Sama viðhorfs skundar fjöldi
fólks i skiðabrekkur og sundstaði,
iðulega þó hornreka af þvi sem er
annars og verra eðlis: brenglun
keppnisiþróttanna.
I framhaldi þess sem fyrr er
sagt felst gildi iþróttanna i mann-
rækt, gera fólk á ýmsa lund hæf-
ara til fyllra lifs. Þvi má með
nokkrum rétti likja iþróttunum
við listina. Astundun lista i ein-
hverju formi er flestum nauðsyn.
Þegará hinnbóginn er fengist við
iistina listarinnar vegna, hún slit-
in úr samhengi við uppruna sinn
og tilgang, er ljóst að farið er
villtur vegar. Sama máli gegnir
um iþróttirnar. Þegar iþróttirnar
öðlast inntak sjálfra söi vegna,
veröa takmark i sjálfu sér, er
gefiö sértækt giidi, þá eru iþrótt-
irnar Iþróttanna vegna jafn
fáranlegar og listin listarinnar
vegna. A þann hátt tapa iþróttirn-
ar fyrra gildi sinu, öðlast nýtt
sem er fals, allt með sorglegum
afleiðingum.
Ein þessara afleiðinga er að
hugsjónin um sálina og likamann
hrynur. Myndin af hinum hug-
stillta iþróttamanni er gengur til
leiks, og mætir úrslitum með
jafnaðargeði hinnar heilbrigðu
m 2
K Æ i jt MgmgB mA
sálar, þá mynd getur æ sjaldnar
að lita á iþróttasiðum dagblað-
anna. Það sem fyrrum hét leikur,
heitur nú keppni, og hefur sýkt
andrúmsloft iþróttamannsins.
Það tekmark sem iþróttunum
hefur verið ljáð sjálfra sin vegna
er undirrótin þar sem afrekið er
unnið fyrir afrekið eitt. Þegar svo
er komið skiptir engu hvernig að
málum er staðið. T.d. má til
sanns vegar færa, aö næst á eftir
stjórnmálamönnum komi i-
þróttamenn hvað varöar klögu-
mál, brigslyrði og róg. Hin heil-
brigða sál er sannarlega sjúk.
Ekki sleppur hinn hrausti llk-
ami né heldur viö skakkaföll.
Ohófleg áreynsla og iðuleg
meiðsl eru uppskeran i akri
keppnisiþróttanna þar sem af-
reksmennskunni var til sáð.
Raunar er trúlegt að meiðsl og
kvillar ýmis konar hrjái iþrótta-
menn mest allra þjóðfélagshópa,
þó að gamalmennum og fóstum
vistmönnum sjúkrahúsa liklega
undanskildum. Auðvitað er
iþróttafólk að öllu jöfnu betur á
sig komið likamlega en þeir sem
aldrei hreyfa sig neitt,en verðið
sem þessi tviræðá hreysti er
keypt, er sannarlega uppsprengt
á markaði afreksmennskunnar.
Niðurstaðan verður þvi ótvirætt
sú að orðskviðurinn gamli er i dag
fjarstæðan uppmáluð.
Félags- og uppeldis-
starf.
Iþróttahreyfingin skákar oft i
skjóli félags- og uppeldisstarfs-
semi, sérstaklega til að kria út
•peninga vegna skuggalegra
áforma i anda afreksmennskunn-
ar. Eins og Iþróttahreyfingin
rækir þessa tvo þætti, er þó ljóst
að réttast væri að svipta hana öll-
um fjárveitingum á þeim for-
sendum einum. Þessir mála-
flokkar eru nefnilega gjörsam-
lega forsmáðir af Iþrótta-
hreyfingunni, og uppeldismálin á
þann hátt að hrein vanvirða er af.
Með örfáum undantekningum er
félagsstarf innan Iþróttafélaga i
þvi lágmarki sem hægt er aö
komast af meö þegar tveir eða
fleiri hittast undir sama þaki.
Iþróttaiðkunin sjálf veitir mjög
takmarkaða félagslega fróun.
