Þjóðviljinn - 19.06.1980, Qupperneq 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 19. júni 1980
Runólfur Björnsson:
Hlutleysis ■ og
sjálfstæðisstefnan
Natósinnar hafa jafnan reynt
aö rökstyöja og réttlæta uppgjöf
hlutleysisstefnunar frá 1918 og
„herverndarpólitik” sina meö
breyttum timum. Hlutleysis-
stefnan hafi þótt næg friðtrygg-
ing fyrir landið 1918, en heims-
styrjöldin siðar hafi afsannað
það. Núverandi utanrikisráö-
herra orðar þetta þannig i
skyrslu til Alþingis: „Við ís-
lendingar urðum stofnaðilar að
þessum samtökum (þ.e. Nató),
enda töldu fulltrúar mikils
meiri hluta þjóðarinnar atburði
siöari heimsstyrjaldarinnar
hafa sýnt og sannaö svo ekki
yröi villst að hlutleysisstefnan
frá 1918 dygði ekki til að
tryggja öryggi þjóðarinnar.” —
Timinn 3. mal.
Að „örygginu” sem felst I þvi
aö vera I hernaðarbandalagi og
undir „hervernd” verður vikiö
siöar.
Það er rétt að hlutleysisyfir-
lýsing er ekki trygging gegn
yfirgangi stórvelda i striði,
fremur en lög eru trygging fyrir
þvi að engin afbrot séu framin.
Enginn þarf að ætla forvigis-
mönnum hlutleysisstefnunnar
1918 slikan barnaskap. Þeir
höfðu nýlega orðið vitni aö þvi
að hlutleysi Belgiu var brotið,
sem þó var tryggt i bak og fyrir
með undirskriftum stórveld-
anna. Og þeir höfðu orðið aö
þola það þegjandi að Bretar
sendu hingað fulltrúa sinn sem
tók sér alræðisvald i viðskipta-
málum Islendinga, fjarskiptum
og fréttaflutningi að svo miklu
leyti sem hann taldi henta
breskum hagsmunum, auðvitað
með breska flotann að bak-
hjarli. 1 siðari heimsstyrjöldinni
var flotinn ekki einhlitur lengur.
Flugið var komið til sögunnar i
hertækninni. Bretar hernámu
ísland 1940.
I styrjöld milli stórvelda ræð-
ur herfræöileg nauðsyn öllu en
rétturinn engu ef svo ber undir.
En var þá hlutleysisyfirlýs-
ingin'ófyrirsynju ger og er hlut-
leysisstefnan með öllu gildis-
laus nú á dögum?
Til þess að svara þvi veröur
aö rifja upp forsögu hlutleysis-
yfirlýsingarinnar og þýðingu
hennar fyrir Islenskt rikisfull-
veldi.
Þegar einveldi var aflétt i riki
Danakonungs þóttust íslending-
ar eiga kröfu til að vera einráðir
um löggjöf og stjórn sérmála
sinna, enda væri konungssam-
bandiö eina löglega sambandið
við Danmörku, þótt þeir létu sér
lynda að rikið væri eitt I fram-
kvæmd út á við. 1 öllum stjórn-
skipunarfrumvörpum 19. aldar
voru sérmálin tilgreind og bar
Dönum og Islendingum að lok-
um ekki mikið á milli hver
skyldu vera. Það sem á milli
bar var að dönsku tillögurnar
byggðu á grundvallarlögunum
dönsku, sem dönsk stjórnvöld
töldu gilda fyrir tsland. Alþingi
hratt öllum frumvörpum sem
visuðu til grundvallarlaganna,
mótmælti stöðulögunum svo-
nefndu, sem Danir settu ein-
hliða 1873. Með þessari seigu
langsýnu afstöðu varðveittu
fulltrúar þjóðarinnar réttar-
stöðu landsins og héldu opinni
leið til frekari sjálfstæöis-
krafna.
011 önnur mál en sérmálin,
svo sem utanrikismál og hermál,
voru i höndum Dana, óátalið af
Islendingum. Þaö voru dönsk
mál sem þeir virtust ekki láta
sig miklu skipta enn sem komiö
var. íslendingar þáðu aldrei
setu á rikisþingi Dana, sem
þeim stóð til boða.
Islendingar höfðu ekki góða
reynslu af danskri hervernd á
19. öld. Danir gátu ekki verndað
siglingar til íslands i
Napóleonsstyrjöldunum. Danir
voru I fjandmannaflokki Breta,
sem létu Islandsförin sigla til
breskra hafna sem herfang.
Landið var i svelti. Umboðs-
stjórn Danakonungs haröbann-
aði alla verslun við breska
kaupmenn.
