Þjóðviljinn - 19.11.1978, Blaðsíða 13

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 19. nóvember 1978
Sunnudagur 19. nóvember 1978 WOÐVILJINN — SIÐA 13
úr dagbók Marmiers. Hér segir frá því er hann kyssti
Málfrföi í fyrsta sinn i Klúbbnum i Reykjavík. Fyrirsögn
kaflans er: Malm Friður. islandske
Navn af Friða.
Xavler Marmier á siftasta Kviári sinu en þá var hann
84 ára gamall
Fra,mmigtöbustúikan Málfrlður I Kiábbnum
Marmier barnaði
sem Pétur Pétursson: Grimur Thomsen fór til finustu klæðskera i Paris en skömmu
áður var Jónas Hallgrimsson svo illa til fara að hann blandaði sér I hóp Altona-1
Þjóðverja tii að koma ekki óorði á Islendinga
Viðtal við Pétur
Pétursson um rannsóknir
hans á Gaimard-
leiðangrinum og mönnum
og málefnum sem
tengjast honum
Páli Gaimard, vildarvinur Loð-
viks Filippusar Frakkakonungs.
Marie-Louise, dóttir Oehlens-
lagers sem Marmier var trúlofuð
Þótt
sumir
heiti
Xavier”

Ég fékk hálfsársleyfi i þviskyni
að hyggja að þessu hugðarefni
minu og hef undanfarið verið að
grúska I þvi i Kaupmannahöfn og
Frakklandi, sagði Pétur Péturs-
son útvarpsþulur f spjalii við
blaðamann Þjóðviljans einn dag
fyrir skömmu. Og hugðarefnið er
Gaimard-Ieiðangurinn 1835-1836
og ýmsir menn og viðburðir sem
tengjast honum.
Rannsdknarleiðangur-
inn stóð i mörg ár
Reyndar stóö þessi mikli
franski rannsóknarleiðangur
lengur#þó að þess sé ekki getið.þvi
aðskipin héldu áfram að koma til
íslands og mæla firði og land I
nokkur ár til viðbótar. Það kemur
fram i frönskum skýrslum og is-
lenskum, segir Pétur.
Marmier og Málfriður i
Klúbbnum
Einn af þekktustu fylgdar-
mönnum Páls Gaimard var bók-
menntafræðingurinn Xavier
Marmier sem kemur fyrir I
Heljarslóðarorustu Benedikts
Gröndals. Hann átti að kynna sér
skólamál á Islandi. Marmier var
ákaflega fjöllyndur i ástamálum
og eignaðist barn meö Málfrlöi
Sveinsdóttur frammistöðustúlku i
Klúbbnum I Reykjavik. Það var
drengur sem skirður var Sveinn
Xavier, og var Luðvig Knudsen
langafi konunnar minnar
skírnarvottur.
Um Málfriði orti Páll skáldi:
Málfriður skenkti mér i staupi
mikið ágætis brennivín
og áskiidi visu að ómakskaupi
sem ósköp væri nett og fin.
Hver skyldi annars bera bull
á borö fyrl- svoddan meyjaguli.
Nafn sonarins kemur hins veg-
ar fyrir i visu sem Jónas Hall-
gri'msson orti um verslunarólag-
iö:
tsiendingurinn ætla ég sé;
illa fær til að drifa handel,
þótt sumir heiti Xavier,
sumir Höjgaard, Herman, Per
og Wandel.
Dabók Marmiers og
örlög Málfriðar
DagbtSt Marmiers frá Islands-
ferö hans er geymd I Norræna
safninu i Paris og hefur ekki verið
gefin út. HUn er skrifuð á dönsku
og frönsku þvi að hann var mikill
málasniDingur.
