Þjóðviljinn - 12.12.1981, Side 6

Þjóðviljinn - 12.12.1981, Side 6
6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 12.— 13. desember 1981 bókmenntir Svartigaldur afhjúpaður í Moskvuborg Mikhail Búlgakof: Meistarinn og Margarita. Ingibjörg Haraldsdóttir þýddi. Árni Bergmann skrifar formála. Mál og menning 1981. Þaö er vissulega ofætlun vesöl- um gagnrýnanda aö skrifa strax fyrir jól frambærilegan ritdóm um stórverk rússneska skáldsins Mikhails Búlgakofs um meistar- ann og Margaritu. Svo löng er sagan og gifurlega margslungin aö sennilega veröur hun seint fulllesin. 1 upphafibokarsitja tveir menn á tali við Patríarkatjamir i Moskvu um þaö hvort Jesús frá Nasaret hafi veriö til eöa ekki. Ekiri maðurinn er ritstjóri bók- menntatimarits, valdamikill maður i bókmenntastofnuninni, og heldur þvi fram að Jesús sé goðsagan einber. Yngri maðurinn er hins vegar skáld og hefur ort niðkvæöi um Jesú en þar sem hann þó stigur fram sem bráðlif- andi persóna, eldri manninum til mikils ama. bað er nokkurn veg- inn augljóst að kvæðið verður ekki birt i timaritinu. En þegar þeir eru að þrasa um þetta kemur aövifandi ókunnugur maður, út- lendingur, sem hefur bæði áhuga og ákveðnar skoðanir á málinu. Ástæðan íyrir vissu hans um aö Jesús hafi verið til í raun og veru verður fljótlega ljós: Hann var viðstaddur samtal Jesú og Pila- tusar fyrir mörgum árum þegar sá siðarnefndi dæmdi hinn fyrr- nefnda til dauða. Máli sinu til sainunar segir ókunni maðurinn bókmenntamönnunum tveim frá yfirheyrslunum yfir Jesú, sem hér heitir Jesúa Ha-Notsri, mjög nákvæmlega og skilmerkilega. Eftir þetta gerast tvær sögur i Meistaranum og Margaritu, sag- an af ókunna manninum Woland og öllu þvi stórfaiglega og fárán- lega sem hann kemur til leiðar frá og með þessu vorkvöldi við Patriárkat jarnir, þvi hann er enginn annar en sjáifur djöfull- inn, og sagan af krossfestingu Jesúa Ha-Notsri og eftirmálum eftir dauða hans. Þær eru sagðar til skiptis og tekur þó saga Satans miklu meira rými og er augljós- lega aðalsagan þvi sögukaflar af Jesúa og Pilatusi eru leiddir inn sérstaklega hverju sinni eins og innskot. Sögurnar gerast báðar á þjakandi heitu vori sem er svo lif- andi lýst i sögunni að lesandi svitnar. Spurningin er hvort þær eiga fleira sameiginlegt en hit- ann. Vondur við vonda en góður við hina Satan virðist eiga tvö erindi til Moskvu, þótt hann geri ýmislegt aukreitis. Annað er að halda árs- hátið sina sem hann segist gera i hinum ýmsu stórborgum til skipt- is. Hitt erindið er að afhjúpa svartagaldur á kvöldsýningu i 'Fjölleikahúsinu. Sá svartigaldur sem hann afhjúparer svört sam- viska leikhúsgesta og ýmissa annarra borgarbúa. Karlar i áhrifastöðum i samfélaginu sem Satan þarf að eiga skiptivið reyn- ast engir þar sem þeir eru séðir. Þeir maka krókinn með leyfileg- um og óleyfilegum brögðum, sanka að sér peningum, misnota stöðu sina, halda framhjá konum sinum, svindla og pretta, þessir góðu borgarar. Ofan af öllu þessu flettir sá vondi með glæsibrag, okkur lesendum tii ómældrar gleði. Konurnar sem hann hittir hafa enga stöðu til að misnota, en þá flettir Satan ofan af þeim i ennþá bókstaflegri skilningi, sýn- irhvað