Þau félagslegu samskipti sem
fram faraer 14 manns berjastum
bolta, eða sundfólk buslar hlið við
hlið svo sem 20 kilómetra eöa
meir, eru ekki mikið til að byggja
á. En samt sem áður er það þess
konar félagsstarfssem i sem
iþróttafélögin hafa uppá að bjóöa,
og búið spil.
Sá hjalli sem flest félagsstarfs-
semi strandar á, þ.e. að safna
fólkinu saman, er að baki innan
iþróttafélaganna. Þeir möguleik-
ar sem við þetta opnast eru þó áð
litlu nýttir. Svo kynduglega
bregður við að þau mannlegu
samskipti sem einkum er lögð
rækt við, eru af hreintrúarmönn-
um talin sist eiga samleiö með
iþróttum, en iþróttafólki hug-
leiknust.
Þá kann einhver að spyrja:
Hvers vegna nýtir iþróttahreyf-
ingin ekki augljósa möguleika
sina til blómlegs félagslifs? Fyrir
þeim sem til þekkja er svarið
augljóst: tþróttahreyfingin er
ekki samtökþarsem maður hittir
mann til þess að báðir geti orðið
betri menn, sem er jú æðra gildi
allrar félagsstarfssemi, heldur
lætur hún sér nægja það sem af-
reks- og keppnismennskan hefur
upp á að bjóða og einvörðungu
það og ekkert meira. Þannig
verða fundir samkomur og
skemmtanir ýmiskonar óþarfar,
enda fullnægja keppnir og æfing-
ar kröfum gerðum til iþrótta-
fólks.
Þarsem iþróttahreyfingin telur
fyrst og fremst æskufólk innan
sinna vébanda, hefur hún ábyrgð
að axla i uppeldislegu tilliti.
(Fullorðið fólk hefur að öllu jöfnu
öðrum hnöppum að hneppa en að
sinna kröfum afreksmennskunn-
ar, og hrekst þvi frá iþróttum.)
Þar sem áður var talað um heim-
ilvskóla og kirkju sem helstu upp-
eldisstofnanir þjóðfélagsins, er
hreint ekki út i hött að hafa örlitil
umskipti þar sem kirkjan og
iþróttafélagið eru. tþróttahreyf-
ingin er i dag þar sem þróttlitið
æskulýðsstarf kirkjunnar hefur
vikiö. Enda er nú svo komið að
postularnir heita ekki lengur Pét-
ur Jóhannes Páll, heldur sanni
nær: Ólafur Axel Geir.
Föstudagur 6. ágúst 1976. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Þvi fer þó fjarri að innan
iþróttahreyfingarinnargeri menn
sér þetta ljóst með viðeigandi
ábyrgðartilfinningu. Meöan skól-
ar gera á hendur iþróttakennur-
um sinum menntunarkröfur til að
kenna kollhnis og valhopp, veljast
til sömu starfa hjá iþróttafélög-
um valinkunnir pótintátar ein-
hvers staöar aö. Vissulega eru
þar sumir hinir mætustu menn:
þjóðkunnir fyrir ágæt störf á
þessum slóöum. Á hinn bóginn er
að störfum mikill meirihluti
manna sem ekkert hefur til kenn-
arastarfa að bera, utan misjafn-
lega mikla tæknilega getu i
iþróttinni. Einmitt i Iþróttahreyf-
ingunni, þar sem mestur hluti
starfsins nær til barna og ungl-
inga á viðkvæmu þroskaskeiði,
skipuð mennskum mönnum verð-
ur seint algjörlega sem vél. En
hin tæknileg fullkomnun er þó
markmiðið sem æ meira er lagt i
sölurnar fyrir. Þar sem tæknilega
fullkomnun þrýtur, taka fyrst
leikur og sköpunargáfa við. Þar
sem hið fyrrnefnda sækir stöðugt
á, verður æ minna fyrir hitt. Si-
fellt meiri timi fer til að fuli-
komna tæknina, æ minni fyrir
iþróttamanninn til að þroska með
sér og félögum sinum það sem i
upphafi hétu leikur og sköpunar-
gleöi. Allt er fyrir afrekið.
bjóðrembingur og kyn-
þáttahroki.