1 dagbókinni segir m.a. frá þvi
þegar Marmier kyssti Málfriði I
fyrsta sinn. Hann kallar hana þar
Mámfriði. Hún var ákaflega frið
og átti siðar annað barn með
þýska bakarasveininum Heil-
mann I Reykjavik. Jón Helgason
ritstjórihefur skrifaðum Málfrlði,
en hún fluttist til Kaupmanna-
hafnar með Bardenfleth amt-
manni. Mér tókst að grafa upp
hver uröu örlög hennar þar. Hún
giftist dönskum skósmiö, sem bjó
PP Bókasafn
Marmiers er nú
geymt í fœöingar -
bæ hans í Pontar-
lier i Jurafjöllum
og sennilega hafa
heimamenn þar
ekki hugmynd um
hvers konar fjár-
sjóö þeir eiga þar
i islenskum
bókum Wm
i Ny-Kongens gade 7, og átti meö
honum 2 börn. HUs þetta stendur
ennþá.
Dóttir Oehlenslagers
H.C. Andersen og
Franska akademian
Marmier trúlofaöist siðar
Marie-Louise, dóttur danska
skáldsins Oehlenslagers. Til að
komast hjá þeim ráðahag kaus
Marmier að segja aö foreldrar
sínir væru svo strangkaþólskir að
þeir væru algerlega á móti hon-
um. Gekk hann siðar að eiga
franska konu en hún dó af barns-
förum. Sveinn Xavier dó ungur og
átti Marmier þvi enga erfingja
þegar hann féll frá. 1 erföaskrá
hans er bóksölum viö Signubakka
m.a. gefinn málsveröur og
drykkjarföng,og sýnir sú ráðstöf-
un bóhemeöli hans.
Marmier var eins konar blaöa-
maöur og ferðaðist viða um ver-
öldina. Bók hans Bréf frá Islandi
var viðlesin. Hann var tekinn inn i
hina viröulegu frönsku akademiu
Málfriður I Klúbbnum lauk ævi sinni sem skósmiöskona i Ny Kongens
gade 7 I Kaupmannahöfn. Hús hennar stendur enn og tók Pétur mynd
þessa af þvi I sumar.
ÆvintýraskáldiðH.C. Andersen
var vinur Marmiers, og sá siðar-
nefndi kynnti það i Frakklandi.
Arið 1950 kom út I Kaupmanna-
höfn bókin Xavier Marmier —
H.C. Andersensfranskeven.eftir
Poul Höybye.
»
íslenskur f jársjóður i
Pontarlier
Marmier lauk ævi sinni sem
bókavörður I Paris en ánafnaði
fæðingarbæ sinum Pontarlier i
Júrafjöllum bókasafn sitt.
Þangað fór ég og skoðaði safnið.
Heimamenn I Pontarlier hafa
sennilega ekki hugmynd um
hvers konarf jársjóð þeir eigaþar
i islenskum bókum. Þar eru m.a.
frumútgáfur af öllum fornsögun-
um, Frumpartar Islenskrar tungu
eftir Konráð Gislason, ljóö Jóns
frá Bægisá, ljóð Stefáns ólafs-
sonar með eiginhandaráritunum
Arna I Görðum, og svo mætti
áfram halda að telja. Ég tók
þarna ljósrit af öllum titlunum.
Frakkarnirl leiðangri Gaimard
til tslands bera landinu ákaflega
vel söguna. Þeir segja að þar sé
menntaöur bóndi á hverjum bæ
en verslunareinokun og slæmt
stjórnarfar eigi fyrst og fremst
þátt i bágu ástandi landsins.
Þetta var til mikillar kynningar á
tslandi vlða um Evrópu og má
sennilega að hluta þakka leiö-
angrinum endurreisn Alþingis
nokkrum árum siðar.
Loðvík Filippus og ís-
lenski kartöflustofninn
Náttúrufræðingur leiðangurs-
ins hét Róbert. Hann tók 6 is-
lenskar kartöflur með sér og
gróðursetti þær i Paris og sendi
einnig til Belglu. Það sem varð
Loðviki Filippusi helst að faUi
1848 var uppskerubrestur á hveiti
og kartöflum árið áöur.og varð þá
kreppa I Evrópu. tslenski
kartöflustofninn var sá eini sem
ekki sýktist I þessu fári, Loðvlk
Filippusi hefði þvi verið nær að
snúa sér að islenskri kartöflurækt
I stað þess aö ber ja á verkalýðn-
um og fara með hernaði.
