Þjóðviljinn - 07.01.1977, Blaðsíða 7

Föstudagur 7. janúar 1977 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7
ÁÐAGæRÁ
Innlegg um
atvinnulýðræði
Þaö er vonandi góðs viti að ný-
lega hafa birst tvær greinar eft-
ir islenska sósialista um aðild
starfsfólks að stjórn atvinnu-
fyrirtækja. Fyrst skrifaði
Engilbert Guðmundsson á
Akranesi grein um efnahagslýö-
ræði hér í Dagskrá 20. nóvem-
ber, siðan kom grein um at-
vinnulýðræði eftir Andrés
Eiriksson i Forvitinni rauðri,
blaði Rauðsokkahreyfingarinn-
ar, i desember. Engilbert hvatti
sósialista til að hugleiða hvort
þeir ættu að viðurkenna efna-
hagslýðræði sem sósialiska
‘lausn og var fullur efasemda
um að það væri rétt. Andrés var
enn neikvæðari og varaði mjög
eindregið við hvers kyns hlut-
deild verkafólks i stjórn fyrir-
tækja fyrr en með algeru af-
|námi kapitalisma. Ég get vel
tekið undir efasemdir Engil-
berts og ég met viðvaranir
Andrésar. Þó finnst mér hvor-
ugur þeirra hafa komið að efn-
inu frá réttu sjónarmiði, og þvi
get ég ekki stillt mig um að
blanda mér i málið.
Efnahagslýðræði og at-
vinnulýðræði.
Fyrst örfá orð um hugtök.
Báðir greina viðmælendur min-
ir milli efnahagslýðræðis og at-
i vinnulýðræðis og þó ekki á ná-
kvæmlega sama hátt. Engilbert
kallar atvinnulýðræði rétt laun-
þega til þátttöku i stjórn fyrir-
tækja án þess að honum fylgi
eignaraðild. Efnahagslýðræði
kallar hann hins vegar eignar-
aðild starfsmanna og þar af
leiðandi hlutdeild i stjórn.
Andrés skilgreinir efnahagslýð-
ræði efnislega á sama hátt, en
hann vill hins vegar láta orðið
atvinnulýðræði ná yfir allt
saman, bæði þátttöku I stjórn
með eignaraðild og án hennar.
Efnahagslýðræði er þá aðeins
afbrigði af atvinnulýðræði. Ég
held að það sé örugglega þörf á
orði sem nær yfir hvers konar
stjórnaraðild starfsfólks og tek
þvi upp hugtakanotkun Andrés-
ar. Ég tala þvi hér um atvinnu-
lýðræði án þess að gera upp i
hvert skipti hvort ég hugsa mér
það með eignaraðild eða án
hennar.
Hvaö er sósíalismi?
Þegar við metum hvort at-
vinnulýðræði geti talist sósialisk
lausn þurfum við fyrst að gera
upp við okkur hver sé megin-
kjarni sósialisma. Frá minu
sjónarmiði er hann sá að at-
vinnutækin séu undir stjórn
verkalýðsstéttar. Ég veit ekki
til að nokkurs staðar hafi verið
fundin upp aðferð til að koma
þeirri stjórn svo fyrir að alls
kostar fullkomið sé og galla-
laust. Sósialistar geta vel viður-
kennt það, þvi að allar lausnir
þeirra hafa samt sem áður
margfalda yfirburði yfir
kapitalismann sem þeir eiga i
höggi við.
Hingað til hefur verið beitt i
grundvallaratriðum tveimur
aðferðum til að koma við stjórn
verkalýðs á atvinnutækjum.
önnur er sú að rikið eigi at-
vinnutækin og rikið lúti aftur
stjórn verkalýðsstéttar i gegn-
um verkalýðsflokka. Þetta er i
meginatriðum sú aðferð sem
beitt er i Sovétrikjunum, og er
vist óþarfi að minna á að hún
hefur þótt hafa ýmsa galla þar.
Þessi aðferð hefur lika fengið
mikla reynslu i Bretlandi. Ég
veit ekki hve mikill hluti af
iðnaðí breta er þjóðnýttur, en
hygg að það sé ekki miklu
minna en helmingur. Hins veg-
ar hefur að minnsta kosti til
skamms tima verið óþekkt að
starfsfólk hefði nokkurt atkvæði
i stjórn rikisrekinna fyrirtækja.