I grein sem hefur að markmiði
afhjúpun afreksmennskunnar ber
sem hleypur á 10.3? Hafði sá fyrri
meir meðvind? Og þó einhver
kasti spjóti 90 metra? Segja af-
rekin til um það hver er besti
iþróttamaðurinn ireyndog hverj-
um hefurbest tekist að höndla hið
sanna ágæti leiksins?
Unnendur afreksmennskunnar
telja stjörnur sinar ákaflega mik-
ilvægt fólk. Þær eru- nefnilega
einkar vel til þess fallnar að laða
nýliða til fylgis við sig: innræt-
ingu afreksmennskunnar.
En látum það liggja milli hluta
að sinni og spyrjum : Má ekki fólk
vera afreksfólk ef það vill? Ef
einhver er svo vitlaus að vilja
eyða bestu árum æfi sinnar, og
afskræma likama sinn, i þeim
fróma tilgangi að geta lyf t nokkur
hundruö kilóum i lóörétta stefnu
harðari kostum: veröa eign fyrir-
tækjanna sem kallast iþróttafél-
ög. A þessum stóra markaði eru
iþróttirnar aðeins ein grein
skemmtanaiðnaðarins. Þegar svo
er komið eru það aðeins fáir út-
valdir sem stunda æfingar og
keppnir: fjöldinn er áhorfandi úr
fjarlægö. Sönnun þess aö iþrótt-
irnar eru markaðsvara og lúta
þeim lögmálum sem slikum eru
sett, er auðvelt að sýna: nú ti!
skamms tfrna hefur aðsókn aö
knattleikjum minnkað til muna:
áhugi neytandans á vörunni dvin-
að. Þá þegar er rætt um hvernig
auka megi aðsóknina: seija vör-
una áfram. Lausnina telja menn
liggja i meiri markaskorun: þ.e.
aukin vörugæöi geri vöruna sam-
keppnishæfari þar sem barist er
Eftir
Stefán
Jón
Hafstein
einmitt þar þyrfti að vanda val
leiðbeinenda sérstaklega. Þann
þátt forsmáir iþróttahreyfingin
þó algjörlega. Slikt er utan og of-
an við anda keppnismennskunn-
ar. Þar sem takmarkið er tómiö
sjálft eða verra, er innrætingin á
sömu lund
Leikurinn og sköpunar-
gleðin.
Ein af perlum hinna sönnu
iþrótta er leikgleðin og útrásin
fyrir sköpunargleðina. Einmitt
þessi atriði laða fólk i upphafi til
iþrótta: leikur sem bæði reynir á
efni og anda; veitir svölun frum-
stæðum en mannlegum þörfum : i
upphafi var leikurinn og sköpun-
argáfan.
Iðulega fer þó svo, að upphaf er
eitt, endalokin annað. Sikt getur
gerst fyrir rökrétta þörf: eitt rek-
ur annað i eðlilegu samhengi. A
annan hátt geta hlutir fjarlægst
uppruna sinn með þvi einfaldlega
að slitna úr samhengi við hann.
Slikar eru iþróttir nútimans. Af-
reksmennskan lætur sig engu
varða upphafið: i leit að tækni-
legri fullkomnun afrekanna
vegna verða leikur og sköpunar-
gáfa að vikja. Dæmi um þetta er
handknattleikslið. Til þess að
komast í fremstu röð reynir það
aö leika kerfisbundinn leik, þar
sem hver sóknaraðgerð er fyrir-
fram utanaðlærð. Þjálfun ermið-
uð við það að við hverri taflstöðu
er upp kunni að koma þekki leik-
maður fyrirfram hið rétta svar.
Handknattleiksmenn læra að
skora mörk eins og simpansar
læra að snikja banana. Mesta
hrósyröi sem um handknattleiks-
lið er að finna á siðum dagblað-
anna kemur einmitt að kjarna
málsins: „Að liðið leiki eins og
vél”. Vél þarf jú hvorki leik né
sköpunargelði, hugsar ekki og
notar ekki ibyndunarafl. Vél er
fjarstýrð.
