Þjóðviljinn - 11.05.1980, Blaðsíða 12

12 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 11. mai 1980
Sunnudagur 11. mal 1980 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 13
talsveröir. En menn voru fljótir
aö gripa upp orö og orö, einkum
yngri menn. Sumir fengu sér tima
i ensku. tslensk-ensk samtalsbók
kom fljótlega út og hjálpaöi mikiö
tu.
Ég kynntist einum þrem Bret-
um sem læröu þó nokkuö i
islensku. Einn fékk sér tima,
hann var óbreyttur hermaöur. Ef
maöur þarf aö vera hérna, þá
þarf maöur aö skUja fólkiö, sagöi
hann. Hann baö okkur oft aö leiö-
rétta sig og var áhugasamur.
Þaö tókst alloft kunningsskapur
milli manna af þessum tveimur
þjóöum. Þaö var ekki nándar
nærri alltaf aö Bretar væru endi-
lega aö skoöa kvenfólk ef þeir
komu f heimahús. Menn voru
blátt áfram aö heilsa upp á kunn-
ingjana.
Svarthvítur
draugur!
En ég man eftir atviki sem er
bæöi tengt hræöslu kvenna viö
hermennina og svo þeirri hjátrfl
sem útbreidd var meöal Bret-
anna. Ég átti heima viö Nýbýla-
veg eins og ég sagöi áöan. Þar hjá
var braggahverfi fyrir ofan Sæból
og svo annaö inn viö Blesugróf og
nokkur samgangur á milli. Á
kvöldin voru dátar á ferli og þá I
stelpusnatti. Konum var ákaflega
illa viö þetta. Svo skeöur þaö eitt
kvöld þegar komiö var fram I
október, aö ég er kominn heim og
sestur viö aö hlýöa krökkunum
mlnum yfir. Þá er bariö hart aö
dyrum. Ég fer fram og opna
huröina, standa þá þrir Bretar
útifyrir og ætla aö ryöjast inn. Ég
kæröi mig ekkert um þaö. Þeir
voru mjög flumósa og hrópuöu:
Ghost, ghost! Ég áttaöi mig ekki
strax á hvaö þeir voru aö fara,
en mundi svo aö þetta var
eitthvaö I sambandi viö drauga.
Ég fór eitthvaö aö taka undir viö
þá, og spuröi hvar þeir heföu séö
ghost. Þeir bentu niöur á veg og
voru lafhræddir, þrýstu sér upp
aö mér og húsinu og sögöu: Black
and white ghost.
Þeir ætluöu austur í Blesugróf,
þaö skildi ég. En rétt I þvi kemur
hvlt flygsa fyrir húshorniö og
reka hermennirnir upp mikiö óp,
þetta var draugurinn. Aö visu
mátti ekki milli sjá, hvort
Bretarnir voru hræddari en
draugsi sjálfur og tók hann stökk
niöur á veg og vestur eftir.
Þeir voru mjög hræddir, en ég
sagöist mundu fylgja þeim áleiö-
is? draugurinn, sagöi ég, gerir
ykkur ekkert ef ég er meö.
Þeir þáöu þaö.
Gátan leyst
Þeir fóru nú aö jafna sig á
göngunni og spuröu mig hvort
nokkrir fleiri draugar væru þarna
á kreiki. Ég var ekki frá þvl, aö
einn lítill skratti léti á sér bæra
ööru hvoru og væri eins og eldur
logaöi I glyrnunum á honum. Viö
göngum svona áfram, austur
Alfabrekkur og sjáum heim á býl-
iö Grænahliö. Þeir spuröu hvort
ekki væru stelpur þar. Ég taldi
þaö af og frá, hinsvegar væru þar
þrjár kýr I fjðsi. Ja, svei, sögöu
þeir. Þegar viö vorum svo komnir
austur á brekkubrún vlsaöi ég
þeim veginn áfram og sagöist
ekki fara lengra. Þeir þökkuöu
fyrir og fór vel á meö okkur.
Þeir voru komnir skamman
spöl frá mér, loft var skýjaö,
tunglskin og bjart til jaröar. Þá
kemur út úr myrkrinu karl einn
litill, sem haföi veriö i kindasnatti
og heilsar mér, hann gekk meö
gleraugu. Þá heyri ég Bretana
reka upp óp og hlaupa af staö —
llklega hafa þeir séö karlinn llta
upp á mig og hefur þá glapmaö I
gleraugun og hefur þeim þótt
þetta hæpinn vegfarandi eins og
á stóö.
Morguninn eftir hitti ég á Ný-
býlaveginum mann sem ég
þekkti, hann átti svarta tlk. Þeg-
ar viö vorum búnir aö tala um
veöriö þá segi ég sisóna:
— Heyröu, til hvurs varst þú aö
klæöa tikina þina i hvlta skyrtu?