Þau hafa lotið mjög sterku mið-
stjórnarvaldi, enda býsna al-
gengt að hatrömm verkföll lami
þjóðnýtt fyrirtæki i Bretlandi,
eins þó að pólitisk völd i landinu
séu i höndum Verkamanna-
flokksins.
Hin aðferðin er sú að hvert
fyrirtæki lúti stjórn starfs-
manna sinna og sé þá starfrækt
likt og samvinnufélag. Þetta
kerfi skilst mér að sé mest notað
i Júgóslaviu svo að dæmi sé tek-
ið. Með þvi ætti að vera girt fyr-
ir ágreining milli starfsfólks og
fjarlægrar miðstjórnar en á
hinn bóginn er engin trygging
fyrir þvi að hvert fyrirtæki vinni
i þágu verkalýðsstéttarinnar i
heild. Til dæmis er hugsanlegt
að tvær verksmiðjur byrji að
keppa sin á milli rétt eins og i
kapitalisku hagkerfi.
Milli þessara tveggja leiða
eru svo auðvitað ýmsir milli-
vegir, eignarhald sveitarfélaga
og ýmis konar samstjórn rikis
og starfsfólks. Öþarfi er að eyða
rúmi i það hér, enda drap ég að-
eins á þessar tvær grundvallar-
aðferðir til þess að minna á að
það er flókið mál og erfitt úr-
lausnarefni að koma fyrir stjórn
verkalýðsstéttar á atvinnufyrir-
tækjum svo að reglulega vel
fari. Við höfum þvi engin efni á
að dæma neina eina leið úr leik
með þvi að benda á að hún hafi
ýmsa galla eða hættur i för með
sér. Það hafa allar leiðir til
sósialisma eins og öll önnur þró-
un. 1 stað þess að taka i eitt
skipti fyrir öll afstöðu til hug-
myndarinnar um atvinnulýð-
ræði, með eða á móti, verðum
við að leggja á okkur að spyrja
við hvert skref sem kemur til
mála að stiga: Eykur þetta
skref völd verkalýðs yfir at-
vinnutækjunum? Ef það gerir
það er það sósialisk lausn, og þá
geta sósialistar ekki hafnað þvi.
Ég get alveg fallist á að verka-
fólk eigi að afþakka ef þvi er
boöið að ráða litnum á vinnu-
stað þar sem það er arðrænt og
niðurlægt, en það þýðir ekki að
atvinnulýðræði hljóti alltaf að
snúast um slikt.
Gegn aðvörunum Andrésar
Eirikssonar og tortryggni
eftir
Gunnar
Karlsson,
lektor
Engilberts Guðmundssonar hef
ég að öðru leyti tvennt að segja:
í fyrsta lagi á það við allar
félagsumbætur að nokkur hætta
er á að þær dragi úr baráttuvilja
verkafólks. En vildum við vera
án almannatrygginga, atvinnu-
leysisbóta eða húsnæðislána
þess vegna? Hið sama getur að
einhverju leyti átt við atvinnu-
lýðræði. I öðru lagi verður
aldrei neinn sósialismi fram-
kvæmdur nema verkafólk að-
hyllist sósialisma, og það
grunar mig að hafi vantað á i
þeim dæmum sem þeir tilgreina
til varnaðar.
Úroltír eigendur
Annau ætlaði ég ekki að taka
upp hanskann fyrir atvinnulýð-
ræði sem félagsumbót heldur af
þvi að ég held að það sé fullt eins
hugsanleg leið til sósiaiisma
eins og hver önnur, og það jafn-
vel án þess að hróflað sé við
formlegum eignarrétti. Það er
alkunna að sögnin að eiga hefur
breytt talsvert um merkingu i
mörgum löndum siðan á upp-
hafstimum kapitalismans. Þeg-
ar rikið tekur sér rétt til að inn-
heimta verulegan hluta af
ágóöa i sköttum, fyrirskipa
mengunarvarnir, banna sam-
runa fyrirtækja, verðleggja af-
urðir o.s.frv., þá á kapitalistinn
ekki verksmiðju sina á sama
hátt og forfaðir hans fyrir 100
árum. Ég er ekki vonlaus um að
þessi merkingarbreyting
sagnarinnar að eiga geti haldið
áfram ef verkalýðsstéttin rekur
á eftir henni. Eftir nokkra þróun
löggjafar um atvinnulýðræði
kynnu til dæmis að verða sam-
þykkt lög þar sem kveðið væri á
um að fyrirtæki i einkaeign lytu
5 manna stjórn og þar sætu:
2 fulltrúar starfsfólks
1 fulltrúi rikisins
1 fulltrúi sveitarfélags
1 fulltrúi eigenda.
