Þjóðviljinn - 22.04.1982, Blaðsíða 19

Fimmtudagur 22. aprll 1982 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 19
Halldór skrifaði um sama leyti,
aðallega i Morgunblaðið, og fjalla
um allt frá raflýsingu til bók-
mennta með viðkomu i drengja-
kolli. Magnaðar greinar sem vert
væri að safna saman og auka
framan við ritgerðarsafn
Halldórs.
Eftirminnileg er samfelld at-
hugun Hallbergs á stil og vinnu-
brc gðum Halldórs með dæmum
þar sem Hallberg hefur farið i
saumana á mismunandi hand-
ritsgerðum sömu skáldsögu og
sýnir hvernig einstakir drættir og
heildarmynd umskapast i hverri
nýrri gerð og miða að æ meiri
markvisi. Þó er mest um vert hve
bækur Hallbergs eru læsilegar, á
köflum æsispennandi lesning um
baksvið skáldverkanna og
samtima skáldsins, auk þess sem
fjölmenntun Hallbergs gerir hon-
um fært að leiða i ljós og f jalla um
fyrirmyndir Halldórs og áhrifa-
valda. Umhugsunarefni og
brýning islenskum bókmennta-
fræðingum!
Mikið sem margir nútima-
höfundar, þ.á.m. undirritaður,
mættu taka til athugunar hve
Halldór fer létt með að fjalla um
hluti sem hann hefur enga beina
reynslu af. Þessi maður sem
„aldrei hefur unnið ærlegt
handarvik”, hve vel hann lýsir
erfiðismönnum til sjós og lands,
þessi reglumaður, hve fum-
lausum tökum hann tekur
alkóhólistann Magnús frá
Bræðratungu, eða segjum húð-
strýkingu Jóns Hreggviðssonar
frá sjónarhorni áhorfenda, böðuls
og fórnarlambs, án þess að
höfundur hafi verið i neinni af
þessum stellingum. Þessi innlif-
unarhæfileiki sem bergnemur
lesandann svo hann getur hæg-
lega lokast inn i skáldverki það
sem eftir er æfinnar. Við innlifun-
ina bætist siðan ástriðan: ein-
kennandi fyrir Halldór hve hann
fjallar af mikilli ástrlðu um alla
skapaða hluti og hve allt milli
himins og jarðar striðir á hann.f
hvert skipti er eins og hann beisli
jafnmikla orku, lesandinn er
alltaf i rússibana. Hann kom
fram á timum er allt var i
deiglunni hér og úti og varð
viðtækið sem islendingar námu
breytingarnar i gegn um. Siðar
komu útvarp og sjónvarp en
högguöu ekki þeirri staðreynd að
Halldór Laxness er áhrifamesti
fjölmiðill islendinga á tuttugustu
öld.
Pétur Gunnarsson.
Fyrir Nóbelsverðlaun lék gust-
ur um Halldór Kiljan Laxness,
velvirkan og árásargjarnan
baráttumann. Beinskeytt orð
hans breyttu mörgum Heim-
dallarunglingi i réttlætisþyrstan
Æskulýðsfylkingarmann. Rithöf-
undurinn gróðursetti það viðhorf
að „sannleikurinn er ekki i bók-
um, og ekki einu sinni i góðum
bókum, heldur i mönnum sem
hafa gott hjartalag”.
Mótunaráhrif hans i þjóðmál-
um voru mikil árin næstu eftir að
íslendingar voru vélaðir inn i
Atlantshafsbandalagið. Fyrir
hugskotssjónum minum stóð höf-
undur Ljósvikingsins og Atóm-
stöðvarinnar sem á háum stalli —
goðsagnakenndur en nálægur.
Hann kenndi mér og mörgum
öðrum að trúa á maistjörnuna
sem skin. Lengi þótti mér þarf-
litið að lesa skáldsögur eftir aðra
samtimamenn. tslenski sagna-
heimurinn utan bóka hans voru
fornritin.
Vonandi veröur einhver til þess
i tæka tið að kanna og rita um hin
miklu áhrif sem Halldór hafði i
stjórnmálaþróun hérlendis um
aldarfjórðungsskeið að minnsta
kosti. Ekki nægir þá að rýna i
hinar miklu bækur. Jafn mikil-
vægt er að rannsaka og leggja
mat á áhrifamáttinn sem ræður
hans og Þjóöviljagreinar höfðu á
bókþyrstan almenning — þar á
meðal félagsmálafrömuði og
kennara. En uggur minn er sá að
hér fari likt og um þjóðfræðin sem
ekki var tekið að safna markvisst
fyrr en dauðir voru flestir sem
mest vissu, en hinir á grafar-
bakkanum.