Veisla i Kaupmanna-
höfn 16. jan. 1839
Eins og frægt er héldu tslend-
ingar í Kaupmannahöfn Páli
Gaimard veislu 16. janúar 1839 og
voru honum þar f lutt fjögur frum-
ort ljóð og Þorleifur Repp flutti
ræöu. Skáldin voru Jónas HaU-
grlmsson, Finnur Magnússon
leyndarráð, Ólafur Pálsson, siðar
dómkirkjuprestur I Reykjavlk, og
Magnús Hákonarson, einn af Is-
lenskum fylgdarmönnum i Gaim-
ard-leiðangrinum. Ljóð Jónasar,
Þú stóðst á tindi Heklu hám, þótti
besten Benedikt Gröndal segir I
Dægradvöl að Jónas hafi farið i
smiðju til fjandmanns slns, Sig-
urðar Breiðfjörðs, og valið sér
sama bragarhátt og svipað efni'
og er i kvæði Siguröar, Hvað fög-
ur er min feðrajörð. Sigurður
hafði hins vegar farið I smiðju til
Danmerkur ogbar hans ljóð keim
af Hvor herUgt er mit Fedreland.
Þess vegna er skemmtilegt að i
dagbók Marmiers er þýðing á
þessu kvæði Sigurðar Breiðfjörðs
á frönsku.
Kvæði Jónasar sýnir að hann
hefur ekkert tækifæri látiö ónotaö
til að flytja póUtlskan áróöur I
kvaaðum sinum og I þetta sinn
valdi hann vinsælt dægurlag 1
Danmörku til að syngja það við.
Hins vegar kvað viðannantónhjá
Finni Magnússyni leyndarráði
þvi aö hann lauk kvæði sinu svo:
„Loðvlk konungur ljósast nafn”.
Það var Loðvik Filippus, sem
Jónas Hallgrimsson kallar séra
FiUpus. Seinna þegar hann
hrökklaðist frá völdum sagði Jón
Sigurðsson i bréfi: Nú er Loövik
Filipus konungur, ljósast nafn,
lagður af stað fótgangandi með
keUu sinni til Englands.
1 • ' '
Grimur Thomsen og
George Sand,
Finnur Magnússon greiddi götu
Páls Gaimardvið konungsvaldið i
Danmörku. Þó að ýmsum tslend-
ingum væri iUa við Finn (Baldvin
Einarsson kallar hann frávilling)
voru þeir stööugt að betla á hon-
um og hann stöðugt að hjálpa
þeim,enda reyndist dánarbú hans
þrotabú.
Marmier heimsótti Finn á
fyrstu ferð sinni til Kaupmanna-
ha&iar og lýsir honum þá sem
gömlum munki.
Einn af þeim sem sífellt var að
biðja Finnumfjárhagsaðstoðvar
Grlmur Thomsen. Hann þýddi
ævisögu Finns, og þegar því var
lokið skrifaði Grimur Finni og
sagði: „Nú hef ég lokið við að
þýöa ævisögu yðar og það verð ég
að segja aö ekki hefur hún versn-
að I meðförum ”, Eitt sinn þegar
Finnur var oröinn leiður á betlinu
i Grími skrifaði hann: „Getið þér
ekki fengið að skrifa ævisögu
Loðviks Filippusar?”
Grimur Thomsen dvaldi I Parls
á árunum 1846-1847 og færði þá
Páli Gaimard ævisögu Finns
Magnússonar, Gaimard var hon-
um innan handar og Utvegaði
honum aðgang aðfranska þinginu
og kynnti hann fyrir skáldkon-
unni George Sand, ástkonu
Chopins. Grimur segir I bréfi að
hann sé að ganga frá ritgerð sem
standi til að birtist I Revue Inde-
pendante, tímariti George San^
eú ég fletti því öllu I Paris og
komst að raun um að hUn hefur
aldrei birst.