þæreru ginnkeyptar fyrir glysi og tiskuprjáli og skilur þær eftir á brókinni einni saman. • Sá vondi er vondur við mikils- metna borgara en sér aumur á hinum minnstu bræðrum. Þegar hann er að leita að hentugri Margaritu til að stýra árshátið sinni (ein af mörgum visunum i Fást) veröurloks fyrir honum ein snjöll og fögur Margarita Nikola- jevna sem þjáist af sárri ástar- sorg: Meistarinn sem hún elskar er horfinn sporlaust — eins og fleiri hafa gert og gera i sögunni. En þegar Margarita hefur tekið að sér þetta litilræði fyrir fjand- ann reynist ekki mikiö mál fyrir hann að finna elskhugann horfna og sameina þau tvö að nýju. Nafnlausi meistarinn hennar Margaritu er á geðsjúkrahúsi vegna illrar meðferðar bók- menntastofnunar á honum og hugverki hans. Hann hafði skrif- að árið áður skáldsögu um Pontíus Pilatus og Jesúa Ha- Notsri og sent hana frá sér til birtingar eins og lög gera ráð fyr- ir. En gagnrýnendur fóru svo hrottalega með hugverkið að höf- undur gekk loks af vitinp. 1 þess- ari skáldsögu er Pilatusi þvert um geð að lifláta meistarann og friöarboðann Jesúa og fyrirgefur sér aldrei þann verknað en er smeykur við að brjóta gegn vilja Kaifasar og klerkanna. Til að bæta úr skák sér hann um það sjálfur, fimmti landstjóri Júdeu, að hefna flökkupredikarans með þvi' að láta drepa Júdas þann sem kom upp um hann. Tveir meistarar Hér eru þá komnir tveir meist- arar, hvor i sinni sögu i þessu flókna skáldverki, geðveiki meistarinn hennar Margaritu Nikolajevnu, hundeltur af gagn- rynendum, og meistarinn sem krossfestur var. Þeir eru um margt einkennilega lfkir menn, enda annar hugarsmiðihins. Ein- lægir eru þeir svo stappar nærri barnaskap, litt hetjulegir hug- sjónamenn sem sjá og skilja meira en annað fólk, göfugmenni sem verða alsaklausir fyrir að- kasti; litlir menn fyrir sér sem verða á illskiljanlegan hátt fyrir þvi að fara stjórnlaust i taugarn- ar á útsendurum valdsins. En kannski er það rökrétt afleiðing af boðskap þeirra; ef hann nær fram að ganga er útsendurum valdsins hætt. Jesúa Ha-Notsri er i skáldsögu meistarans stjórnleysingi sem boðar þá tið þegar engir keisarar verða til eða neittannað yfirvald: „Maðurinn mundi þá lifa i riki sannleika og réttlætis og engin þörf yrði á neinskonar valdi.” Ekki þarf að efast um að meistar- inn er hér að lýsa eigin stjórn- málaskoðunum. Fyrir þennan boðskap neyðist Pilatus til að dæma Jesú en vonar að hann fái að náða hann. Skriffinnar presta- valdsins koma i veg fyrir það. Þeir skelfast boöskap Jesúa meira enPilatus,og fulltrúi þeirra er Kaifas æðstiprestur, hinn eig- inlegi morðingi Jesúa. Fulltrúar bókmenntastofnunar sem lesa verk meistarans skelfast boð- skapinn lika og ganga frá höfund- inum á sinn hátt. Það eru émbættismennirnir, bókmenntastofnunin og kirkjan, sem koma meisturum sögunnar á kné. Raunverulegir valdsmenn, Satan og Pilatus, eru þeim hins vegar hliðhollir. Bak við þetta virðist mér búa sá skilningur að æðstu valdamenn séu i rauninni vinir alþýðunnar og hún fái leið- réttingu sinna mála ef hún komist i beint samband viö þá og þeir fái að ráða. Ená milli alþýðunnarog valdsmanna eru ótal útsendarar og embættismenn