Ekki er liklegt að Halldór
hvetji. Hann er orðinn fráhverfur
hugsjónum sem þá blésu honum i
brjóst andriki og orð og hefur um
nokkurt skeið ástundað að breiða
kæruleysistraf yfir flest sem hann
afrekaði sem brimbrjótur i lifsins
ólgusjó. Og hvorki munu slikt
vinna þeir sem mest flaðra nú né
hinir sem telja að farið hafi fyrir
Halldóri sem bergnumda mann-
inum i þjóðsögunni: Trutt, trutt
og tröllin i fjöllunum. A slikri
athugun er þó hin mesta þörf.
A þessum afmælisdegi er Hall-
dór Laxness i vitund manna þjóð-
skáld, en framan af ævi liklega
umdeildasta stórskáld hérlent á
siðari timum. Þvi skeiði lýsir
hann af mikilli nærfærni i Nóbels-
ræðunni 1955: „I sömu andránni
verður mér hugsað til þeirrar
fjölskyldu, eitthvað kringum
hundrað og fimmtiu þúsund
manna stórrar, hinnar bókelsku
þjóðar tslands, sem hefur haft á
mér vakandi auga frá þvi að ég
fór fyrst að standa i fæturna sem
rithöfundur, gagnrýnt mig eða
talið i mig kjark á vixl; en aldrei
skellt við mér skolleyrum einsog
henni stæði á sama, heldur tekið
undir við mig einsog bergmál,
eða einsog viðkvæmt hljóðfæri
svarar áslætti.”
Staðgóð þekking á islenskum
fornritum og sagnahefð hefur
reynst Halldóri hollt nesti. Hann
er safarikasti ávöxtur þjóðmenn-
ingar sem hann lýsir i kaflanum
góða um háskóla tslendinga i
Brekkukotsannáli, — og hefur
viða borið vitni um hvaðan vald
hans á máli og stil er runnið.
Halldór endurvakti ekki hinn
forna islenska sagnastil, — en
hann lyfti honum hærra en aðrir.
I Nóbelsræðunni minntist skáldið
„fornra sagnamanna, þeirra sem
hófu sigildar bókmenntir is-
lenskar, þessara skálda sem svo
mjög voru samsamaðir þjóðdjúp-
inu sjálfu að jafnvel nöfn þeirra
hafa ekki varðveist með verkum
þeirra. Aðeins standa hin óbrot-
gjörnu verk þeirra i augsýn
heimsins með jafnsjálfsögðum
hætti og landið sjálft.”
t heimi nútimans er óhugsandi
slik aðgreining höfundar og
skáldverks. Nafn Halldórs Guð-
jónssonar frá Laxnesi verður þvi i
framtiðinni samtengt skáldritum
hans, og vissulega verður sú
minning hans á háum stalli.
Alkunnugt er og margklifað á
að bækur Halldórs eru að viðhorf-
um, stil og efnistökum hver ann-
arri ólik, og fáir höfundar, fyrr
sem nú, geta flikað jafn fjölskrúð-
ugu ritsafni. Eðlilegt er að hug-
smiðafrjór höfundur skoði um-
hverfi sitt af mörgum kennileit-
um og skipti jkfnvel um skoðanir
sem glæsikonur um föt. Samt
hvarf mér löngun til þess að vita
hver samiö hefur Brennunjáls-
sögu.
Drjúgur hluti af ævistarfi minu
hefur verið að kynna nemendum
islenskar bókmenntir fornar og
nýjar. Skáldsögur Halldórs Lax-
ness hafa reynst mér betur falln-
ar til þess að glæða bókmennta-
áhuga unglinga en önnur slik verk
eftir nafngreinda menn. Svonefnd
kennsla hefur verið mér i senn
starf, svölun og lærdómur. 1
huga minum er saga islenskra
bókmennta i lausu máli sem mis-
langir vegarspottar báðum megin
við myrka aldamóðu. Hinum
megin brúar er brautin lengri og
betur lögð. Brennunjálssaga er
meginstoð i brúarstólpanum þar,
en stendur nokkurn spöl frá ár-
bakkanum. Þangað liggur þó
stigur. Hérna megin hagar eins
til: aldar löng leið er frá bakka til
brúarstöpulsins mikla, tslands-
klukkunnar, — með ivafi nokk-
urra bóka eftir sama mann.