— Ha, segir hann, veist þú eitt-
hvaö um þaö?
Ég sagöi sem var.
— Þaö var mátulegt á helvltin,
sagöi hann.
Eftir þetta uröum viö ekki varir
viö kvöldráp á hermönnum langa
hríö. Draugarnir höföu séö fyrir
þvi. Kvenfólkiö þurfti ekki aö
hræöast 1 bili, þaö haföist þó.
AB skráöi
Bretar höfðu þad umfram
Bandarfkjamennina
„Þegar bretar gengu hér á land
var ég kennari viö Austurbæjar-
skólann I Reykjavik. Viö vorum
aö vinna i prófi aö morgni 10. mai
þegar þaö fór aö kvisast út aö her
heföi gengiö á land um nóttina.
Fréttin flaug eins og eldur I sinu
um bæinn og fyrst vissu menn
ekki hvort þetta væru bretar eöa
þjóöverjar. Ég fór niöur i bæ og
hitti séra Sigurö Einarsson, en
hann haföi þá nýlega flutt erindi I
útvarpiö gegn nasismanum.
„Mér létti þegar ég frétti aö þetta
væru bretar”, sagöi Siguröur viö
mig.
Bretarnir tóku þýska sendiráö-
iö i Túngötu 18, simstööina og siö-
an ýmsar fleiri byggingar. Bær-
inn var tekinn úr simasambandi
og huröin brotin upp meö öxi,
þar sem útvarpiö var til húsa og
slmstööin. Bretarnir komu svo til
okkar upp I Austurbæjarskóla i 3
bilum og foringi þeirra baö um aö
fá aö tala viö skólastjórann. Sig-
uröur Thorlacius skólastjóri kom
út og tilkynntu þeir honum aö þeir
vildu fá aö taka skólann undir
sina menn. Siguröur kvaö þaö
ekki hægt og baö um aö fá aö tala
viö borgarstjórann Pétur
Halldórsson. Fékk hann þaö og
svaraöi Pétur: „Viö leyfum þetta
ekki, en þaö þýöir ekki aö mót-
mæla, þvi þeir taka húsiö hvort
sem er.”. Og þaö geröur þeir.
„Hvar getum viö látin kolin”
spuröi foringinn.
„Hér þarf engin kol”, svaraöi
Siguröur. „Hér er allt hitaö meö
hveravatni.”
„Slikt er hvergi I breska heims-
veldinu”, svaraöi foringinn hissa,
en þá var nýbúiö aö leggja hita-
veitu I skólann, auk Land-
spltalans og 56 húsa I bænum.
Skólahald leystist aö sjálfsögöu
upp, kennarar fóru heim til
foreldra barnanna og könnuöu
hvort foreldrar vildu aö börnun-
um yröi komiö fyrir I sveit, en
reynt var aö koma sem flestum
börnum út úr bænum vegna inn-
rásarhættunnar. Þá var einnig
pakkaö niöur skjölum og verö-
mætum úr Landsbókasafni og
Þjóöskjalasafni og fóru 12 bil-
hlöss aö Flúöum.”.
„Kom hernám breta íslending-
um mjög á óvart?”
„Nei, þaö held ég aö varla sé
hægt aö segja, þvi mánuöi áöur,
11. april.voru Danmörk og Noreg-
ur hernumin. Fóru þá aö berast
fregnir um aö Island væri næst.
Breska konsúlatiö skrifaöi
islensku rlkisstjórninni og baö
um aö fá aö setja hér her á land,
en rikisstjórnin svaraöi þvi til aö
hún gæti ekki fallist á þaö, þar
sem lsland væri hlutlaust land.
Hinsvegar fékk ég staöfest aö
talsmanni Islensku rikisstjórnar-
innar heföi veriö faliö aö láta þaö
fylgja óformlega meö svari
stjórnarinnar aö hún vissi aö
breski herinn væri ekki langt und-
an. Þarna tel ég aö hún hafi veriö
aö gefa I skyn aö bretar væru ekki
óvelkomnir og varö slöar mikiö
fjaörafok út af þeim ummælum I
bók minni.
Snæbjörn Jónsson svaraöi mér
og stefndi siöar, en Hermann
Jónasson haföi sýnt mér skjöl
sem staöfestu aö þetta var rétt.
Uröu út af þessu og ööru nokkur
blaöaskrif eftir strlöiö, ég gagn-
stefndi Snæbirni og fór svo aö lok-
um aö viö vorum báöir dæmdir I
500 króna sekt fyrir meiöyröi.
Þetta voru talsveröir peningar i
þá daga, en aldrei hef ég veriö
rukkaöur um þaö fé.”