Vissulega er svo að liðsheild
brýna nauðsyn til að slá fölva á
hetjuljómann sem smurt er um
höfuð Iþróttadýrlinganna. Fylgj-
endur afreksmennskunnar dá af-
rekið ofar öllu og þarnæst þann
sem vinnur þaö. Auðvitað að
ófyrirsynju. Ekki verður fjallað
hér um gagnsemi eða nauðsyn
svokallaðra stjarna. Ekki er þó
ótrúlegt að þær séu mikilsverður
þáttur i þeim framgangi að gera
iþróttirnar að söluvöru á hinum
viða markaði. Staða iþróttanna á
þvi sviði verður reifuðsiðar. Hins
vegar notast hetjur iþróttaafrek-
anna einnig á annan hátt. A jólum
afreksmannanna, Ólympiuleik-
unum, birtist eðli hetjuljómans
ákaflega skýrt. Á slikum leikum
árið 1936 sýndi þáverandi kansl-
ari Þýskalands þann kynþátta-
hroka sem a.m.k. æ siðan hefur
lifað undir niðri á afreksmótum
manna af mismunandi kynþátt-
um og þjóðerni. Á slikum mótum
er stjarnan persónugervingur yf-
irburðakynþáttaeða þjóða. leinu
100 m. hlaupi á ólympiuleikum
má e.t.v. finna allan þann
skemmandi þjóðernishroka og
kynþáttametnað sem rúmast i
heiminum yfirleitt. Þvi furðulegri
verður aödáunin á afrekinu, sem
ljósara verður, að þess á milli og
peningavaldsins má setja jafnað-
armerki.
Afrekið.
Sem fyrr hefur komið fram er
gildi iþróttanna i sinni sönnu
mynd fólgið i mannrækt bæði til
likama og sálar. Sömuleiðis hefur
fram komið hvernig iþróttirnar
hafa fjarlægst þetta gildi sitt, þai;
sem takmark þeirra er nú afrek-
ið, það lengsta sem hægt er að ná
þegar iþróttirnar eru stundaðar
iþróttanna vegna. En hvert er
raunverulegt gildi afreksins, og
hvar kemur það inn i myndina af
mannrækt til likama og sálar? Aö
hvaða leyti stendur maður sem
hleypur 100m. á 10,2 framar þeim
upp, oghenda svo öllu i gólfið aft-
ur, er honum það of gott? Svarið
er: auðvitað ekki. Ef til er svo vit-
laus maður að gangast undir það
af sjálfsdáðum, þá hann um það.
Hitt er svo sýnu verra, þegar
maðurinn er borinn á höndum aö-
dáenda fyrir slikan fádæma aula-
hátt, hrósað I hástert og hvattur
áfram meðráðum ogdáð. I fram-
haldi af þvi er svo reynt að hvetja
fleiri til sömu forheimsku, reynt
að innræta sem flestum sama
hugsunarhátt og stofnuð til þess
félög og varið til þess fémunum.
Þá er mælirinn fuliur. Sá sem tal-
irjn hefðj veriö smáskritinn verð-
ur hetja!
Iþróttirnar eru mark-
aðsvara.
Með þvi sem fram hefur komið
er ljóst að iþróttirnar hafa glatað
eiginlegu gildi fyrir afreks-
mennskuna. Iþróttirnar eru ekki
lengur heUsubót likama og sálar.
Þær bregðast þeim möguleikum
að halda uppi öflugu félagsstarfi
og forsmá sina uppeldislegu
skyldu. Vegna afrekanna hafa
þær varpað fyrir róða leikgleði og
sköpunargáfu, ánægjan er smám /
saman að vikja fyrir hinni hörðu-
keppni: iþróttirnar eru slitnar úr
samhengi við hið eiginlega eðli
sitt og tUgang: þær eru firrtar.
En hvers vegna? Hvers vegna
glata þær öllu sem var svo ágætt
fyrir hið þokukennda afrek? I
heimi þar sem allt er falt, er af-
rekið lika selt. Afrek er söluvara.
tþróttir eru firrtar. 1 stað þess
að vera n.k. mannrækt eru þær
framleiðslugrein afreka sem seld
eru á markaðnum. Þar sem
markaðurinn er stærstur og mest
er f jármagniö hefur þessi firring
náölengst: atvinnumennska ver-
ið sett á laggirnar. Þar eru
iþróttamenn ráðnir til að vinna
afrek, oft fyrir meiri laun en
gengur og gerist meðal annara
verkamanna, en einnig gegn
um hylli aimennings i skemmt-
anaiðnaðinum.