Grimur hélt sig ákaflega vel og
fór tilfínustu klæöskera I París og
lét fata sig upp. Svona voru mis- ’
jöfn ævikjör islenskra skálda.
Skömmu áður var Jónas Hall-
grlmsson svo iUa til fara að hann
blandar ser i hóp Altona-Þjóð-
ver ja til aö koma ekki óorði á Is-
lendinga.
Varð gripinn avsint-
drykkju og kastaði sér
út um glugga
Frakkar ætluðu sér að bjóða
tveimur Islendingum að fylgja
rannsóknarleiðangrinum suöur i
lönd og kosta þá til mennta. Þaö
varð úr, að aðeins einn fór, Guö
mundur Sivertsen, sonarsonur
Bjarna riddara. Hann varð siðar
læknir og starfaði m.a. i Alsir, en
varð svo gripinn absintdrykkju og
Einn er sem oftast góður kostur
við þá menn er búa við þau
heilsukjör sem ég, er það sá að
þeir eru sjaldanlangorðir á
mannafundum, en aftur er
sá annar galli, að þaö
sem þeir segja kemur út úr
þeim svo langsamlega og
drattandi að þaö veröur flest-
um mönnum leiðinlegt að
heyra. Þvi leita ég nú skjóls og
hliföar, afsökunar og aðstoðar 1
yðrum góðvilja og þolinmæði, og
vænti ég með fuUri vissu aö þar
muni mér ekki bregöast ef að þér
festið yður i hug að hér sé mál-
staður og málsefni meira
metandi en sá mælandi eöur
mælska hans.
Ég hefi kvatt yöur til fundar til
að ræða um nýtt mál með undar-
legu nafni. Það er kaUaö af
sumum mönnum hin Gailo-is-
lenska question. Máliö er þó nýtt
einungis I upptekt þvi það er
gamalt i tildrögum. Það hefir
verið að skapast og dafna og þró-
ast nú I tuttugu og sex ár i
upphafi var það lítilfjörlegt
fiskimál, sem fór bróðum að
vaxa eins og ormurinn á
gullinu f Lagarfljóti:
Svo er sagt að ormurinn var i
fyrstu snigill svo litill og saklaus
aö vel mætti hans geyma i
franskri bonbons eskju með
Utlum gullhring, en þá var honum
kastað i lækjarsprænu með
fingurgtUlinu og fór þá aUt aö
vaxa, ormur og gull og lögur, og
likt hefir farið um GaUo-islenska
máliö.
1 fyrstu var það litiö og lét litið
á sér bera og mátti þaö þá vel
geyma I fáeinum frönskum fiski-
skútum sem tóku þorska við
strendur tslands. En bráöum
jukust við máUð guU og gjafir og
þá fóraUt að vaxa; máliö sjálft —
það er ormurinn — og guUiö og
flytjendur málsins sem eru þess
vehiculum eða lögur.
Þeir voru I fyrstu auvirðilegir
fiskimenn, þá lærðir menn og
spekingar og á hinum siðustu
timum stórhöfðingjar. Og nú er
ormur þessi hinn gallóislenski
orðinn svo mikUl aö það undrum
gegnir. Hann leggst um land allt
og smeygir sér inn i aUa f jörðu og
mikil ógn stendur mér af augum
hans. Og svo er hann með miklu
tröllmagni aö hann likist þvi
kvikindi sem BasUiens heitir og
þegar honum veröur litið á suma
menn, svo tætir hann þá tU sin
með augnaráöi svo þeir vilja
hlaupa i hvoft honum aö hann
gleypi þá. Og bráðum viU hann
bregðast I arnarliki og fljúga Ut
úr Dýrafirði eða önundarfiröi
yfir öll veraldarhöf og felmtra
aUa sjóferðarmenn enþó mest þá
sem bestan eiga skipakost og
mestan. . ,
Svona er nú mál með vexti. Ég
hefi i fáum oröum leitast við að
skýra GaUó-Islenska málið með
sannsögulli allegoriu.