valdsins, litil- maini sem vilja vera stór, hrok- inn og spillingin holdi klædd. Þeir kúga og jafnvel myrða alþýðuna i nafni æðstu valdsmanna sem raunar vilja alls ekki koma nálægt slikum verknaði eins og dæmi sögunnar eiga að sanna. Gaman og alvara Pislarsaga Jesúa Ha-Notsri er einkum sögðmeð orðum meistar- ans geðveika eins og áður kom fram, en sagan af sprelli djöfuls- ins i Moskvu er sögð af sögu- manni sem er alls staöar nálægur og kemur jafnvel fram i fyrstu persónu i frásögninni. Þessi sögu- maður veitalltsemhann villvita, hvað óteljandi sögupersónur hans hugsa, hvaö þær dreymir og hvað þær gera bak við læstar dyr. Eilíföin í Mancha og í Þórshöfn Cervantes: Don Klkóti frá Mancha. Guðbergur Bergsson isienskaði. AB. William Heinesen: KvennaguIIið f grútarbræðsiunni. Þorgeir Þorgeirsson þýddi. Mál og menning. Ekki svifur vonleysið yfir þýð- ingarmálum okkar meðan jafn ágætir höfundar og Guðbergur og Þorgeir eru fúsir til að láta eitt- hvað af eilifðinni seytla til okkar — hvort sem væri úr Spáni eða Þórshöfn. Eilifðin er nú nefnd með sann- arri réttlætingu en endranær. Hver er sú persóna I heimsbók- menntum sem betur hefur staöist timans eiturtönn en einmitt far- andriddarinn prúöi Don Kikóti „sem ekki vildi draga lengur að hrinda hugsjón sinni i fram- kvæmd, enda kraföist skjótra að- gerða neyð sú sem hann áleit að seinagangur sinn heföi valdiö heiminum, því hann hugðist bæta vansæmd, leiðrétta óhæfur, berj- ast gegn fávisi, draga úr vald- niðslu og létta skuldir”, eins og segir i byrjun annars kafla þess- arar miklu sögu. Þetta er ein af þeim bókum sem allir höfundar, stórir sem smáir, hafa oröið að taka til máls um — og koma þá upp um eitthvað I sjálfum sér, eins og vænta mátti. Léf Tolstoj, sem var einhver versti bók- menntagagnrýnir sem sögur fara af, hann taldi að þessa gömlu bók gætu enginn skilið nema Spán- verjar sjálfir, hún væri svo stað- bundin og yfirfull með óþarfa smámuni! Dostoéfski aftur á móti taldi, að næst Kristi sjálfum væri Don Kikóti fullkomnasta persóna bókmenntanna „en dá- samlegur aðeins vegna þess að hann er hlægilegur.... Við höfum samúð meö göfugmennsku, sem ekki veit af sér, en er höfö aö háöi og spotti, i lesandanum snýst þessi samúð til hluttekningar.”... Æjá, blessaöur Don Kikóti, sem vildi öll mein bæta, en geröi yfir- leitt illt verra rétt eins og oft ger- isti pólitikinni og hjá Kafka. Guð- bergur þýðir sögu hans með mikl- um ágætum og beitir fyrir sig málfari sem I senn hæfir tima sögunnar og eiliföinni. Hitt er svo annað mál, að nú kemur út fyrsta bindi af átta og verður úr þessu full mikill seinagangur hjá útgáf- unni. William Heinesen er staddur okkur hið næsta I tima og rúmi, en það fer vel á þvi að hugsa til hans um leið og Cervantesar — höfund- arverk hans er allt bundiö þessari eilifðaðgera þetta litla pláss, þar sem dagar hans liöa aö miöju veraldarsögunnar. Enn sem fyrr erum viö leidd um ÞórshÖfn sem var fyrir tilstilli minningarinnar, sem höfundur leyfir sér á einum stað aö kalla „vafasaman lodd- araleik”, og enn sem fyrr sann- færumst við um að i þessu plássi eru allir menn til og þar hefur allt það gerst sem tiöindum sætir i bókmenntum (nema