Þjóðviljinn - 16.04.1978, Blaðsíða 15

Sunnudagur 16. aprll 1978 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 1S
Visindi og samfélag
lörðín
séð
utan úr
geimnum
Svona litur jbröin ut: nu er mest hugsaö um að skoöa
sem best yfirborð jaróar og næsta umhverfi.
Geimförum hefur fjölgaö ört allt frá þvi aö Gagarín (t.v.) fór i sina
stuttu reisu fyrir 17 árum. En þaö er minna talaö um langferöir
manna um geiminn nú en gert var i bjartsýni upphafs geimrann-
sókna fyrir um þaö bil tveim áratugum.
Þótt undarlegt kunni að
virðast, þá sjást ýmsir
hlutir betur úr fjarlægð
heldur en nálægð. Nú er
komin til sögunnar ný vís-
indagrein — rannsóknir á
jörðinni framkvæmdar úti
i geimnum. Hér á eftir fer
útdráttur úr bókinni Geim-
aðferðir við rannsóknir á
hinu náttúrlega umhverfi,
eftir prófessor Boris
Vinogradof, einn af frum-
kvöðlum þessarar vísinda-
greinar í Sovétríkjunum.
Rannsóknir á jöröinni, sem
framkvæmdar eru úti i geimnum,
eru margs konar og fela i sér
mikla möguleika. Geimfari sem
horfir á yfirborö jaröar meö ber-
um augum, getur látiö visinda-
mönnum i té dýrmætar upplýs-
ingar. En geimljósmyndir af
sama svæöi afla visindamönnun-
um margvislegra upplýsinga.
Sjónvarpsmynd hefur aö geyma
enn nýjar upplýsingar. Innrauöar
myndir útvikka enn frekar þekk-
ingu sérfræðingsins á plánetunni
okkar.
I stuttu máli, jarðlegir hlutir
senda frá sér rafsegulbylgjur
meö mismunandi bylgjulengdum.
Hver bylgjulengd um sig flytur
upplýsingar, sem ekki fást á öör-
um bylgjulengdum. bvi fleiri
bylgjulengdir,sem mönnum tekst
aö nota, þeim mun fleiri staö-
reynda mun hann afla um einstök
svæði.
Sérhver ljósmyndunaraöferö
kynnir visindamönnunum nýja
eölisþætti jaröarinnar.
Sjónathuganir.
Eftir hverju tekur maöur, sem
er staddur úti i geimnum, fyrst?
Hann verður furöulostinn yfir
fjölbreytileika skýjanna. Gul-
brúnir rykstormar sjást greini-
lega meö Kaspiahaf, Rauöahaf og
Persaflóa i baksýn. Geimfararnir
geta greint i höfunum ’ blágrænt
sjávarvatniö frá gulgráu og rauö-
brúnu fljóta- og afrennslisvatni.
beir sjá til botns á grynningum
(niöur á 80 metra dýpi) og greina
hafisjaka.
Skógar eru glöggt aðgreindir
frá sléttum. Græn engi, gulgráar
sléttur, beitilönd og hálfeyði-
merkur, gular og brúnar eyði-
merkur, akrar meö fullþroska
korni og akrar, þar sem uppsker-
an hefur þegar farið fram, hjarö-
lendi — allt þetta sjá ferðalangar
úti i geimnum.
Geimfarar sjá borgir, járn-
brautir, rykmekki upp af bilveg-
um á steppunum, öldur, sem
skipin mynda á sjónum. beir sjá
smáatriöi eins og járnbrautar-
brýr, flugvélar, sem fljúga hátt,
einstaka bæi.
t för sinni um borö i geimskip-
inu Sojúz-9 ritaöi Vitali Sevas-
tjanov: „Geimfari þarfnast meiri
þekkingar heldur en ég hef yfir aö
ráða á sviöi veðurfræöi og landa-
fræði (ég verö aö viöurkenna
það!), sérstaklega til langtima-
starfa i rannsóknarstöö á braut
um jörðu”.
Ljósmyndir.
Engin önnur aöferö viö skrán-
ingu rafsegulbylgna veitir jafn-
miklar upplýsingar innan af-
markaðs ramma. Geimljósmynd
nær yfir hundruö eöa jafnvel þús-
und ferkilómetra svæöi og hefur
að geyma yfir hundraö miljón
skráningaratriði af öllum tegund-
um. Ekkert annað skráningar-
tæki (nema liklega laser) getur
skráð jafnnákvæmlega staöarleg
smáatriði.
Margsviöa Ijósmyndir
bess konar ljósmyndir eru
teknar meö ljósmyndavél, sem
búin er nokkrum linsum, eöa meö
mörgum myndavélum, sem taka
ljósmyndir samtimis. Hver linsa
er búin siu, sem aðeins hleypir i
gegn um sig einum lit litrófsins.
Arangurinn verður myndaröö af
einhverju svæöi á yfirboröi jarö-
ar, þar sem hver mynd fyrir sig
sýnir aðeins atriöi, sem endur-
varpast á sérstakri rafsegul-
bylgjulengd.
Ein fyrsta ljósmyndavél þess-
arar tegundar, sem búin var til i
Sovétrikjunum, var meö þrjár
linsur. Hún var notuö til þess aö
rannsaka ástand ræktarlands.