Hér eru viöstaddir nokkrir
menn sem muna eins vel og ég
hvernin málið byrjaöi og óx.
Fyrst, um áriö 1830, fórufrönsk
fiskiskip ta Islands og tóku fisk og
var sá meiriog betri en þeir höfðu
áður séð. A þessu bar i fyrstu litið
þvi vart hygg ég þeir hafi komið I
land eður haft samgöngur eöa
viðræður við landsbúa á hinum
fyrstu árum og það hygg ég að
engar sögur hafi far» af þeim
„Vart
gátu þó
aðrir
menn séð
móti
hverjum
háska
vernda
skyldi”
Þorleifur Repp (1794—1857):
Sérkennilegur sniilingur.
RϚa sem
Þorleiftír Repp
flutti á fundi
íslendinga í
Kaupmannahöfn
1856 um beiöni
Frakka um
flotastöö
i Dýrafiröi
fiskiferðum nema i enskum
tiðindablöðum.
En bráöum jókst fiskiskipa-
fjöldinn og þá kallaöi LoðvUc
Filippus þaö nauösynlegt að
senda með fiskimönnum herskip
þeim tU verndar en vart gátu þó
aðrir menn séö móti hverjum
háska vernda skyldi. En svo fór
hér sem oftar að þeir sem vilja
seilast til valda þykjast æ vera i
háska staddir og þarfnast
verndar.
En herskipin frönsku voru þó
ekki iöjulaus. Þau fóru i kringum
landiö og kynntu sér höfða ogfirði
og sjávarmerki, mældu djúp og
vegalengdir og gjöröu sér hydro-
graphiskkort.Núfóruþeir heldur
aö tiðka samgöngur við lands-
fólkið og vingast við það og bjóða
þeim Ut á skip sin og var þeim
auðvelt aö sýna landslýönum
miklu rausnarlegri gestrisni en
landsbúar gátu á móti sýnt.
Allt fór, sém von var, vel i
þeirra viöskiptum oggekk svo i 10
ár. Þá var oröið mál aö kynna sér
beturlandiö sjálftogsendi Loövik
konungur þá valda vUdarmenn
slna til tslands þess erindis aö
þeir skyldu kynna sér landslag og
landskostu landsbúa og þeirra
siðferöi og ástand allt og gnægtir
og nauðsynjar og náttúrurlkin ÖU.
I þeirri ferð voru fræðimenn og
visindamenn, læknar og
uppdráttarmenn og málarar.
Þeir leiddu I ljós. fyrir alþýðu
heims árangur siniiar iðnar og
eftirtektar i störu bílætaverki
sem út kom i Parfc um veturinn
eftir.
Páll Gaimard var fyrirliði
sendimahna, ástsæll maður og
bliður I viömótiog Vél að sér gjörr
um marga hluti. Hamvflutti til
Islánds stórgj^áfr í bókum frá'
Loðviki konungi' en sérhvaö það
sem Frakkar þurftu af
Islendingum að þiggja, hvort sem
var I störfum eöaánnarri þjónkan
þá var allt ráUsnarlega borgað.
A heimleiðinni kom Gaimard til
Hafnar og stefndi þá þegár þeim
Islendingum er hérvorutíl sin og
ræddi margt viö þá uhi álít ástand
Islands en það vildi hann sýna aö
orð hans væru ekki ræða tóm.
Honum hafði veriö sagt að
nauðsyn bæri til að stofna presta-
skóla á tslandi. „Hann skulu þér
fá”, sagði PáU Gaimard og fór
hann næsta dag á fund Kristjáns
konungs og brýndi það mál fyrir
honum. Kóngur tók hans máli vel
og útgaf Mthi síðar Tilskipun um
stiftun Islenska Prestaskólans.