Þá var það að Magnús Steph-
ensen dómstjóri tók upp á eigin
ábyrgö sjálfstæöa islenska hlut-
leysisstefnu i ófriðnum. Hann
var fartepptur i Danmörku og
Noregi og reyndi allt sem hann
gat til þess að bjarga löndum
sinu m frá neyð og hungurdauða.
Hann lagði til við dönsku stjórn-
ina að Islendingum væri heimil-
uð verslun við Breta meðan á
ófriðnum stóð. Þvi var ekki
svarað. Hóf hann þá á eigin
ábyrgð samninga við Breta-
stjórn um aö leysa tslandsförin
úr haldi og ráða skip i Noregi til
Islandssiglinga og varð vel
ágengt. Heim kominn lét hann
óátalda verslun við breska
kaupmenn sem hingað sigldu,
samkvæmt samningum sem
breskir herskipaforingjar höfðu
neytt upp á umboðsmenn Dana-
stjórnar.
Fyrir hina stórviturlegu og
þjóðhollu framkomu sina á tim-
um Napóleónsstyrjaldanna og
Jörgensensbyltingarinnar hlaut
Magnús Stephensen ævilanga
ónáö einvaldsins danska, Frið-
riks sjötta.og afrek hans hafa
meira aö segja enn i dag ekki
verið metin að verðleikum af
löndum hans.
Nálega hið eina sem tslend-
ingar höfðu af danskri „her-
vernd” að segja á 19. öld voru
ógnanir i sinn eiginn garð.
Danir fylktu herliði framan viö
þjóðfundarstaðinn 1851. Þeir
sendu herflokk til að handtaka
óþægan smábónda um miðja
öldina. Þeir höfðu herskip til
reiðu á tsafjaröarpolli ef til
óeiröa kæmi vegna ofsókna full-
trúa danska valdsins, Magnúsar
landshöfðingja, gegn Skúla
Thoroddsen. Þetta er allt og
sumt að frátekinni mjög slæ-
legri landhelgisgæslu gegn
breskum og erlendum togurum
þegar leið að aldarlokum.
Islenskir sjálfstæöismenn 19.
aldar vildu ekkert af danskri
(erlendri) hervernd vita og eng-
an hlut eiga aö. Þegar barist var
fyrir verslunarfrelsi fyrir allar
þjóöir var hættan af siglingum
ofbeldismanna og ræningja not-
uð sem mótrök. Svar aðalfor-
vigismanns verslunarfrelsisins,
Jóns Sigurössonar,var að lands-
menn skyldu mynda vopnaöar
sveitir sér i lagi við aðalhafnir
svo landið „væri ekki uppnæmt
fyrir einni hleypiskútu eða fá-
einum vopnuðum bófum”. Hver
maöur sér i hendi sér aö hér er
stefnt aö löggæslu en ekki þátt-
töku I styrjöld þjóða milli. Til-
laga Jóns Sigurðssonar er ber-
sýnilega fram komin til þess að
forðast erlend (dönsk) herskap-
arumsvif i landinu. Þó hafa
þessi orð Jóns Sigurðssonar
hvað eftir annað verið notuð af
leyndum og ljósum CIA-agent-
um og pólitiskum sögufölsurum
sem sönnun þess að Jón
Sigurðsson og samherjar hans
mundu nú á tímum hafa verið
hlyntir Natóaðild og hersetu.
Hermálin komast fyrst á dag-
skrá islenskra stjórnmála meö
millilandafrumvarpinu 1908
(uppkastinu). Þá voru I fyrsta
sinn i sliku frumvarpi rikismál-
efni Danmerkurrlkis sameigin-
leg ger fyrir bæði löndin. Sam-
eiginlegu málin 10 að tölu voru
talin upp, öll önnur en þau voru
sérmál islendinga. Sum þessara
sameiginlegu mála voru óupp-
segjanleg, svo sem hermál og
utanrikismál.
Andstæðingum uppkastsins
voru hermálin mestur þyrnir i
augum. Þeir skildu að með
sameiginlegum hermálum og
þar með utanrikismálum að
miklu leyti var ekki um neitt
raunverulegt sjálfstæði að tala.
Þetta var ein aðalröksemdin
gegn uppkastinu. Um þaö votta
blaðaskrif og þingræöur frá
þessum árum. A þeirri stundu
sem þetta er skrifað hefur höf-
undur ekki annað við hendina til
að vitna i en bækling eftir Þor-
stein skáld Erlingsson um mál-
ið. Þar segir svo:
„Vér viljum ekki hafa her-
málin.Þau geta stefnt oss I tvö-
faldan voða. Þau geta flækt oss
inn I ófrið og neytt oss sjálfa lög-
legatil þess að selja bæði sjálfa
oss og land vort af hendi til sig-
urvegara. Núna getum vér mót-
mælt þessu þó Danir lentu i
ófriði, bæði sem vopnlaust land,
og riki, sem ekki getur átt i
ófriöi, og þó Danir viðurkenni
enn ekki rétt vorn, þá er hann
vafalaust nógur til þess, aö önn-
ur riki mættulöglega taka mót-
mæli vor til greina, en það mega
þau ekki, ef vér höfum gengiö að
þvi með samningi að eiga her I
félagi við Dani.”. Og Þorsteini
Erlingssyni eru ljós tengsl her-
mála og utanrikismála. „Og vér
getum ef til vill aldrei átt kröfu
tilutanrikismálanna,ef uppkast
þetta á aö gilda óbreytt um her-
málin”.