Attræður er maðurinn venju-
lega útbrunninn, en Halldór
heldur i fasi og framkomu allri
heimsborgarareisn. Siðasta ald-
arfjórðung hefur hann lifað i
rjómalogni, en samt ritað nokkr-
ar markverðar bækur þtt vart
standist þær samanburö við önd-
vegisrit stórveldistimans frá
Sölku Völku tii Brekkukotsann-
áls. A heiöursdegi þessum heilsa
ég með virðingu sporgöngumanni
fornra sagnamanna — og óska
honum frjórrar lifsnautnar á ævi-
kvöldinu.
Jón Böðvarsson
A áttræðisafmæli Halldórs Lax-
ness er það fjölmargt, sem sækir
á þakklátan huga gamals aðdá-
anda, en aðeins eitt skal hér
nefnt, sú nautn, sem það hefur
löngum verið mér, náttúrufræö-
ingi, aö lesa það i verkum skálds-
ins sem fjallar um náttúru ts-
lands, kvika sem dauða.
Af eðlilegum ástæðum eru nátt-
úrulýsingar umfangsmeiri i
Sjálfstæðu fólki en i öðrum skáld-
sögum Halldórs Laxness. Ahrifa-
mesti þáttur náttúruumhverfis
mannvistar á tslandi er veðrið i
öllum sinum margbreytileik.
Þessum þætti i umhverfi Vetur-
húsa gerir skáldiö meistaraleg
skil og eru einkum minnisstæðar
þrúgandi lýsingar af rigningun-
um. Heiðinni sjálfri með mýrum
og móum, haglendi og hrjóstrum,
unaöi sinum og ömurleika, er
einnig lýst af skáldlegu raunsæi.
Athyglisgáfan er með eindæm-
um. Og mikiö er hún kankvis og
, hugguleg kynningin á bæjarlækn-
um i öðrum kafla bókarinnar,
einn af sólskinsblettunum i þessu
magnaða og yfirþyrmandi skáld-
verki.
Náttúrulýsingarnar i lokabindi
næsta stórverks, Heimsljóss, eru
i sinum tæra einfaldleika slegnar
töfrum og þó svo sannar, aö nátt-
úrufræðingur hefur þar ekkert út
á að setja. t tslandsklukkunni eru
náttúrumyndirnar dregnar fáum
dráttum af listrænu öryggi og ber
þar hæst lýsingu Arnæusar á
byggð við Breiðafjörð, i samtali
við Snæfriöi.
Seiðmagnaður jökullinn i
Kristnihaldi, á mörkum goðsagn-
ar og raunveruleika, er enn eitt
dæmi um það af hvillkri iþrótt
Halldór Laxness nýtir náttúruna
sem baksvið þess mannlifs sem
um er fjallað.
Þá þrenning samúðar, skilnings
og skopskyns, sem tslending-
ar eiga ekkert orð yfir en erlendir
nefna húmor, á Halldór Laxness i
óvenju rikum mæli og óviöa skil-
ar þessi eiginleiki sér betur og
með meiri þokka en i lýsingum
hans á húsdýrum og samvistum
þeirra og mannskepnanna.
Tikin hans Bjarts i Sumarhús-
um hneykslaði margan góðbónd-
ann i eina tið og varð andstæðing-
um Haildórs tákn fyrirlitningar á
bændum og búskap. Nær óskilj-
anleg er nú sú glámskyggni, að
sjá ekkert annað en lúsina á tik-
argreyinu, þvi það er sannast að
segja, að i islenskum bókmennt-
um, og þótt viðar væri leitaö, er
erfitt að finna sannferðugri, nær-
færnari og klmilegri lýsingu á
einum ferfætlingi en frásögnina
af þessari gulu óásjálegu hundtik
allt frá þvi aö hún er fyrst kynnt i
öörum kafla skáldsögunnar þar
til hún i lok átjánda kafla lætur
Astu Sóllilju nýfæddri i té „hiö
eina sem hún átti: hlýju sins lús-
uga hundslikama, svangs og hor-
aðs” og bjargaði þar með lifi
barnsins. Þessi tik tilheyrir nú
heimsbókmenntunum og það ger-
ir einnig kýrin i sömu skáldsögu,
hún Búkolla, og kálfurinn hennar.