Siðan mundi smám saman
koma i ljós að fulltrúi eigenda
hefði langminnstra hagsmuna
að gæta og þá kynni að verða
samþykkt að hann sæti i stjórn-
inni án atkvæðisréttar um þau
atriði sem verulegu máli skiptu.
Siðan gætu menn rætt um það i
umræðuþáttum i sjónvarpinu
hvort kannski væri rétt að af-
nema eignarhald á atvinnutækj-
um.
Ég á ekki við að þetta muni
gerast vegna þess að lög verði
sett um það. Löggjöf veldur
auðvitað engum þjóðfélags-
breytingum. Ég á ekki heldur
við að það muni gerast átaka-
laust eða fyrirhafnarlaust. En
svo er ekki um neinar leiðir til
sósialisma.
Þetta hefur gerst
Þetta eru auðvitað draumór-
ar, og þó ekki eingöngu. Fram-
tiðarsýn min er söguleg hlið-
stæða við það hvernig borgara-
stéttin tók áður fyrr við völdum
af aðli og þjóðhöfðingjum i
mörgum löndum Evrópu. Viða
var borgarastéttinni fyrst feng-
in óveruleg aðild að löggjafar-
valdi i trausti þess að rikis-
stjórn, konungar eða lávarða-
deildir hefðu þrátt fyrir allt allt-
af undirtökin. Og þetta var ekki
veitt af góðmennskunni einni
heldur kannski einkum til þess
að gera borgarastéttina sam-
vinnuþýðari um að borga
skatta. En það fór svo i hverju
rikinu af öðru að borgarar náðu
i sinar hendur meiri og meiri
hluta af völdunum uns þeír réðu
i rauninni öllu. Auðvitað gerðist
þetta sums staðar með bylting-
um, og alls staðar gerðist það
vegna þess að gömlu vald-
hafarnir sáu fram á hættuna á
byltingum. En eftir á skiptir
engu máli hvort aðillinn var
hálshöggvinn eða settur á. I
báðum tilvikum varð nákvæm-
lega jafnmikil fjarstæða að láta
hann ráða nokkru. Ég held það
geti farið eins með atvinnurek-
endurna okkar ef við notum
hvert tækifæri sem gefst.
Allt um fyrstu
skref Þjóö-
leikhússins
Andrés Þormar safnaði á bók
Þjóðleikhúsinu barst nýlega Þormar leikritaskáidi og fyrrum
höfðingleg gjöf frá Andrési gjaldkera. Er það bók þar sem
hann hefur safnað ölium gögnum
og umsögnum I blöðum um vfgslu
Þjóðleikhússins, undirbúning og
starf þess á fyrstu mánuðum.
Bókin er fagurlega innbundin og
verður til sýnis á Kristalssal á
sýningum i leikhúsinu næstu vik-
urnar.
Andrés Þormar er gamall
leikhúsunnandi og kunnur bóka-
safnari og mun til dæmis eiga eitt
merkasta safn islenskra leikrita,
sem til er. Hann sést hér á
myndinni við gjöf sina, en með
honum á myndinni eru nokkrir af
leikurum og starfsmönnum, sem
hafa starfað við leikhúsið allt frá
opnum þess. Þeir eru, talið frá
vinstri: Valur Gislason, Róbert
Arnfinnsson, Herdis Þorvalds-
dóttir, ögmundur Kristófersson,
gefandinn Andrés Þormar,
Bjarni Stefánsson, Þorlákur
Þórðarson og Kristinn Daniels-
son.
Hin myndin er af Páli Isólfs-
syni, sem gefin var Þjóðleik-
húsinu annan i jólum.