Gaimard bauð ungmennum á
Islandi til Parisarborgar. Þar
skyldi Loðvik konungur annast
um þeirra uppfræðing viö
Háskólann. Einn eða tveir hag-
nýttu sér þetta tilboö og gerðust
miklir menntamenn hjá
Frökkum.
Miklu voru Frakkar nær sínu
aðal augnamiöi en áður eftir
þessa ferð.
Þeir þóttust hafa fundið land
sem mannkyni hafði verið hingað
tU allókunnugt — land sem hefði
eðU og efni og hæfUeik til margs
en væri i öllum hlutum vanrækt
og hvaö viðveik algjörtfri og full-
oröinni civUization þá virtist það
vera res nullins. Landslýðurinn
var þó greindur, eftirtektar-
samur og viðtalsgóður og þetur
menntaður en hver annar lands-
almúgi sem Frakkar þekktu.
kastaði sér út um glugga I Napoli.
Sigurður Slvertsen, faðir Guð-
mundar, var ákaflega hrifinn af
Gaimard og sklrði yngsta son
sinn Pál, eftir honum. Gaimard
ætlaði að koma honum til mennta,
en ekkertvárð úr því, þvl aö Páll
Slvertsen dó ungur.
Ritsnillingurinn l>or-
leifur Repp
Þorleifur Repp, sá sem flutti
ræðuna I hófinu tU heiöurs Páli
Gaimard, var Amesingur og
kenndi sig við Hreppana. Hann er
einhver mesti ritsnillingur sem
við höfum átt og ritstýrði m.a.
tveimur blöðum I Kaupmanna-
höfn, Dagen og Tiden. Honum var
fátt mannlegt óviðkomandi og
barðist m.a. fyrir þvi aö koma á
vatnsveitu I Kaupmannahöfn af
heilbrigðisástæðum, en sliku
fyrirtæki haföi hann kynnst i
Edinborg. Einnig fékk hann kon-
ung tU að leggja péninga i silki-
ormarækt.
Frægúr er atburðurinn þegar
doktorsvörn Þorleifs fór út um
þúfur,en hann hataði Dani,og um
danskar bækur sagði hann m.a.:
„Aldrei hefur nokkur maður
nokkru sinni i nokkru landi haft
nokkurt gagn af nokkurri danskri
bók”.
Fyrsti islenski sósialist-
inn?
Margt bendir tU þess að Þor-
leifur Repp sé einn fyrsti is-
lenskra manna tengdur umræö-
um um sósialisma, þvi að Jón
Sigurðsson forseti segir i bréfi
sem hann skrifaði sr. Þorgeiri
Guömundssyni i Glólundi út af
þjóöfundinum 1851: „Almennt er
hér talið aö Island hafi verið lýst
lýðveldi, auövitað sóslalistiskt
og demokratiskt.að Repp sé kjör-
inn konungur”.En margur mátti
nú þola að vera oröaöur við rót-
tækar stefnur. Brynjólfur Péturs-
son skrifar Grimi Thomsen
skömmu áður: Hefuröu séö Dick-
ens? Hrósar siðan ritverkum
hans en spyr svo: Asaka þeir
Engelskir hann ekki um
kommúnisma?
Skynjaði raunverulegan
tilgang Frakka
Þó að Þorleifur lofaöi Frakka I
hófinu 1839,kom seinna I ljós aö
hann var svo mikill póUtikus að
hann skynjaði hinn raunverulega
tilgang hjá Frökkum. Þegar þeir
sóttu um aðstöðu til fiskverkunar
á Dýrafirði flutti hann frábæra
ræðu (sjá hér á slöunni) gegn til-
mælum Frakka á fundi tslend-
inga I Kaupmannahöfn.
Þorleifur var svo merkilegur
maður að mér finnst að Lands-
bókasafniö ætti að eiga ljósrit af
blööunum Dagen og Tiden sem
hann ritstýrötef ekki er hægt aö
fá þau i frumriti.
Að sjálfsögðu er hér stiklað á
stóru, segir Pétur að lokum, og
margt í pokahorninu sem ég vil
ekki að svo stöddu segja frá.
—GFr