„Hvaö meö þjóöverja hér á
landi, — voru þeir viöbúnir
komu breta?”
„Nóttina sem bretarnir gengu á
land var vakaö bæöi I breska og
þýska sendiráöinu hér. Bretarnir
héldu skirnarveislu til aö hafa
ástæöu til aö vaka og þýski ræöis-
maöurinn haföi einnig einhvern
pata af þessu, þvl þegar bretar
komu til hans um nóttina höföu
kona hans og dóttir boriö ýmis
skjöi fram 1 baökeriö og kveikt i.
Ræöismaöurinn, dr. Gerlach,
fékk aö fara fram á gang þar sem
hann sótti skammbyssu I vasa
sinn en bretar afvopnuöu hann
strax og handtóku ásamt fjöl-
skyldu. Var merki Hitlers-Þýska-
lands tekiö af húsveggnum aö
Túngötu 18 og daginn eftir hófu
breskir hermenn rannsókn á
ræöismannsbústaönum og þv!
sem þar var aö finna.”
„Haföir þú einhver persónuleg
afskipti af bretunum?”
40
ár f rá
upphafi
Frá bækistöö Breta hjá Landakoti. Hermenn meö gasgrlmur.
Ctieldhús fyrir framan bækistöö breska hersins viö Landakot.
Aöfaranótt 28. febrúar 1941 geröi ofsarok og tvö skip er lágu á höfninni rak á land I Rauöarárvik.
Annaö var danskt, en sigldi i þjónustu Breta, „Sonja Mærsk”, en hittfrá Portúgal, „Ourem”.
safna aö mér efni áöur en
bretarnir fóru en eftir þvi sem á
leiö varö erfiöara og erfiöara aö
fá fólk til aö tala um þennan tlma.
Hermann Jónasson sagöi mér
margt sem geröist á þessu tima-
bili. M.a. var hér breskur ihalds-
þingmaöur, eins konar fréttarit-
ari breta, sem kæröi Islenska
blaöamenn fyrir aö segja frá
kvennafari breta hér á landi.
Hermann skrifaöi breska
utanrlkisráöuneytinu vegna
manns þessa og baö um aö hann
ætti ekki fleiri göngur I stjórnar-
ráöiö, enda haföi Hermann sjálf-
ur oröiö vitni aö ástandinu eins og
aörir. Breti þessi var slöan lækk-
aöur I tign og sendur heim.”
„Var mikiö um aö menn vildu
leyna eöa gleyma þvl sem geröist
á þessum árum?”
„Já, ég lenti I ýmsum vandræö-
um þegar ég fór aö grafast fyrir
um stúlkur sem höföu veriö I
ástandinu, eins og þaö var kallaö.
Þaö var skipuö sérstök nefnd til
aö kanna siöferöi þjóöarinnar
meöan bretar voru hér, og þess
var krafist aö lögreglan tæki I
taumana. Þann 30. júli 1940 sagöi
lögreglustjóri opinberlega aö lög-
reglan áliti þaö ekki verkefni sitt
aö skipta sér af fulltlöa kvenfólki,
en reynt var aö hafa eftirlit meö
stúlkum undir 16 ára aldri, þótt
þaö gengi misjafnlega. Þetta
keyröi þó um þverbak þegar
bandarikjamennirnir komu, þvi
þeir áttu meiri peninga og voru
finni I tauinu en bretarnir.”
„En tslendingar hafa haft lítil
opinber samskipti viö bresku her-
mennina?”
„Já, en þó þótti mér þaö mikil
hneisa aö tþróttasamband Islands
opnaöi kynningarsamband viö
bresku hermennina meö þvi aö
láta þá keppa viö islendinga 1
ýmsum iþróttum. Vitanlega
sigraöi Island breska heimsveldiö
I þessum greinum, en þarna var
opnaö fyrir kunningsskap inn á
Islensk heimili, sem ég taldi
óviöeigandi ”, sagöi Gunnar aö
lokum.
—þs
Amerlskar herflugvélar á Reykjavflcurflugvelli
Breskir tundurspillar og eitt breskt farþegaskip á ytri höfninni I Reykjavik 6. aprfl 1941.1 forsýn er sveitabýliö Rauöará sem Vilhjálmur Bjarnason geröi
aö stórbýli á fyrri hluta aldarinnar. Lengst til vinstri má sjá portúgalska skipiö Ourem strandaö I f jörunni.
„Nei, þaö get ég ekki sagt, en
ég átti ákaflega erfitt meö aö
sætta mig viö veru þeirra hér.
Einu sinni kæröi ég breta þó fyrir
aö hafa skotiö yfir höföinu á mér
og fleiri Islendingum og þeir báö-
ust afsökunar, en ég er þannig
geröur aö ég mun aldrei geta sætt
mig viö erlenda hermenn á
lslandi.”