hópslátrun i stórstriöum sem enginn ræður við hvort sem er). Þetta er ljúft ferðalag og skemmtilegt og gerir rýmra i sál- arkirnunni. Hugsiö ykkur litiö at- skrifar Silja Aðalsteinsd Stundum felur hann sig þó bak við fáfræðina til að stytta sögu sina (204): Við vitum ekki hvaða furðu- atburðir aðrir gerðust i Moskvu þessa nótt, og reynum að sjálfsögðu ekki að grafa þá upp, enda liður nú að seinni hluta þessarar trúveröugu sögu. Fylgdu mér, lesandi góður! Frásögn sögumanns er ótrú- lega fjölþætt oglitrik svo aldrei verður lýst með öðru en öllum texta bókarinnar. Grúi persóna þyrpist fram á sjónarsviðiö og að rússneskum sið bera þær allar þrjú nöfn auk gælunafns. T.d. heitir ritstjóri bókmenntatima- ritsins i upphafi bókar Mikhail Alexandovits Berlioz og er kall- aður Misja! En svo vel er haldið utan um persónur að lesandi rugl- ast furðusjaldan. Leiksvið sög- unnar er undravitt en maður lætur teygja sig til og frá, i lofti, á láði og legi, með töfrum frá- sagnarlistar sem sannarlega eru meiri en islenskir lesendur eiga að venjast nú um stundir. Og ká- tinan bregður birtu á alla hluti. Allt annar bragur er á köflum pislarsögunnar úr skáldsögu meistarans. Þar er þjáning i hverjum drætti. Talsvert er vikið frá frásögn guðspjallanna af at- burðunum auk þess sem allar lýs- ingar eru mun ytarlegri. Frá- sögnin af samsæri Pilatusar gegn Júdasi og morðinu á honum er einn magnaðasti kaflinn i allri bókinni. Ingibjörg Haraldsdóttir hefur unnið afburðagott verk með þýð- ingu sinni á Meistaranum og Margaritu. Orðmargar og lifandi lýsingar Búlgakofs njóta þess að islenskt skáld vélar um þær og mætti taka ótal dæmi um það. Hér skal eitt tilfært sem lika er dæmi um frásögnina eins og hún gerist geggjuðust, lýsingin á þvi þegar Rimski aðalgjaldkeri varð hvíthærður fyrir aldur fram 150-51): Aðalgjaldkerinn leit örvænt- ingarfullur i kringum sig, gekk aftur á bak að glugganum sem sneri út i garðinn, og sá þá að i tunglskininu fyrir utan glugg- ann var nakin stúlka, sem þrýsti sér upp að rúöunni og Framhald á 18. siðu. Árni Bergmann\^ skrifar vik eins og það að drengur fær hnif I afmælisgjöf — og fyrr en varir er þessi gripur orðinn skæð- asti freistari sem gerir sig likleg- an til að umturna heilli veröld og liggja frá honum taugar út um alla mannkynssögu og trúar- bragöasögu. Enginn kann betur en William Heinesen að stækka heiminn, það er sú list sem smýg- ur um hvert söguefni og gerir kaffibrennslu að launhelgri fórn, rolluhauskúpu aö gullkálfinum sem Móses reiddist, vasahnif að Satan sjálfum. Um leiö og spurt er um óútreiknanlegar brautir ástriðnanna, sem við getum ekki rakið nema til hálfs og þá meö milligöngu meira eða minna áreiðanlegra heimildarmanna — eins og gerist i sögunni sem gefur bókinni nafn og er mikið meist- arastykki i meöferð Orðrómsins, eftirlætis útsmoginna sagna- manna. Þorgeir Þorgeirsson hefur áður fengið hið mesta lof fyrir þýðing- ar á sögum Heinesens og ekki hefur honum fariö aftur siöan sið- ast, þessum lesanda hér er þýö- ingin „eilif” i þeim skilningi aö hann hefur játast undir hana fyr- irvaralaust. A.B.

x

Þjóðviljinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.