— Meðan um semur. Svar til
Jóns Jenssonar eftir Þorstein
Erlingsson. Reykjavik 1908.
(Leturbr. Þ.E.)
Fylgismenn uppkastsins
sögðu að hvert sjálfetætt riki
(fullvalda) yrði að hafa her og
flota til þess að verja hlutleysi
sitt og flagg. Það var almenn
skoðun á þeim tima. Islendingar
hefðu engin efni til þess (þeir
reiknuðu út að útgerð eins her-
skips sem þá tiökuöust gleypti
allar tekjur landssjóðs). Vegna
hermálanna fyrst og fremst yröi
tsland að vera i málefnasam-
bandi við Danmörku.
Lausn sjálfstæðismanna
(uppkastsandstæðinga) var sú,
aö I stað hervarna, erlendra eða
islenskra, skyldi leita friðtrygg-
ingar og lýsa yfir hlutleysi.
Þessi lausn var fyrst mótuð I
breytingatillögum Skúla
Thoroddsen við „uppkastiö”
1908. Sambandslagafrumvarp
þingmeirihlutans 1909 (sem
auðvitað var hafnað af Dönum)
byggöist á hlutleysisstefnunni.
Með sambandslagasamningn-
um 1918 var hlutleysisstefnan
nær einróma samþykkt, viöur-
kennd af Dönum og sætti engum
mótmælum af nokkurra hálfu.
Hlutleysisstefnan var horn-
steinn islensks rikisfullveldis. A
grundvelli hennar var einsætt
að mótmæla hverskonar
hernaðarofbeldi og ihlutun, eins
og gert var 1940. Með hlutleysis-
yfirlýsingunni var rétturinn til
mótmæla varöveittur. Forvigis-
mönnum Islenskrar sjálfstæðis-
baráttu frá 1851-1918 tókst að
sneiða hjá þvi að játast undir
dönsk grundvallarlög og varð-
veittu þar með forna réttarstöðu
landsins eins og þeir skildu
hana. Hlutleysisyfirlýsingin
gegndi sama hlutverki eftir
1918: Að vernda sjálfstæði og
friðhelgi islensks rikis.
Með Nató-aðild og „hervernd-
arsamningi” við Bandarikin
var hlutleysis- og friðarstefna
tslands þverbrotin. tslendingar
voru ofurseldir þeim tvöfalda
voða sem Þorsteinn Erlingsson
lýsti 1908. Ekkert bakar smá-
þjóð meira öryggisleysi og rétt-
leysi en að verða sjálfkrafa
styrjaldaraðili hvenær sem
yfirgangssamt herveldi telur
sér henta, eöa jafnvel fyrir af-
glöp einhvers taugaveiklaðs
bjálfa eöa bilun I viðvörunar-
kerfi. Um hina hlið voðans, af-
leiðingarnar i bráð og lengd,
verður engu spáð. En striös-
þátttöku, þó aö hún sé ekki
önnur en að lána landið fyrir
vighreiður og vigvöll, fylgja tvi-
mælalaust ýmis áföll, manntjón
og eignatjón. Það er áhætta sem
er viljandi tekin af þeim, sem
ráða fyrir landi og lýð. Það er
sjálfekaparvfti sem verður að
þola bótalaust.
Runólfur Björnsson.
Veljum
VIGDÍSI
’ ms
skrifstofa VIGDÍSAR
FINNBOGADÓTTUR
Laugavegi17 s:26114-26590
utankjörstaðasími 26774
Landsb
Islands.
Avis
anareiknjS
5025
íbúð óskast M
Mæðgur með dreng i Laugarlækjarskóla
óska eftir 3ja herbergja kjallaraibúð eða
jarðhæð við Laugarnesveginn eða i hverf-
inu, i Teigunum eða Kleppsholti.
Einhver fyrirframgreiðsla. — Erum á
götunni.
Simi: 83572.
Húsráðendur athugið!
Höfum á skrá f jölda fólks sem
vantar þak yflr höfuðið. •
j ■ *# '
Leigjendasamtökin Bókhlöðustig 7
Opið: Kl. 15-18 alla virka daga, simi: 27609
Síminn er 81333
DIOÐVIUINN Siðumúla 6 §^81333.