„Helduröu aö þetta hafi veriö
afstaöa Islendinga almennt?”
„Já, aö minnsta kosti til aö
byrja meö. Fólk tók þeim meö
fálæti, en ekki fjandskap. Þaö
sem geröi þaö aö verkum,aö fólk
sætti sig smátt og smátt viö her-
mennina, var hin mikla vinna
sem þeir færöu landsmönnum.
Um þetta leyti var glfurlegt at-
vinnnuleysi á landinu. Heims-
kreppan, sem átti upptök sln I
Bandarlkjunum, var I algleym-
ingi og þaö var ákaflega erfitt aö
fá vinnu hér á landi. Þessi ára-
tugur heimskreppunnar á milli
1930 og 1940 var hinsvegar ein-
hver mesti félagsmálaáratugur
aldarinnar. Þá voru stofnuö 20-30
verkalýösfélög og fyrsta íslenska
rithöfundafélagiö, „Félag bylt-
ingasinnaöra rithöfunda,” sem
stofnaö var á 100 ára afmæli
Fjölnis 1935.
Auk bretavinnunnar, sem
fjöldamargir Islendingar tóku
þátt I, stuöluöu bretar aö aukinni
fisksölu Islendinga erlendis og
allt átti þetta sinn þátt I aö gera
veru þeirra þolanlegri fyrir
Bretarnir voru hér I rúmt ár, en Tundurdufl á Hafnarbakkanum I Reykjavik
þá voru bandarlkjamenn kommr
vegna samninga þessara stór-
þjóöa og samtals voru hér 68 þús-
und hermenn á meöan Ibúar
Reykjavlkur voru aöeins 38 þús-
und. Menn samþykktu komu
bandarikjamanna meira eöa
minna nauöugir. Fræg er setning
Siguröar Hliöar á þingi: „Þaö
þýöir vlst ekki annaö, þvl hnlfur-
inn er á barka okkar”. Þetta átti
eftir aö vera afdrifarlkt fyrir okk-
ur Islendinga eins og öllum er
kunnugt um, þvl þegar Atlants-
hafsbandalagiö var stofnaö fengu
bandarlkjamenn samning um aö
fá aö hafa hér her I nafni NATO
og framhaldiö þekkja allir.”
„Hvenær byrjar þú aö safna
heimildum um þessa atburöi?”
landsmenn. Þaö er ekki hægt aö
segja aö bretar hafi á nokkurn
hátt komiö illa fram viö Islend-
inga miöaö viö þaö ástand sem
rikti á striösárunum og I aöalat-
riöum fóru samskipti þeirra viö
islendinga vel fram.”
„Hvaöa afleiöingar telur þú aö
hernám breta hafi haft fyrir
Islendinga?”
„Fyrir utan þær persónulegu
afleiöingar, sem samskipti hers-
ins viö margt Islenskt kvenfólk
höföu, þá tel ég aö bandaríski her-
inn heföi aldrei fengiö aö setjast
hér aö heföu bretar ekki veriö hér
fyrir. Þótt ófrelsi og þvingun hafi
hvllt yfir landinu á meöan bretar
voru hér, þá stóöu þeir þó viö sln
loforö og fóru, en þaö er meira en
hægt er aö segja um bandarikja-
menn.
Rætt við Gunnar M. Magnúss, rithöfund, sem manna mest hefur ritað um hernámið
„Ég var ritstjóri útvarpstlö-
inda ásamt Jóni úr Vör 1941 þegar
Hitler sneri sér frá bretum aö
rússum. Þá var ákveöiö aö skrifa
sögu styrjaldarinnar og tók
Sverrir Kristjánsson sagn-
fræöingur aö sér þaö erlenda, en
ég innlent. Ég var byrjaöur aö
Gort lávaröur — hinn heimsfrægi hershöföingi Breta — steig á land hér hinn
15. október 1940 og geröi liöskönnun. Koma hans vakti mikla athygli, hann
skammaöi breska herlibiö fyrir aö hafa dreift bröggum út um alla boíg, og um
hann voru ófáar visur.enda nafniö kjöriö sem rlmorö.
Gunnar M. Magnúss blaöar I bók sinni, Virkiö I noröri.
— Ljósm. Gel.
Einn þeirra islendinga, sem hvaö mest hafa
kynnt sér og ritað um hernám breta á Islandi,
er Gunnar M. Magnúss rithöfundur. Bók hans
„Virkið í norðri” er ýtarleg heimild um þetta
timabil, sem einstakt er i sögu landsins. í til-
efni þess að nú eru 40 ár frá breska hernáminu,
hittum við Gunnar M. Magnúss að máli og
spjöliuðum við hann um hernámiö, aðdrag-
anda þess og afleiðingar.