Lesandinn er nærri þvi að tárfella
með kúnni og krökkunum þegar
kálfinum er slátrað og varðandi
endalok kýrinnar er vissulega
haegt að taka undir orð amriskr-
ar konu, Agnes Rothery, i bók
hennar Iceland. Bastion of the
North: „The scene in which he
llÞ.e. BjarturH kills this gentle
creature nerarly kills the
reader”.
Sú var og tiðin að Halldór Lax-
ness var i augum margra bænda
óvinur sauðkindarinnar nr. 1,
verri jafnvel en Hákon Bjarna-
son. Vist hefur skáldið á stundum
dregiö dár að islenskum búskap-
arháttum. En sá hinn sami
Halldór hefur skrifaö það sem ég
hefi fegurst lesið um islenska
sauðkind og eiganda hennar,
þáttinn af Kápu gömlu i 59nda
kafla Sjálfstæös fólks. Og hann
var eina skáldið sem i ljóði i til-
efni af Alþingishátiðinni 1930
minntist ærinnar sem „yndisleg
kroppar fuglagrasið mjóa” og
i gleymdi ekki lömbunum „með
I bláa grön og klaufalega fætur”.
' „Stoltara er fátt en fögur ær i
| haga” segir þessi óvinur sauð-
kindarinnar i öðru ljóði.
Um hross hefur Halldór Lax-
ness fremur fátt að segja i sinum
bókum enda vart bætandi á þau
ókjör, sem um þær ágætu skepnur
hefur veriö skrifað. Þó leggur
hann Fal bónda i Eystridal, föður
Uglu, þrjú orö I munn, sem segja
meira en mörg mæröarrollan:
„mikil skepna graðhesturinn”.
Halldór Laxness er hundavinur
en kann einnig ketti að skilja og
köttum að lýsa, sbr. fertugasta og
fyrsta kafla Sjálfstæðs fólks. Ég
fæ ekki stillt mig um aö taka upp
lok þess kafla:
„Þegar tikin var farin hoppaði
kisi niður i rúm gömlu konunnar,
þvoði sér vandlega og lagðist til
svefns meö snjáldriö þvers yfir
lappirnar. Gamla konan kallaði
hann aldrei annað en kattaraf-
mánina eða kattarsneypuna en
samt kunni hann best við sig hjá
henni, þvi hann mat ekki viöbrögö
heldur innræti, hún sást aldrei
gera neinu kvikindi mein. Það er
merkilegt hvað kettir hænast aö
gömlu fólki, þeir kunna nefnilega
að meta það uppáfinníngaleysi,
sem er höfuðkostur ellinnar, veit-
ult á öryggi: eða skiidu þau
kannski hið gráa hvort i öðru, það
sem liggur á bak viö kristindóm-
inn og sálina?”
Viðhorf gömlu konunnar endur-
speglast i tali ömmu i Brekkukoti
um hunda og ketti.
Ekki má gleyma fuglunum i
skáldskap Laxness, né þvi, hve
vel hann nýtir þá til að framkalla
þá stemningu sem við á. Svanir
bera upþi fyrstu linuna I fyrstu
stóru skáldsögu hans; kria, máfur
og æður lokalinurnar i næsta stór-
verki. 1 þvi verki, sérlega i siöara
bindi þess, Fuglinn i fjörunni, eru
fuglar meö listilegum hætti ljóð-
rænt ivaf i hrjúfri umgjörö mann-
lifsins á Óseyri við Axarfjörö og
andstæðprnar kaldranalegur
máfur og hin mjúka æður hafa
þar meðvitaða meiningu.
Svo gripið sé niður I skáldsögu
þrem og hálfum áratug yngri,
gleymist ekki auöveldlega snjó-
tittlingurinn, sem með oröum
Jóns Primusar „er á þýngd við
frímerki en fýkur samt ekki þótt
hann standi útá berángri i fár-
viöri”. óborganleg er lýsingin á
skegglubyggðinni i sjávarbjörg-
unum i túnfæti séra Jóns, gáska-
full raunsæ og undirfurðuleg.
Stórafmæli skáldjöfursins er
okkur fjölmörgum aðdáendum
hans hátiðisdagur. Þann dag
þökkum við af hjarta allar þær
unaðsstundir sem hann hefur
veitt okkur — þvi fleiri sem sam-
leiöin með honum hefur verið
lengri — og við fyllumst feginleik
yfir þvi að eiga hann enn á meðal
okkar, ernan og saman við sig.