Arangurinn var mjög athyglis-
verður. Visindamönnunum tókst
aö litgreina heilbrigt korn frá
blettum með sýktum plöntum i
tilfellum þar sem augað gat ekki
greint sýktu plönturnar frá þeim
heilbrigðu.
Næst voru búnar til myndavél-
ar með fjórum, sex og niu linsum.
Samanburður á myndunum leiðir
i ljós gerð bergs, mismuninn á
rökum og þurrum jarðvegi, á
sandi og söltum jarðvegi, á
hreinu og gruggugu vatni.
Sjónvarpsmyndir
bærhafa marga kosti fram yfir
venjulegar ljósmyndir. Myndirn-
ar þarf ekki aö flytja til jaröar
heldur eru þær sendar i formi raf-
Fjöll, skógar, akrar og vötn i
Kirgisiu — inyndin tekin úr geim-
fari.
segulbylgna, sem er hentugt við
sjálfvirka töku og framköllun.
Fyrsta tilraunin meö sjón-
varpsmyndatöku var gerö áriö
1966 um borð i sovéskum gervi-
hnetti af Kosmosgerð. Nú sendir
kerfi sjónvarpsgeisla (veöurat-
huganagervihnettir) tvisvar á
dag til jarðar heildarmynd af öllu
yfirborði jarðar, sem veitir
veðurfræðingum ákaflega mikil-
vægar upplýsingar.
Innrauðar Ijósmyndir.
bær eru teknar á nálægari inn-
rauöum sviöum litrófsins til
skráningar á endurspeglunum
sólarljóssins og á mið- og fjarlæg-
ari sviöum þess til skráningar á
hitageislun jarðarinnar.
Fjarlægöar IR-(innrauðar)
ljósmyndir geta t.d. gefiö aðvör-
un um yfirvofandi eldgos. Viö
skógarelda hjálpa þær til þess aö
staösetja brunamörkin, þótt
reykjarmekkir hylji þau. bessi
gerö ljósmynda veitir upplýsing-
ar um óeölilegt ástand gróöurs,
sem stafar af skorti á úrkomu, of
miklu salti i jaröveginum og af
sjúkdómum.
Litrófsljósmyndir
bær eru teknar á nokkrum
bylgjusviðum rafsegulsviösins
samtimis. betta gerir þaö kleift
aö sjá sömu hluta af yfirborði
jaröar i mismunandi „ljósi”.
Með þvi að nota hin ýmsu svið
rafsegulsviösins gefa litrófsljós-
myndir nákvæmari mynd heldur
en „multizonal” ljósmyndir.
Arangurinn er nákvæmari skil-
greining þeirra náttúrufyrirbæra
sem verið er aö rannsaka.
örby Igjuljósmyndir
Eöa meö öörum oröum ljós-
myndun á örbylgjusviöinu, gera
þaö mögulegt aö mæla hitaút-
geislun jarðar. Ský hindra ekki
þessa tegund ljósmyndunar. Auk
þess veita örbylgjurnar upplýs-
ingar um efnasamsetningu rann-
sóknarefnisins. örbylgjumerkin
gefa jafnvel upplýsingar um
minnstu ójöfnur á yfirborði jarö-
ar.
Fyrsta örbylgjuljósmyndun
hitaútgeislunar varð gerö um
borð i gervihnettinum Kosmos-
423. Fundust greinilega mörk hins
raka hitabeltislofts og hins þurra
lofts yfir hafinu. A andartaki var
hægt að kortleggja rakadreifing-
una yfir Kyrrahafi, en það hefur
ákaflega mikla þýöingu fyrir
veöurfræöirannsóknir. Nú er
hægt aö afla slikra korta bókstaf-
lega hvenær sem óskaö er.
Ljósmyndun frá gervi-
hnöttum
betta er sérstakt afbrigöi f jar-
lægöarrannsókna. Fyrstu mynd-
anna af öllum hnettinum aflaöi
gervihnötturinn Molnija-1.
Veðurfræöingum gafst þá kostur
á aö sjá skýjahjúp alls hnattarins.
Visindamenn i öllum hlutum
heims hugleiöa nú aö koma upp
neti gervihnatta, sem skotið yröi
á braut i 36.000 km hæö yfir jöröu.
Fjórir gervihnettir, sem hring-
sóla um jöröina i sömu hæö, gætu
séð allan hnöttinn samtimis.
Aðferðir til rannsókna á jörö-
inni utan úr geimnum eru þegar
orönar mjög fjölþættar. En
áhrifarikasta leiöin til þess aö
nýta þær er að samhæfa allar aö-
feröirnar á grundvelli eins sam-
tengds kerfis fyrir allan hnöttinn.
Rannsóknir i geimnum, sem
framkvæmdar eru samkvæmt
heildaráætlun, myndu gera þaö
kleift aö leysa fjölþætt vandamál
umhverfis jarðar. bau myndu t.d.
gera manninum kleift aö skoöa
svæöi allt frá einum ferkilómetra
upp i 100 miljón ferkilómetra aö
stærö, aö framkvæma rannsókn-
ir, sem taka aöeins eina sekúndu,
svo og aö halda þeim áfram allt
upp i nokkur ár, aö sjá jöröina I
mismunandi litrófssviöum og aö
safna stööugum upplýsingum um
jöröina og aö vinna úr þessum
upplýsingum meö sjálfvirkum
aöferöum.
APN