Iþróttirnar eru aðeins hlutur á
markaðstorgi hégómans.
Hvað er orsök og hvað afleiðing
er ekki innan þessar greinar að
skilgreina. Hver er undirrót
þessa alls og hvort og hvernig þá
sé hægt aö breyta þessu er efni i
aðra. En rétt er að staldra við og
athuga hve langt Islendinga hefur
borið i þessa átt.
Þar sem i þessari grein var
komistað þvi að iþróttirnar væru
firrtar var miðað við islenskar
forsendur að málinu, trúlega þær
sömu og annars staðar. A hinn
bóginn er vandséð að h.á.l. hafi
iþróttirnar náð þeirri fullkomnu
vörumynd sem þekkist erlendis.
Það er þó ekki vegna þess að
iþróttahreyfingin sem slik sé ekki
að sönnu reiöubúin. Smæö mark-
aðarins er hinn sanni Þrándur i
Götu. Um leið og markaðurinn
kemstyfir nægt fjármagn er ekki
að sökum að spyrja. Raunar hafa
nokkrir aöilar fyrir öng'u upp-
götvað sölugildi afrekanna. Þar
er átt við dagblöðin sem sum hver
byggja álitlegan hluta af sölunni
á iþróttaféttum. Sömuleiðis virð-
ast fyrstu angar atvinnumennsk-
unnar vera að skjóta hér rótum i
frjósaman jaröveg.
Niðurstaða.
Fyrir utan það tjón sem afreks-
andinn vinnur þrælum sinum,
berast áhrif hans viðar. Fyrir alla
þá mörgu er gjarnan vildu stunda
iþróttir sér til ánægju og heilsu-
bótar með afrekið milli hluta, er
afreksandinn sannur óvinur. Þar
sem iþróttahreyfingin með af-
reksmennskuna á stefnuskrá ein-
okar svo gott sem a’.ia aöstöðu tii
iþróttaiðkana, til dæmis iþrótta-
hús reist fyrir almannafé, fælir
hún fjölda manns frá iþróttum. 1
stað þess að fólk fer á stúfana til
hollrar hreyfingar, verður þaö
láta sér nægja að horfa á aðra
gera það sem það hefði betur gert
sjálft, reyndar með heldur minna
offorsi. Smám saman er afreks-
mennskan að leiða til þess að
fjöldinn verður óvirkur neytandi,
en iþróttirnar atvinna fáeinna út-
valinna.
Að visu eru margir sem ekki
láta sér það lynda að stunda
iþróttir gegnum fjölmiðla og á
áhorfendastæðum. En þar sem
iþróttahreyfingin rúmar ekki
slika, umfram þá sem gefast af-
rekinu á vald, verða þeir að leita
annað. Og að sjálfssögðu er það
kaupsýslan sem bjargar þvi.
Leikfimi nudd og jógismi ýmis
konar fæst keypis i stöðvum
einkaaðila, sem hlaupa i sakrð
iþrótta’nreyfingarinnar. Þannig
hefur markaðinum tekist að sölsa
undir sig allt iþróttalif, hvernig
sem á það er litið. Ef þessi við-
burðarás er fyrir mannleg mis-
tök, t.d. innan iþróttahreyfingar-
innar, er vitað hvert skal leitað
fanga um úrbætur. Ef um er að
kenna lögmálum okkar mannlega
samfélags, er sömuleiðis vitað
hvar úrbóta er vant. Eitt er þó
vist: þeirra er vant.
Niðurlag.
Föng þessarargreinar eru sótt i
reynslu af og skoðun á iþrótta-
hreyfingunni, að utan sem innan.
Ofter tekinn hluti fyrir heild, oft
má finna undantekningar orðum
minum. Hvað sem þvi liður er
greinin eins sönn og ég mögulega
gat. Frambærileg rök gegn ein-
stökum efnisliðum kunna aö vera
til, ekki þekki ég þau. En rök sem
kollvarpað gætu greininni I heild
og þar með skoðunum minum á
iþróttahreyfingunni hygg ég eng-
in, hversu grannt sem leitað er.
Reykjavik, mars-júni 1976
Stefán Jón Hafstein.