Má ég svo að lokum, með hlið-
sjón af þvi, sem fyrr var sagt i
þessu spjalli og með blessað vorið
i vændum, undirstrika hátiðar-
brag afmælisdagsins með fleyg-
um ljóðlinum þess erafmælið á:
„Folöldin þá fara á sprett og
fuglinnsýngur
og kýrnar leika við
kvurn sinn fingur”.
Sigurður Þórarinsson.
Seint verður metið hvað þá
þakkað hver Halldór Laxness
hefur verið sinni þjóð þaö sem af
er, hvernig hann hefur auðgað
okkur og magnað i skynjun og
skilningi, espaðokkur til átaks og
átaka, snerpt i álitamálunum og
rifið upp. Hann hefur verið að
hamast á okkur alla tið og siöa, og
verið mesti upplýsingamaður
okkar i anda þeirra goðumliku
tyftingameistara 19. aldar sem
unnu sinni þjóð heitast, og sveið
þvi sárast það sem hana skorti á
það að vera fullkomin. Hann
hefur aldrei getað verið til friðs»
og er það ekki ennþá. Þar að auki
hefur hann gefið tslendingum
heimsbókmenntir.
Hvernig vissi Halidór allt það
sem hann vissi, og veit? Sá
maðurinn gegnum holt og hæöir?
Heyrði hann grasið gróa? Er
hann göldróttur? Já ætli þaö ekki.
Þessi mikli svifkappi og loftandi
jafnframt þvi aö vera i senn
öðrum fremur jarðbundinn,
spanna öðrum meiri andstæður,
annars hefði hann ekki skrifað
þessar bækur með öllu þvi sem
þær rúma.
Ég læt öörum eftir aö hugieiða
hvernig hér hefði verið umhorfs
annars, heföi Halldór ekki verið
alltaf að ögra okkur og örva, ýta
viö Islendingum, og framkalla
fyrir okkur sitthvað sem býr i
okkar geði og tilfinningum; og
sýna okkur sjálfum hvað sé að
vera tslendingur, og þaö sem er
ennþá meira manneskja. Og
þetta hefur hann gert með þeim
hætti að ótal manneskjur i
nálægum og fjarlægum löndum
sjá sig sjálfar og sina kumpána
og fjendur i þessu islenzka fólki
sem Halldór hefur dregið úr um-
hverfi sinu og sinum hugsunum
og tilfinningum^ og skrifaö á is-
lenzkar bækur; heimurinn hefur
hlustað og skilið að þetta var um
heiminn, bókmenntir fyrir heim-
inn.
Þetta eiga þeir eftir aö fjalla
um félagsfræöingar og bók-
menntafræðingar og allir þessir
fræðingar úr skólum eða vita-
veröir á skerjum með salt i auga-
brúnum og skeggi og allir hinir,
og sanna mál sitt hver á móti
öðrum með tilvitnunum i Halldór
úr hinni þverstæðufullu gnótt sem
býr I bókum þessa manns.
Hvernig má ofnæmur maður
afla sig til að verja þann næm-
íeik sem hann hefur umfram
aðra, heyja sér þekkingu og tækni
og efla hreysti sina til aö vinna
slikt ofætlunarverk sem Halldór
hefur unnið? Sigra andstöðu og
eflast á úrtölum og fjandskap, og
gera samvirk sundurleit öfl i sinu
eigin geði? Þarf ekki til þess of-
stæki hins heilaga manns, og
fullkomnunarþrá? Ásamtóþoli og
umburðarleysi byltingarfor-
ingjans sem verður ,aö bjarga
marnkyninu á hverri blaðsiðu.
Margsæi heimsborgarans með
smámunasemi farkennarans sem
er fulltrúi guðanna i afskekktri
sveit, og verður að tryggja það að
erindið gleymist aldrei.
Vinna og vinna. Þrotlaus leit.
Miskunnarleysi við sjálfan sig, að
endurmeta sifellt. öll sú einvera
sem maðurinn lifir til þess að
næra þennan mikla fjölda. Fara
einförum, og lesa hvarvetna úr
marghljómandi auðn landsins
efniviðinn i máttugar smiöar, eða
magna sig i skynnautn i flæðandi
múg strætanna, dyljast og halda
sinu virku i daglegri umferð um
leiksvið dægranna.
Áður var alls staðar huldufólk i
sveitum Islands og holtum, nú er
krökkt hvarvetna af söguper-
sónum Halldórs Laxness, og það
er ekkert huldufólk heldur full-
gildir sambýlismenn i þjóðlifinu.
Thor Vilhjálmsson.